مروری بر ویژگی‌های زیست‌شناسی و تهدیدات زیست‌محیطی فک خزر

فک خزر به نام‌های متفاوتی، از جمله tyulen و nerpa در روسی، balak در قزاقی، duvlen در ترکمنستانی، su iti در آذربایجانی و seal در انگلیسی خوانده می‌شود. اینگونه بومی خزر می‌باشد و دو فرضیه در ارتباط با منشاء آن وجود دارد. اولین فرضیه عنوان می‌کند که فک‌ها طی دوره کواترنری تحت‌تأثیر یخبندان پیش‌رونده از بخش شمالی وارد دریای خزر شده‌اند. فرضیه بعدی که بومی بودن گونه را مطرح می‌کند، بر یافته‌های دیرین‌شناسی که به دوره میوسن و پلیوسن برمی‌گردد، استوار است.
در حال حاضر اینگونه تنها در خزر دیده می‌شود. البته در سال‌های اخیر به دلایل ناشناخته گوناگونی از جمعیتشان به‌طور محسوسی کاسته شده است و در صورت ادامه این روند بیم آن می‌رود که در سال‌های آینده در زمره گونه‌های منقرض‌شده درآیند. در این مبحث سعی شده است به جنبه‌های مختلف زیستی فک خزر و عوامل گوناگون تهدیدکننده و مؤثر بر کاهش جمعیت آن پرداخته شود.
● توصیف تاکسونومیک گونه
فک خزر یکی از کوچکترین نمونه‌های حاضر خانواده Phocidae می‌باشد. نرها و ماده‌ها تقریباً هم‌سایز هستند. بیشترین طول آنها ۱۶۰ سانتی‌متر و بیشترین وزن آنها طی بهترین دوره تغذیه‌ای ۱۰۰-۴۰ کیلوگرم می‌باشد. نوزادان تازه متولد شده طولی معادل ۷۹-۶۷ سانتی‌متر و وزنی معادل ۵ کیلوگرم دارند. دو شکل جنسی در آنها چندان مشخص نیست، هر چند جثه و وزن فک‌های نر کمی بزرگتر از ماده‌ها می‌باشد. وجود خال‌های متعدد تیره و نامنظم و اغلب حاشیه‌ای بر روی بدن جانوران بالغ که در تمایز فک ماده از نر بدون تأثیر نمی‌باشد؛ در فک‌های نر خال‌های سیاه‌رنگ در تمام بدن پراکنده است، ولی در فک‌های ماده این خال‌ها کمرنگ‌تر بوده و تنها در بخش پشتی بدن آنها دیده می‌شود. رنگ زمینه بدن این جانوران خاکستری می‌باشد. نوزادان نیز خاکستری‌رنگ بوده و فاقد خال هستند. فک‌های ماده در ۵-۴ سالگی و نرها در ۷-۶ سالگی بالغ می‌شوند. سن بارداری حدود ۳۵ سالگی و نسبت حاملگی سالانه ۷۰-۴۰ درصد کل جمعیت می‌باشد.
● پراکنش گونه در دریای خزر
اینگونه از نواحی ساحلی خزر شمالی گرفته تا سواحل ایران دیده می‌شود. در زمستان، اوایل بهار و اواخر پائیز بیشترین بخش جمعیت در خزر شمالی تجمع پیدا می‌کند. در پائیز فک‌ها وارد دهانه رودخانه‌های ولگا و اورال شده و در اواخر بهار، تابستان و اوایل پائیز در خزر میانی و جنوبی دیده می‌شوند.
اینگونه مانند تمام حیوانات نیمه‌آبزی دیگر، نواحی تولیدمثل و تغذیه کاملاً مشخص و متمایزی دارد، فک خزر از نظر بیولوژیکی وابسته به یخ است، زیرا روی آن زایمان کرده، از توله‌هایش پرستاری می‌کند و پوست‌اندازی می‌نماید. محل زایمان آنها بسته به شرایط یخبندان در بخش‌های غربی و شرقی خزر شمالی تغییر می‌کند. فک‌های خزر از بعضی مناطق (زمین‌های سیلابی، جزایر ماسه‌ای و صدفی و نواحی صخره‌ای دریائی) و همچنین این مسئله از آب‌های کم‌عمق خزر گرفته تا مناطق عمیق دریا برای تجمعات خود استفاده می‌کنند. مکان تغذیه این جانوران به توزیع و تغییرات سالانهٔ ارگانیسم‌های مورد تغذیه آنها (کیلکا) بستگی دارد.
● رابطه با عوامل غیرزنده محیط
▪ شوری:
فک خزر گونه‌ای مقاوم نسبت به شوری می‌باشد.
وابستگی به دما: گونه، مقاوم نسبت به تغییرات دمائی می‌باشد و آب‌های نسبتاً سرد با دمای آب سطحی کمتر از ۲۰ درجه سانتی‌گراد را ترجیح می‌دهد، اما در تابستان می‌تواند دمای آب تا بیش از ۳۰-۲۵ درجه سانتی‌گراد را هم تحمل کند. طی زمستان دمای زیر صفر برای این جانور کاملاً مطلوب است.
▪ توزیع عمودی:
فک دریای خزر در لایه‌های سطحی آب حرکت می‌کنند. آنها هم در آب‌های کم‌عمق خزر شمالی یافت می‌شوند و هم در آب‌های عمیق خزر میانی و جنوبی با عمق ۱۰۰ متر و در این مناطق تا عمق ۸۰ متری آب برای جستجوی غذا غوص می‌کنند.
▪ شرایط اکسیژنی آب:
از آنجائی که فک نیز مانند تمام پستانداران دیگر از شش برای تنفس استفاده می‌کند، رژیم اکسیژنی آب برای این‌گونه اهمیتی ندارد.
▪ تغییرات تراز آب:
افزایش عمق به‌دلیل افزایش تراز آب در سال‌های اخیر بر انتخاب سطوح موقتی توسط اینگونه تأثیر داشته، به‌طوری که تجمعات جزیره‌ای در خزر جنوبی به‌طور مشخصی کاهش یافته است. جزایر سیلابی نواحی کم‌عمق بخش شرقی خزر شمالی که قبلاً توسط بخش بزرگی از جمعیت فک مورد استفاده قرار می‌گرفت، تغییر موقعیت داده و نسبت به تغییرات تراز آب جابجا شده‌اند.
▪ مهاجرت فصلی:
فک خزر در گروه‌های کوچک دارای مهاجرت سالانه از شمال به جنوب در اواخر بهار و بالعکس از جنوب به شمال در اوایل پائیز می‌باشد. گاهی چنین تصور می‌شود که هیچ قاعده مشخصی برای مهاجرت آنها وجود ندارد.
● رژیم تغذیه‌ای
فک خزر شکارچی فعال ماهیخوار است که رژیم غذائی آن به‌گونه‌های ماهی با مهاجرت دسته‌جمعی و دوره زندگی کوتاه (به‌طور عمده کیلکا) وابسته می‌باشد. سخت‌پوستان تا ۱% غذای مصرفی کل جمعیت فک را تشکیل می‌دهند. میزان غذای موردنیاز سالانه برای جمعیت ۴۲۰ هزارتائی فک‌ها معادل ۳۰۰،۰۰۰ تن ماهی برآورد شده است که از این میزان ۹۰% طی فصل تغذیه در خزر میانی و جنوبی مصرف می‌شود. جیره غذائی روزانه یک فک تابستانه بین ۸/۱-۲/۱ کیلوگرم متغیر است (به‌طور متوسط ۴/۱ کیلوگرم)، این میزان در مورد فک نابالغ با سن بیشتر، ۲/۳ کیلوگرم می‌باشد (۲/۱ در هر بار جذب).
فک نر بالغ در هر بار تغذیه ۷/۱ کیلوگرم غذا می‌خورد، یعنی به میزان ۵/۴ کیلوگرم در روز. فک‌ها صبح‌ها و عصرها بیشترین فعالیت تغذیه‌ای را دارند، ولی فعالیت تغذیه‌ای شبانه‌ای مشخصی در آنها دیده نشده است که این احتمالاً مربوط به وابستگی آنها به تراکم و چرخه شبانه ارگانیسم‌های مورد تغذیه می‌باشد. به‌نظر می‌رسد عدم دید در شب نیز از علل این ویژگی باشد.
● تولیدمثل
یک فک ماده بیش از دو تا سه بار جفتگیری نمی‌کند. دوقلوزائی در این جانور بسیار نادر است. تحت شرایط مساعد، بچه‌زائی از اواخر زانویه آغاز می‌شود و در اوایل فوریه به پایان می‌رسد. در شرایط نامساعد زمستان (دمای زیر صفر درجه سانتی‌گراد). فصل بچه‌زائی کمی طولانی‌تر می‌شود. در حال حاضر میزان نازائی در کل جمعیت فک‌های خزر ۷۰-۵۰ درصد می‌باشد و دوره تولیدمثلی آنها هر ۳-۲ سال یکبار است و بیشتر در شرق و مرکز خزر شمالی صورت می‌گیرد. فاکتورهائی مثل غذای ناکافی، آلودگی محیطی، کشتیرانی گسترده نوسان تراز آب، شرایط آب‌وهوائی (مهمترین آنها، سرمای سخت زمستان) از عوامل محدودکننده برای تولیدمثل آنها است.● اهمیت اقتصادی گونه
اینگونه از گونه‌های باارزش اقتصادی است و در روزگاری نه چندان دور جایگاه اول را در شکار Pinnipedها به خود اختصاص می‌داد. پوست خز نوزادان و چربی بدن فک‌ها دارای ارزش تجاری می‌باشد. تا قبل از سال ۱۹۶۸، تمام گروه‌های سنی از نظر تجاری مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفتند و در حقیقت این امر در تمام فصول صورت می‌گرفت. بعد از کنترل و ایجاد محدودیت در شکار فک در سواحل دریای خزر، در سال‌های ۱۹۷۰-۱۹۶۶، تنها نوزادان دارای خز شکار می‌شدند. شکار فک در قرن بیستم به‌طور وسیعی از صدها هزار در دهه ۱۹۳۰ تا هزاران در دهه ۱۹۹۰ متغیر بود و به دلایل اقتصادی، از سال ۱۹۸۸ به بعد کنترل نشده است. در حال حاضر شکار فک عمدتاً روی یخ‌های خزر شمالی و با استفاده از هلی‌کوپتر و یا قایق صورت می‌گیرد.
● وضعیت فعلی گونه در دریای خزر
جمعیت فک خزر تا اوایل سال ۲۰۰۱ حدود ۴۲۰ هزار عدد گزارش شد. در قرن بیستم، جمعیت اینگونه ۵/۲ برابر کاهش داشته، یعنی از یک میلیون به ۴۲۰ هزار کاهش یافته است. پیش از تنظیم شکار فک، عامل اصلی و مؤثر روی کاهش جمعیت آن، همان شکار بی‌رویه بود. کشتار متوسط سالانه ۱۶۰ هزار فک طی سال‌های ۱۹۴۰-۱۹۳۳ گزارش شده است. اعمال محدودیت‌های شکار از سال ۱۹۴۰ به بعد صورت گرفت، اما میزان متوسط مرگ و میر حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار در سال کماکان تا سال ۱۹۷۰ ادامه پیدا کرد و از آن زمان به بعد نیز کشتار سالانه بر روی یخ‌های شمال تنها به ۲۰ تا ۲۵ هزار نوزاد محدود گردید.
هر چند محدودیت‌های شکار اعمال می‌شد، ولی فک خزر برای شکارچیان قاچاق، همچنان یک هدف محسوب می‌شد. حتی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز برای اینگونه گران تمام شد، زیرا بسیاری از مردم به‌دلیل شرایط سخت اقتصادی به شکار فک روی آوردند. طی ۲۵ سال گذشته، فراوانی جمعیت توسط عوامل انسانی مثل آلودگی تحت‌تأثیر قرار گرفته است و امروزه در لیست قرمز IUCN اینگونه را در شمار گونه‌های شدیداً آسیب‌پذیر آورده‌اند.
● عوامل تهدیدکننده فک خزر
۱) تغییرات تراز آب دریا
افزایش عمق دریا به‌دلیل افزایش تراز آب در سال‌های اخیر در انتخاب سطوح موقتی زیست (یخ و جزایر) توسط فک‌ها تأثیر داشته است. به‌طوری که تجمعات جزیره‌ای در خزر جنوبی به‌طور مشخصی کاهش داشته است. در زمان‌هائی که حداکثر کاهش تراز آب دیده می‌شود، جزایر سیلابی (مصبی) پوشیده از انواع نی‌ها شده و همین باعث کاهش تجمعات می‌گردد.
۲) عفونت ویروسی
هزاران فک در سواحل دریای خزر، ابتدا در دهانه رود اورال در قزاقستان و سپس رو به جنوب تا نواحی ماتقشلاق و شبه‌جزیره آبشرون (Absheron) و همچنین سواحل ایرانی خزر یافت شد. در آن زمان دانشمندانی از انگلیس، اسکاتلند، ایرلند شمالی، هلند، آذربایجان و قزاقستان علت این مرگ و میر گسترده را نوعی عفونت morbilivirus به نام CDV) canine distemper virus) گزارش دادند که جراحات میکروسکوپی ناشی از آن در نمونه‌های خون و بافت بیش از ۵۰% از ۱۶ فک مرده‌ای که آزمایش شدند، یافت شد.
این عفونت قبلاً نیز در سال ۱۹۹۷ در یک نمونه فک خزر یافت شده بود که البته در آن زمان قابل تعمیم به تمام آنها نبود. در سال‌های ۸۸-۱۹۸۷ بین فک‌های منطقه بایکال (Phoca siberica) و بیش از آن در سال ۱۹۵۵ در بین فک‌های خرچنگ‌خوار قطب جنوب (Lobodon carcnophagus) موجب مرگ و میر بالائی شده بود. در هر دو این جمعیت‌ها، به‌نظر می‌رسد که این عفونت‌ از طریق تماس با سگ‌های اهلی ایجاد شده است.
ولی در مورد فک‌های خزر منشاء آن ناشناخته است، هر چند گزارش‌هائی از تماس بین فک‌ها و گوشتخواران خشکی‌زی در این ناحیه موجود است. شواهد بالینی در فک‌های عفونی شامل ضعف، اسپاسم‌ها ماهیچه‌ای، تراوشات بینی و چشم و عطسه می‌باشد. در بافت‌های پوسیده ۸ فک که در سواحل آذربایجان یافت شدند و ۴ فک دیگر که در ماه می در قزاقستان یافت شدند. جراحات چندان فاحشی دیده نشد، ولی جراحات میکروسکوپی مانند عفونت‌های ریوی، تورم مغز (Encephalitis)، کاهش مایع لنف در بافت‌های لنفاوی مشاهده گردید.
۳) آلودگی‌های صنعتی و کشاورزی
آفت‌کش‌های organochlorine و آلاینده‌های صنعتی برای فک خزر، مشکلات سخت، زیستی به‌وجود آورده‌اند که نه تنها محیط زندگی و منابع غذائی آنها را تحت‌تأثیر قرار داده، بلکه موفقیت تولیدمثلی جمعیت آن را با اثرات بیماری‌زا مخصوصاً روی جنس ماده شدیداً کاهش داده است، در سال ۱۹۹۷، بیش از ۷۰% فک‌های ماده خزر نازا شدند. طبق آمار به‌دست آمده تعداد فک‌های ماده باردار از حدود ۳۰% کل جمعیت ماده‌ها در سال‌های ۱۹۹۵ به کمتر از ۱۵% در سال ۲۰۰۱ رسید. با افزایش این آلودگی‌ها، تعداد زیادی فک مرده در شبه‌جزیره آبشرون در ساحل غربی دریای خزر یافت شد.
مقادیر زیادی از این آلاینده‌های شیمیائی در بافت‌های فک خزر یافت شده‌اند و اثرات ایمونوتوکسیک این مواد غلظت‌های متفاوت بر روی فک‌ها گزارش شده است. در بافت‌های فک‌هائی که در سال ۱۹۹۷ در آذربایان از بین رفتند، مقادیر بالائی از د.د.ت یافت شد که عنوان شد به‌دلیل مرگ و میر بالائی که در اثر ویروس Canine Distemper در این جانوران صورت گرفت نیز می‌تواند در اثر تضعیف سیستم ایمنی آنها به‌دلیل تجمع مقادیر بالای د.د.ت و سایر آلاینده‌ها در بافت‌هایشان باشد. مطالعات بعدی برای یافتن این مسئله که این آلاینده‌ها تا چه حد در ای مرگ و میرها و کاهش جمعیت فک‌ها نقش داشته‌اند، ادامه دارد.
