جایگاه حزب الله در لبنان

به خاطر ظهور بازیگر قدرتمندی به نام حزب الله لبنان برای اولین بار در تاریخ نبرد اعراب و اسرائیل، افسانه شكست ناپذیری ارتش صهیونیستی فرو ریخت و معادلات منطقه تغییر كرد. دراین راستا و به بهانه حملات اخیر اسرائیل به جنوب لبنان در این مقاله به گوشه هایی از اهمیت این سرزمین و همچنین نقش حزب الله به عنوان بازیگری قدرتمند از زوایای مختلف پرداخته می شود.
در منطقه خاورمیانه لبنان كشورپیچیده ای است و اقوام، طوایف و گرایشهای دینی گوناگون را در خود جای داده است و با وجود آن كه در زمره واحدهای مستقل سیاسی جهان عرب به شمار می آید تنوع زبانی در آن به وفور مشاهده می گردد.
در واقع لبنان جزیره كوچكی است حاوی پدیده های متضاد و گوناگون، هم می توان فرزانگی، فضیلت و خصایل عالی انسانی را در آن دید و هم می توان نمودهایی از رذالت، جنایت، گمراهی و انحراف و دنائت را نظاره گر بود. بدین جهت بسیاری از كارشناسان جهان عرب كمتر موفق به بررسی اوضاع این سرزمین شده اند.
اما موقعیت خاص ژئوپلتیك و ژئواستراتژیك خاص این كشور آن را در كانون توجه كشورهای خاورمیانه و همچنین غرب قرارداده است و از طرفی مرز مشترك ۷۰ مایلی در جنوب با سرزمین های اشغالی و رویارویی های حزب الله لبنان با رژیم اشغالگر قدس باعث شده است تا همواره تحولات این منطقه با حساسیت پیگیری شود و بحران در لبنان تاثیر بسزایی بر تحولات خاورمیانه داشته باشد چراكه به خاطر ظهور بازیگر قدرتمندی به نام حزب الله لبنان برای اولین بار در تاریخ نبرد اعراب و اسرائیل، افسانه شكست ناپذیری ارتش صهیونیستی فرو ریخت و معادلات منطقه تغییر كرد.
دراین راستا و به بهانه حملات اخیر اسرائیل به جنوب لبنان در زیر به گوشه هایی از اهمیت نقش حزب الله به عنوان بازیگری قدرتمند از زوایای مختلف پرداخته می شود.
● اشغال لبنان
پس از شكل گیری رژیم صهیونیستی در سال ۱۹۴۸ كه منجر به آواره شدن هزاران تن از فلسطینیان شد بخشهایی از جنوب لبنان نیز توسط متجاوزان اسرائیلی به اشغال درآمد و حتی قرارداد »متاركه» كه در سال ۱۹۴۹ بین رژیم اسرائیل و دولت لبنان منعقد شد نتوانست به روند اشغالگری این رژیم پایان بخشد.
از این رو در ۱۹۶۷ نیز مجددا بخشهای دیگری از جنوب لبنان به محاصره اسرائیلی ها درآمد. به طور كلی تحولات درونی لبنان از دهه ۱۹۷۰ مستقیما تحت الشعاع كشمكش اعراب و اسرائیل بود به گونه ای كه یكی از دلایل طولانی شدن جنگ های داخلی لبنان (۱۹۹۰-۱۹۷۵) را نیز تداوم بحران اسرائیل فلسطین دانسته اند. رژیم صهیونیستی از دهه ۷۰ به بعد ۴ عملیات بزرگ را در لبنان به اجرا درآورده است:
۱) عملیات صلح برای الجلیل (۱۹۸۲)
۲) عملیات لیطانی (۱۹۷۸)
۳) عملیات تسویه حساب (۱۹۹۳)
۴) عملیات خوشه های خشم (۱۹۹۶).
عملیات صلح برای الجلیل در سال ۱۹۸۲ بزرگ ترین تهاجم ارتش اسرائیل پس از عملیات لیطانی بود. در این تهاجم كه بر اساس طرح شارون از زمین، دریا و هوا پشتیبانی می شد بخش عظیمی از جنوب لبنان اشغال شد و دومین پایتخت عربی (بیروت) به مدت ۵/۲ ماه در محاصره قرار گرفت. اسرائیل اعلام كرد هدفش از این عملیات - كه با حمایت نظامی امریكا، انگلیس و فرانسه نیز همراه بود - دور كردن چریكهای فلسطینی تا فاصله ۴۰ كیلومتری مرز لبنان و فلسطین است ؛ اما اسرائیلی ها اهداف دیگری را در سر می پروراندند.
اهداف اساسی این حمله گسترده انهدام ساختار نظامی سازمان آزادیبخش فلسطین، روی كار آوردن یك رئیس جمهور مسیحی طرفدار اسرائیل در لبنان و كاهش قدرت نظامی و سیاسی سوریه در صحنه لبنان بود. در سال ۱۹۸۲ رژیم صهیونیستی با هدف جداكردن لبنان از دیگر سرزمین های اسلامی و نابودی فلسطینی های مقیم لبنان و تضعیف سوریه با پشتیبانی ایالات متحده و دولت های مرتجع عرب به لبنان حمله كرد وتا بیروت پیشروی كرد و چریكهای فلسطینی را از لبنان بیرون رانده و هزاران نفر از مردم مسلمان و رزمندگان فلسطینی را از جمله در اردوگاههای «صبرا و شتیلا» قتل عام كرد.
حمله اسرائیل به لبنان در ژوئن ۱۹۸۲ بی تردید در بسیج سیاسی و نظامی جامعه شیعیان كه دچار تشتت و چند دستگی بودند تاثیر بسزایی داشته است و از این رهگذر تجارب ارزشمندی را نصیب این گروه ها كرد. جرقه های تشكیل مقاومت اسلامی در برابر اشغالگران از همین زمان به وجود می آید.
در این راستا گروههای شیعه كه عمدتا در شهر «بعلبك» مستقر شده بودند توانستند تشكیلات واحدی ایجاد كنند. این سیاسی شدن و متشكل شدن مجموعه های مقاومت شیعی در نهایت بستر لازم را برای تولد جنبش حزب الله لبنان فراهم كرد. اولین ثمرات مقاومت ۳ روز پس از تهاجم اسرائیل آشكار شد.
در آن روز، عده ای از جوانان شیعه كه خود را پیروان امام خمینی می نامیدند توانستند با اسلحه های سبك راه را بر اسرائیلی ها در دروازه جنوبی بیروت ببندند. این پیروزی در گسترش ایده مقاومت تاثیر شگرفی گذاشت.
بی تردید پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به رهبری حضرت امام خمینی (ره) - كه به گسترش موج بیداری اسلامی و تقویت نهضت های رهایی بخش در سراسر جهان اسلام كمك كرد - نیز در زمره علل خارجی اندیشه تاسیس حزب الله است.
شهید »سیدعباس موسوی» از بنیانگذاران حزب الله در این باره می گوید: روش جوانان مبارز ایرانی پس از انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی با نیروهای بعثی و حامیان غربی آنها باعث شد جوانان مسلمان لبنانی شیفته و عاشق شهادت شوند و جای تعجب نداشت كه همزمان با مبارزات شهادت طلبانه نیروهای ایران، یك جوان مسلمان لبنانی به مرگ لبخند زند و با ۱۲۰۰ كیلوگرم مواد منفجره كه با خود حمل می كرد به دشمن هجوم برد.
واكنش به تجددگرایی و گرایش های لائیك در جامعه لبنان، وجود نظام طائفه گری و دیرپایی اختلافات مذهبی و نقش رهبران و شخصیت های كاریزمایی چون امام موسی صدر، شهید سیدعباس موسوی، شهید شیخ راغب حرب، سیدحسن نصرالله و. . . در پدیدآمدن مقاومت اسلامی و بسیج شیعیان از دیگر انگیزه های ظهور اندیشه مقاومت اسلامی به شمار می رود.
● شكل گیری حزب الله
با آغاز حركت امام موسی صدر تعداد زیادی از جوانان از احزاب ملی و چپ به حركت المحرومین و جنبش امل پیوستند اما با از دست دادن ۲ رهبر اصلی این جنبش (امام موسی صدر و شهید مصطفی چمران) جنبش امل توانایی حفظ وحدت و یكپارچگی نیروهایش را از دست داد.
