ارسنجانی، طراح لایحة «اصلاحات ارضی» شاه

هنگام نخست‌وزیری رزم‌آرا از مشاوران وی گردید و برای حل مسئله اراضی، از طریق فروش اراضی خالصه به کشاورزان، طرحی عرضه کرد. او در انتخابات دورة هفدهم مجلس، نامزد حوزة ساوجبلاغ کرج شد اما از رقیب انتخاباتی خود، بهاءالدین کهبد، شکست خورد. ارسنجانی در دورة نخست‌وزیری محمد مصدق به مخالفان وی نزدیک شد و با همکاری جمعیت رفقا بر ضد دولت مصدق فعالیت کرد.
حسن ارسنجانی در ۱۳۰۱ش در تهران به دنیا آمد. پدرش، سید محمدحسین ارسنجانی، روحانی‌ای از اهالی ارسنجان فارس بود، که به همراه نیروهای بختیاری برای اعادة مشروطیت به تهران آمد.
حسن ارسنجانی دورة ابتدایی را در دبستان پهلوی و دورة تحصیلی متوسطه را در مدرسه سن‌لوئی گذراند. در ۱۳۲۱ش از دانشگاه تهران مدرک کارشناسی در رشتة حقوق گرفت. در ۱۳۳۳ش در مقطع دکتری حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد و در ۱۳۳۵ش از پایان‌نامة خود با عنوان «حاکمیت دولتها در سازمانهای بین‌المللی» دفاع کرد.
وی هنگام تحصیل در دورة کارشناسی در بانک کشاورزی مشغول به کار شد و در همان زمان، تهیة طرح تأسیس تعاونیهای روستایی را برعهده گرفت. او پس از تأسیس تعاونیهای روستایی به ریاست آن رسید و اولین مرحلة طرح را در منطقة دماوند به اجرا درآورد. شاید این اولین تجربة ارسنجانی در مواجهه با مشکلات اساسی الگوهای اجاره زمین بود.
ارسنجانی پس از مدتی از شغل خود کناره گرفت و به فعالیت مطبوعاتی روی آورد. در آغاز با روزنامه تجدد سید محمدصادق طباطبائی همکاری کرد. احزاب و مطبوعات گوناگون پس از شهریور ۱۳۲۰، باعث شد که او نخست به حزب میهن‌پرستان و سپس به حزب پیکار بپیوندد، وی در این دوران مقالات خود را در روزنامه‌های نبرد و ایران ما، با نام مستعار داریا که وارونه شدة آن ایراد بود، منتشر می‌کرد. پس از توقف فعالیت حزب پیکار و ارگان آن، او روزنامة داریا را در خرداد ۱۳۲۳ منتشر ساخت. روزنامه داریا بارها به سبب مقالات ارسنجانی توقیف شد. وی در نشریات دیگر نیز مطلب می‌نوشت. ارسنجانی در بهمن ۱۳۲۴، با همکاری ملک‌الشعرای بهار، احمدعلی سپهر مورخ‌الدوله، محمود محمود و چند تن دیگر، حزب آزادی را تأسیس کرد. اعضای حزب با احمد قوام‌السلطنه، سیاستمدار مطرح آن روز، ارتباط نزدیک داشتند. پس از آنکه قوام‌السلطنه حزب دمکرات ایران را در ۱۳۲۵ش تأسیس کرد، ارسنجانی به این حزب پیوست و به نزدیک‌ترین مشاوران قوام بدل گشت و گویا مدتی اداره سازمان جوانان حزب و روزنامة آن بر عهدة وی بود. او به عنوان نمایندة حزب دمکرات از لاهیجان ـ لنگرود، وارد مجلس پانزدهم شد اما به رغم دفاع ملک‌الشعرای بهار از وی، اعتبارنامه‌اش رد شد. با سقوط دولت قوام، ارسنجانی بیشتر به کار وکالت پرداخت و مدتی بعد بار دیگر داریا را منتشر کرد و مقالاتی دربارة مسئله نفت نوشت.