۴) بیماری‌های انگلی
با توجه به شواهد به‌دست آمده از طریق بررسی‌های انجام شده روی فک منطقه شرقی اقیانوس منجمد شمالی، کانادا، (Phoca hispida) مبنی بر وجود نوعی نماتود در شش‌های افراد اینگونه (Otostrongylus circumlitus) احتمال وجود انگل‌های مشابه در فک خزر نیز وجود دارد که اثبات این مسئله تحقیقات بیشتری را می‌طلبد.
۵) هجوم شانه‌دار Mnemiopsis Leidyi به دریای خزر
از دیگر عواملی که عنوان می‌شود احتمالاً روی جمعیت فک‌ها تأثیرگذار بوده است، هجوم Mnemiopsis Leidyi به دریای خزر می‌باشد. این شانه‌دار که گفته می‌شود از دریای سیاه به خزر راه پیدا کرده است، در دریای خزر مشکلات زیست‌محیطی عدیده‌ای را به‌وجود آورده است که از جمله آنها می‌تواند تأثیر بر فک خزر باشد. از آنجائی که این شانه‌دار یک شکارچی فعال زئوپلانکتون (غذای اصلی ماهی پلازیک)، تخم و لارو ماهی می‌باشد بر روی صید ماهیان پلاژیک از جمله آنجوی تأثیر چشمگیری داشته است.
می‌دانیم که فک خزر در بالای هرم غذائی دریای خزر قرار دارد و غذای اصلی آن در خزر میانی و جنوبی، کیلکا می‌باشد. پیش‌بینی می‌شود که اگر جمعیت Mnemiopsis leidyi در دریای خزر رشد کند و همچنان بالا باقی بماند، کاهش ذخایر کیلکا (زئوپلانکتون) و همچنین مصرف تخم و لارو این ماهی توسط شانه‌دار مهاجم خزر ادامه خواهد داشت و به کاهش ذخایر خود ماهی می‌انجامد که در نتیجه جمعیت فک خزر نیز همچنان از این مسئله متأثر خواهد شد.
به‌طور خلاصه عوامل تهدیدکننده فک خزر شامل صید تجاری اینگونه، آلودگی‌های کشاورزی و صنعتی، تخریب زیستگاه، مزاحمت‌های انسانی، بیماری‌های عفونی و احتمالاً انگلی و بهره‌برداری‌های اقتصادی می‌باشد. اطلاعات اخیر نشان می‌دهد که فک‌های خزر در وضعیت چندان مناسبی به‌سر نمی‌برند و حفاظت از این گونه‌ٔ باارزش و منحصربه‌فرد اقداماتی ضروری در راستای کاهش فشارهای وارده به این گونه را طلب می‌کند.

مرجان برازنده دانشجوی کارشناسی ارشد بیولوژی دریا، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریائی دانشگاه تربیت مدرس
بهروز ابطحی استادیار دانشگاه منابع طبیعی و علوم دریائی
دانشگاه تربیت مدرس
منابع
-khuraskin, L.s. &Zakharova, N.A. ۲۰۰۱. Phoca (Pusa) caspica. Caspian Fisheries Research Instiutue, Astrakhan, Russia.
-Cover, S.,۱۹۹۹. Phoca caspica. University of Michigan.
-Kemedy, S., Kuiken, T., Jepson, P.D., Deaville, R., Forsyth, M. Barrett, T., W.G.VAn de Bildt, M., Osterhaus, A., Eybatov, T., Duck, C., Kydyrmanov, A. Mitrofanov, ۱., Wilsons, S., ۲۰۰۱. Mass Die- Off of Caspian Seals by Canine Distemper Virus.
- Ivanov P., Vladimir, M.Kamakin, Andrey, Ushivtzev, V۱adimir. Shiganov, tamara,Zhukova, Olga, Aladin, Nikolay, I.Wilson, Susan, Harbison, G.Richard, & J.Dumont, Henri. ۲۰۰۰. Invation of the Caspian Sea by the comb jellyfish Mnemiopsis leidyi (Ctenophora). Biological Invassions ۲:۲۵۵-۲۵۸.
-Bergeron, Emmanuelle, N.Measures. Lena. Huot, Jean. ۱۹۹۷. Lungworm (Otostrongylus circumlitus) infections in ringed seals (Phoca hispida) from eastern Arctic Canada Can. J.Fish Aquat. Sci. ۵۴:۲۲۴۳-۲۴۴۸

منبع : نشریه آموزشهای علمی کاربردی