از طرفی چرخش ایدئولوژیك برخی عناصر سیاسی امل از مذهب شیعه به سمت حركت سیاسی لائیك انگیزه جوانان شیعی را برای پیوستن به صفوف مجاهدین تقویت كرد.
جالب آنكه، همان جوانانی كه در سال های اولیه مقاومت اسلامی و نیز در سال های بعد به صفوف مجاهدان پیوستند پس از ظهور اندیشه جدید مقاومت اسلامی حزب الله را تشكیل دادند.
این مجموعه های شیعی بر حول محوری گردآمده بودند كه دارای این ویژگی ها بود:
۱) حضور رهبران شیعه در هسته اولیه مقاومت اسلامی
۲) تلاش برای رفع محرومیت از شیعیان لبنان
۳) برخورداری از حمایت های مرجعیت تشیع و حضرت امام خمینی (ره)
۴) الگوگرفتن از نیروهای سپاه پاسداران به عنوان نماد انقلاب اسلامی ایران
۵) مبارزه با اشغالگری و كسب استقلال سیاسی
۶) مخالفت با نظام ناعادلانه طائفه گری در لبنان
مجموعه های متفرق اسلامگرا كه بعلبك را پایگاه خود قرار داده بودند به درستی دریافتند كه در شرایط حاضر تنها راه نجات حفظ وحدت و یكپارچگی است.
آنها در تاثیرپذیری از دیدگاه های سیاسی امام خمینی (ره) و در اعتقاد به ضرورت مقابله با اسرائیل با یكدیگر وحدت نظر داشتند. از این رو به این نتیجه رسیدند در شرایطی كه ظرفیت لازم برای مبارزه با دشمن خارجی در دیگر احزاب و سازمان های سیاسی وجود ندارد باید با بهره گیری از تجارب انقلاب اسلامی ایران به فكر ایجاد تشكیلاتی متناسب با وضعیت جاری خود باشند.بر همین اساس كمیته ای ۹ نفره در پاییز ۱۹۸۲ برای پی ریزی چارچوب سیاسی موردنظر شكل گرفت و شروع حركتهای نظامی حزب الله نیز متقارن با همین ایام بود.
در ۱۱ نوامبر ۱۹۸۲ اولین عملیات شهادت طلبانه علیه مقر فرماندهی ارتش اسرائیل در شهر «احمد قصیر» انجام و منجر به هلاكت ۷۶ افسر و سرباز اسرائیلی شد.
پس از اتمام كار كمیته ۹ نفره شورای لبنان متشكل از ۵ نفر از اعضای كمیته قبلی به وجود آمد. این شورا نیز تا مدتها به دلیل ملاحظات امنیتی و تشكیلاتی به صورت غیرعلنی به فعالیت خود ادامه می داد. با این وجود به تدریج چهره هایی چون سیدعباس موسوی، شیخ صبحی طفیلی، شیخ حسن كورانی سیدحسن نصرالله، حسین موسوی (ابوهشام)، محمدرعد و. . . به عنوان رهروان اسلامگرا در بعلبك و جنوب لبنان معروف شدند.
هنگامی كه تشكیلات و سازماندهی حزب الله و مقاومت (شاخه نظامی آن) استحكام لازم را پیدا كرد حزب الله دریافت كه باید هویت مقاومت اسلامی را اعلام كند زیرا كتمان این مساله گرچه مقاومت را از ضربه پذیری و نابودی زودرس محفوظ می داشت اما از نظر دستاوردهای سیاسی حزب را در حاشیه دیگر گروههای سیاسی قرار می داد.
در این راستا در ۶ ژانویه ۱۹۸۴ مقاومت اسلامی در لبنان با صدور اولین بیانیه نظامی با امضای مقاومت اسلامی اعلام موجودیت كرد. در واقع نیاز حزب الله به حضور سیاسی باعث شد مقاومت اسلامی به شكل مستقل و رسمی به فعالیت خود ادامه دهد.
با گسترش عملیات مقاومت علیه اشغالگران توسط شورای لبنان شعارهایی با عبارت «حزب الله ظهور یافت » البته نه به عنوان رسمی یك گروه سیاسی بلكه به معنای عام آن به كار می رفت تا این كه در ماه می ۱۹۸۴ شورای لبنان تصمیم گرفت نام ثابتی برای تشكیلات خود انتخاب و بیانیه های خود را با آن نام صادر كند. لذا نام «حزب الله لبنان» انتخاب و دفتر سیاسی حزب راه اندازی شد. در این زمان حزب الله سعی در گسترش و همه گیركردن مقاومت داشت و می خواست شبكه های كوچك مقاومت را به خود جذب كند؛ بنابراین پس از مدتی توانست بعد از بعلبك در بیروت و مناطق جنوبی لبنان حضور فعال پیدا كند.
این امر باعث شد حزب الله بدون واهمه لو رفتن حجم عملیات نظامی علیه ارتش اسرائیل در جنوب را افزایش دهد.
سرانجام فشارهای نظامی حزب الله در طول سالهای ۱۹۸۳ و ۱۹۸۴ رژیم اسرائیل را واداشت تا در ۱۴ ژانویه ۱۹۸۵ تصمیم به عقب نشینی بگیرد. این عقب نشینی به سمت باریكه كمربند امنیتی از فوریه ۱۹۸۵ آغاز می شود و اسرائیل اولین شكست رسمی خود را تجربه می كند.
همزمان با شروع این عقب نشینی از شهر صیدا حزب الله در یك گردهمایی رسمی در ۱۶ فوریه ۱۹۸۵ با صدور نامه ای سرگشاده هویت استراتژی و برنامه ایدئولوژیك خود را برای اولین بار اعلام می كند و به فعالیت های پنهانی خود خاتمه می دهد.
نقش بلامنازع حزب الله در رهبری و سازماندهی مقاومت های مردمی و پرهیز از بزرگنمایی اختلافات میان احزاب رقیب در مواجهه با اسرائیل در كنار موفقیت كم نظیر این حزب در عقب راندن رژیم صهیونیستی به كمربند امنیتی موجب شد جایگاه حزب الله نه تنها در عرصه های داخلی بلكه در عرصه های بین المللی ارتقا یابد و كسب مشروعیت بین المللی برای این حزب سیر صعودی پیدا كند.
این مساله حتی در میان صحبتهای سران رژیم صهیونیستی نیز مشهود بود . صریح ترین اعتراف از آن اسحاق رابین در زمان تصدی وزارت دفاع اسرائیل بود كه گفت: حمله نظامی اسرائیل باعث شد تا غول شیعه از بطری خارج شود.
نگرانی مقامات اسرائیل پس از این پیروزی به خاطر ترس از گسترش روش مبارزاتی حزب الله میان مسلمانان نوار غزه و كرانه غربی رود اردن روند فزاینده ای به خود گرفت. پس از صدور نامه سرگشاده فعالیت های رسمی و علنی حزب الله اوج گرفت و از حالت صرفا امنیتی و كاملا محرمانه خارج شد و حالت نیمه محرمانه پیدا كرد. محبوبیت روزافزون حزب الله پس از علنی شدن آن سبب شد جوانان مسلمان بیشتری به این حزب بپیوندند كه این امر خود به تقویت حركتهای اسلامگرا در لبنان كمك می كرد و از طرفی حساسیت سوریه را نسبتا به آنچه رشد رادیكالیزم دینی می خواند برانگیخته بود.
در عین حال تشكیل حزب الله در بدو امر برخی گروههای سنتی سیاسی در جنوب لبنان را متوجه خود ساخت و این مساله حتی تا مرز درگیری های نظامی هم پیش رفت كه البته موقتی بود. توافقنامه «دمشق «۱ كه با فشار ایران و سوریه در ۳۰ ژانویه ۱۹۸۹ میان حزب الله و گروههای سیاسی نظامی قدیمی تر امضاء شد تا حدودی از این درگیری ها كاست اما كاملا به آن پایان نداد. اما با اصرار سوریه در اكتبر ۱۹۹۰ توافقنامه «دمشق ۲ » به امضا رسید و سرانجام به درگیری ها پایان داد.
این درگیری ها كه در واقع فرصتی طلایی برای اسرائیل به حساب می آمد به قدرت نظامی و ساختار تشكیلاتی امل كه به خاطر چرخش های ایدئولوژیك رهبرانش از نظر سیاسی تضعیف شده بود ضربات سختی وارد كرد. به این ترتیب تمركز سیاسی و نظامی برای مقاومت علیه تجاوزطلبی اسرائیل به گروه حزب الله كه طرفدارانش به سرعت بیشتر می شدند منتقل شد.
در این راستا در دهه ۹۰ میلادی اسرائیل ۲ عملیات بزرگ دیگر را در لبنان با هدف سركوب مقاومت اسلامی و ایجاد كمربند امنیتی سازماندهی كرد:
۱) عملیات تسویه حساب
۲) عملیات خوشه های خشم.
در عملیات تسویه حساب هدف اصلی اسراییلی ها از بین بردن رابطه شیعیان و طوائف مختلف با حزب الله بود اما نتیجه معكوس به دنبال داشت. این عملیات نه تنها رابطه شیعیان با حزب الله را از بین نبرد بلكه یك نوع همبستگی ملی میان تمام طوائف مذهبی لبنان درخصوص مشروعیت مقاومت ایجاد كرد.
عملیات خوشه های خشم نیز به عنوان «آخرین تلاش گسترده اسرائیل برای سركوب حزب الله» شانزده روز به طول انجامید؛ در این تهاجم مهمترین فاجعه در روستای «قانا» به وقوع پیوست.
انعكاس خبر این فاجعه محكومیت های شدید جهانی را در پی داشت. حزب الله در پاسخ به این تهاجم شهرك های یهودی نشین را زیر آتش موشكهای خود قرار داد و شهرك نشینان را وادار به عقب نشینی از مواضع خود كرد.
شدت و قدرت این پاسخ، اسرائیل را مجبور كرد از حمله به مناطق مسكونی تا حد زیادی پرهیز كند. این عملیات همچنین قدرت و توان دفاعی حزب الله را بیش از پیش به نمایش گذاشت.
اما اتفاق مهمی در این زمان رخ داد و با به دست آوردن رسمیت مقاومت علیه اشغالگری در جریان جنگ ۱۹۹۶ حزب الله توانست با تجدید و تثبیت حضور خود در پارلمان از «جنبه سیاسی» نیز رسمیت پیدا كند.
در خلال سال های ۸۵ تا اواخر دهه ۹۰ میلادی حزب الله با چالشهای دیگری مواجه شد اما آنها را با موفقیت از سر گذراند. ترور و ربودن رهبران حزب الله از سوی عناصر اسراییلی یا هواداران آنها یكی از مهمترین چالشهای فراروی این حزب بود.
در این سالها افرادی نظیر سیدعباس موسوی (دومین دبیركل حزب الله ) و شیخ راغب حرب به شهادت رسیدند و برخی دیگر نظیر شیخ عبدالكریم عبید ربوده شدند. خطر دیگری كه حزب الله را تهدید می كرد خطر تجزیه و انشعاب این حزب پس از بركناری شیخ صبحی طفیلی « اولین دبیركل حزب الله » بود. وی به تدریج علم مخالفت علیه حزب الله را برافراشت اما درایت حزب الله در برخورد با گروههای انشعابی نشان داد این گروهها پایگاه محكمی در میان مردم لبنان ندارند و به زودی انشعابیون مجبور شدند به حقانیت راه حزب الله اعتراف كنند.
همانطوری كه اشاره شد پس از پیروزی حزب الله در جنگ ۱۹۹۶ و تبدیل شدن مقاومت به خواست ملی در میان كلیه طوائف مذهبی لبنان، موفقیت های فزاینده دیگری در سطح داخلی و منطقه ای از آن حزب الله شد كه حاكی از دوران اقتدار كامل این حزب است.
برخورد ۲ بالگرد اسرائیلی حامل ۷۳ كماندو در جنوب لبنان كه منجر به كشته شدن تمامی سرنشینان آن شد، افكار عمومی اسرائیل را علیه دولت خود «مبنی بر عقب نشینی هر چه سریع تر» برانگیخت و حزب الله با جنگ روانی و رسانه ای خود به این مساله شدت بیشتری بخشید.
در عملیات انصاریه در سال ۱۹۹۷ جاسوسان اسرائیلی برای اولین بار در تله مین گذاری شده به دام افتادند و اسرائیل از لحاظ اطلاعاتی نیز برای نخستین بار شكست خورد.
یكی از فعالیت های مهم حزب الله در برخورد با نظامیان اشغالگر استفاده از رسانه هایی چون «تلویزیون المنار »، «رادیو النورو» و«هفته نامه العهد» برای بیان دیدگاه ها و مواضع خود بود. حزب الله با استفاده از این ابزارها یهودیان شهركهای اسرائیل را هدف قرار داد و با یك برنامه ریزی حساب شده روانی زمینه فرار نیروهای اسرائیلی را فراهم كرد. علاوه بر آن حزب الله در عرصه های اجتماعی و سیاسی داخلی نظیر انتخابات شهر و روستا پیروزی های چشمگیری به دست آورد.
خدمت رسانی در عرصه های اجتماعی یكی دیگر از شاخه های فعالیت حزب الله بود. از طرف دیگر روابط حزب الله با دولت از زمان امیل لحود روبه بهبودی گذاشت.
در پی نزدیكی دولت و حزب الله مزدوران آنتوان لحد ۳ ژوئن ۱۹۹۹ به فرمان ارتش اسرائیل از جزین در جنوب لبنان به صورت یكجانبه عقب نشینی كردند. روند عقب نشینی تحت فشار حزب الله و افكار داخلی اسرائیل به گونه ای بود كه یكی از محورهای مبارزات انتخاباتی نخست وزیران اسرائیل در سال ۱۹۹۹ را شامل می شد. ایهود باراك تنها رقیب نتانیاهو در مبارزه انتخاباتی وعده داده بود در صورت پیروزی ارتش اسرائیل را در خلال یك سال از جنوب لبنان خارج كند. وی پس از پیروزی خود زمان عقب نشینی را حداكثر تا پیش از هفتم ژوئیه ۲۰۰۰ مشخص كرد.
نهایتا در بامداد ۲۴ می ۲۰۰۰ (مطابق با ۴ خرداد ۱۳۷۹) ارتش اسرائیل به یكباره و به صورت كاملا ناگهانی اقدام به تخلیه كلیه مواضع خود در جنوب لبنان كرد و دولت لبنان بعد از آن ۲۵ می ۲۰۰۰ را روز مقاومت و آزادسازی اعلام نمود.
● مهمترین دستاوردها و پیامد این عقب نشینی عبارت بود از:
▪ شكست ارتش اسطوره ای اسرائیل
▪ پذیرش حزب الله به عنوان سمبل مقاومت در داخل و خارج و به ویژه در سطح كشورهای عربی و اسلامی و تاثیر سریع آن بر انتفاضه مردم فلسطین
از این پس حزب الله با حفظ «استراتژی مقاومت»، «استراتژیهای سیاسی» را نیز در پیش گرفت و به بازیگری فعال در لبنان و منطقه تبدیل شد و در پی آن با به دست گیری بخشی از كابینه لبنان نقش سیاسی خود را تثبیت كرد.
آنچه مبرهن است حملات اخیر اسرائیل به جنوب لبنان تحت لوای به اسارت گرفتن دو نظامی این رژیم توسط حزب الله لبنان، پروسه ای بلند مدت برای جلوگیری از رسمیت سیاسی روزافزون حزب الله است.
در این راستا اسرائیل مشخصا با حمله گسترده به تاسیسات و زیرساختهای جنوب لبنان سعی دارد حضور و ارتباطات نظامی حزب الله را در این منطقه غیرممكن كند و از طرفی با اعمال فشار بر حزب الله از طریق رویارویی احزاب داخلی لبنان درپی كاهش قدرت و تاثیرگذاری حزب الله است.

منبع : روزنامه جوان