ارسنجانی این بار به حاجیعلی رزم‌آرا نزدیک شد و هنگام نخست‌وزیری رزم‌آرا از مشاوران وی گردید و برای حل مسئله اراضی، از طریق فروش اراضی خالصه به کشاورزان، طرحی عرضه کرد. او در انتخابات دورة هفدهم مجلس، نامزد حوزة ساوجبلاغ کرج شد اما از رقیب انتخاباتی خود، بهاءالدین کهبد، شکست خورد. ارسنجانی در دورة نخست‌وزیری محمد مصدق به مخالفان وی نزدیک شد و با همکاری جمعیت رفقا بر ضد دولت مصدق فعالیت کرد. واکنش دولت، انحلال جمعیت رفقا بود. پس از استعفای محمد مصدق و نخست‌وزیر شدن احمد قوام در ۲۷ تیر ۱۳۳۱، ارسنجانی به معاونت سیاسی و سرپرست انتشارات و تبلیغات نخست‌وزیری منصوب شد. این مقام چندان نپایید و با قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ دولت قوام سقوط کرد و محمد مصدق بر سر قدرت بازگشت.
ارسنجانی به همراه شهاب فردوس کمیته‌ای برای فعالیت بر ضد دولت مصدق تشکیل داد. ارسنجانی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، به دفاع از دولت فضل‌الله زاهدی، خاصه در مسئله کنسرسیوم نفت، پرداخت. در این زمان او یکی از همکاران نزدیک وزیر دارایی وقت، علی امینی، بود و از این طریق حق‌الوکاله‌‌های کلانی، از بابت حکمیت میان شرکتهای خصوصی و وزارت دارایی، می‌گرفت. در پاییز ۱۳۳۶ش، همزمان با فعالیت احزاب دولتی، ارسنجانی دوباره به فعالیت سیاسی روی آورد و جمعیت آزادی را تأسیس کرد، اما فعالیت حزب چندان نپایید و در اسفند ۱۳۳۶ به اشارت دربار به فعالیت آن پایان داده شد و ارسنجانی، به اتهام مشارکت در ماجرای کودتای سرلشکر ولی‌الله قرنی، زندانی اما پس از مدت کوتاهی آزاد شد. هم‌زمان با انتخابات دورة بیستم مجلس، ارسنجانی به همکاری با علی امینی پرداخت و در دولت او به وزارت کشاورزی رسید. حسن ارسنجانی در غیاب مجلس، مهم‌ترین برنامة وزارت کشاورزی را اصلاحات ارضی قرار داد که به مهم‌ترین برنامة دولت امینی بدل گشت. اصلاحات ارضی از انقلاب مشروطیت به بعد مورد توجه احزاب و گروه‌های سیاسی، از جمله در جنبش جنگل و بعدها در فرقه دمکرات جعفر پیشه‌وری، بود. محمد مصدق نیز در برنامة دولت بهبود احوال کشاورزان و تضعیف روابط ارباب رعیتی را مورد توجه قرار داده بود.
بر چنین زمینه‌ای بود که ارسنجانی با اتکا به مطالعات خود در باب مسئله زمین‌‌داری، طرح پیشین اصلاحات ارضی مصوب ۱۳۳۸ش را تغییراتی داد. لایحة اصلاحات ارضی ـ‌ که بعدها با تصویب مجلس شورا و سنا به قانون بدل گشت و به عنوان مرحله اول اصلاحات ارضی مشهور شد ـ چنین بود که «حدود مالکیت ارضی یک ده، شش دانگ یا شش دانگ از چند ده بود» مرحلة اول در ۱۲ اسفند ۱۳۴۰ از مراغه آغاز شد. ارسنجانی دلیل آغاز آن را از مراغه، آشنایی وی با منطقه، قدرتمندی و واپس‌ماندگی مالکان مراغه، و شتاب در اجرای لایحة اصلاحات ارضی را به دلیل «فقدان زیربنای انقلاب اجتماعی» و کارشکنی دربار می‌دانست.
وی هر چند با سقوط دولت امینی، در کابینة اسدالله علم در مقام وزیر کشاورزی ابقا شد، این مسئولیت وی چندان نپایید و کنار گذاشته شد.
ساواک در یکی از گزارشهای خود، ارسنجانی را از سیاستمداران وابسته به انگلیس می‌داند که به ظاهر می‌خواست خود را به سیاست امریکا نزدیک کند. ارسنجانی از ۱۷ فروردین ۱۳۴۲ تا ۲۶ شهریور ۱۳۴۳ سفیر ایران در ایتالیا بود. او در ایتالیا ازدواج کرد و صاحب فرزند پسر شد، و پس از چندی از همسرش جدا شد.
او پس از بازگشت به کشور دیگر به برعهده گرفتن مسئولیتهای دولتی فراخوانده نشد و به کار وکالت پرداخت. وی ۱۱ خرداد ۱۳۴۸، بر اثر سکتة قلبی، درگذشت.

ترجمه و تلخیص: سیهلا زمانی

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی