معلم؛ رکن نظام آموزشی کشور

در دنیای امروز، نظام آموزش و پرورش بنا به ضرورت تغییرات اجتماعی، یکی از سازمان‌های بزرگ اجتماعی در هر کشور محسوب می‌شود و با رشد و توسعه اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ... پیوند جداناشدنی دارد. ثمربخشی این نظام تبدیل انسان‌های مستعد به انسان‌های سالم، بالنده، متعادل، خلاق و متفکر است.‌
تصور خلاق در پیشرفت‌های علمی و تکنولوژی شرط اساسی است و تمام حرفه‌ها مستلزم خلاقیت‌اند. در پزشکی، وکالت، روزنامه‌نگاری، حرفه نظامی‌گری و ... استادان دانشگاه، مدیران و معلمان مدارس برای هدایت، ارشاد، کارآمدی و اثربخشی به نوعی، به تفکر خلاق نیازمندند.‌
در دنیای بسیار پیچیده امروز که همیشه در حال تغییر و تحول است، نظام آموزش و پرورش کشور، نیازمند کسب مهارتهای تفکر خلاق، قابل انعطاف و دقیق در مدارس و مراکز آموزشی است، تا بتواند به آن دسته از تحولات اساسی که نیاز هر سازمان آموزشی است، دست یابد. مطمئناً معلم به عنوان مهمترین عنصر نظام آموزشی کشور، نقش مهم و ویژه دارد. او با رفتارهای عملی خود به شکل خلاقانه، اندیشه‌ها و افکارش را نمایش می‌دهد و با ابراز احساس عواطف به شکل‌های گوناگون کلامی و غیرکلامی، فرصت نمونه‌برداری ادراکی را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کند تا آنان نیز به خلاقیت و نوآوری دست یابند، زیرا مطالعات نشان داده است، دانش‌آموزانی که الگوی خلاق داشته باشند، خلاقانه‌تر عمل می‌کنند. معلم باید تفکر خلاق را در رسیدن به تصمیم‌های خود ترکیب کند و برای اخذ پاسخ‌های مطمئن‌تر از قضاوت فردی خود، راه‌هایی را تدبیر کند، زیرا نقطه هر تحول آموزشی، معلمان هستند و ایجاد عالمی‌ نو با تربیت آدمی نو از طریق معلمان خلاق ممکن خواهد بود.‌
● جایگاه و نقش معلم خلاق در نظام آموزشی‌
در نظام آموزش و پرورش رسمی، جایگاه و نقش معلم را می‌توان به صورت یک پیوستار در نظر گرفت که در یک سوی این پیوستار، نقش سنتی ارائه‌دهنده مطالب درسی و تزریق‌کننده دانش و معلومات را قایل شد که در آن معلم بی‌انگیزه، بی‌توجه به مبانی و اصول تعلیم و تربیت، خشک و بی‌روح، بی‌توجه به تواناییها و تفاوت‌های فردی دانش‌آموز... و بطور کلی غیرخلاق حضور دارد و در سوی دیگر نقش معلم به مثابه مربی، ناظر، تسهیل‌کننده، مبتکر و خلاق است و محیط آموزشی به میمنت چنین معلمانی، محیطی مملو از انگیزه، تلاش، همکاری، مشارکت، توفیق و پیشرفت، رضایت و همدلی است.‌
وجود معلمان خلاق در آموزش و پرورش، برای رشد واقعی انسان ضروری و اساسی است. یک معلم خلاق؛ بی‌تعصب، پویا، انعطاف‌پذیر و جویا است، به دیدگاههای دیگران احترام می‌گذارد، به توانایی خود ایمان دارد، به آنچه در کلاس درس جامعه می‌گذرد، حساسیت نشان می‌دهد، قادر است نقاط قوت و ضعف دانش‌آموزان را مشخص سازد، با معلمان دیگر مشورت می‌کند و در جهت تشریک مساعی عمل می‌کند.‌
نقش الگویی معلم در بالا بردن قدرت خلاقیت دانش‌آموزان دارای اهمیت بسزایی است. تحقیقات نشان داده است افراد خلاق بیشتر از افراد غیرخلاق در پرورش خلاقیت موفق‌ترند. معلمی که از انگیزه خلاق برخوردار است، هم خود الگویی برای خلاق بودن است و هم فرآیند خلاقیت را تقویت می‌کند.‌
امابیل(۱۹۸۹) معتقد است، معلمان با بیان آزاد احساس خود مانند عشق و شادی و کنجکاوی به امور می‌توانند الگوی مناسبی برای دانش‌آموزان باشند، اگر دانش‌آموز ملزم باشد تنها افکار معلم را بازپس دهد و به او تفهیم شود، تنها یک راه برای انجام کارها است، انگیزه خلاقیت در آنها نابود می‌گردد، پس لازم است معلم خلاق باشد.(حسینی/ ۱۳۷۸)‌
در بررسی‌های انجام شده، بسیاری از معلمان خلاق بر این نظرند که یکی از اشکالات تعلیم و تربیت غیرخلاق و ایستا، ارتباط غیرسازنده‌ای است که میان یاددهنده و یادگیرنده به وجود می‌آید. این رابطه که مبتنی بر انتقال یک رشته اطلاعات و معلومات معینی از یاددهنده به یادگیرنده است، باعث تسلط یاددهنده بر یادگیرنده و اتکای دانش‌آموز به معلم می‌شود. معلمان خلاق این ارتباط سلطه‌گرایانه را درست نمی‌دانند، زیرا معتقدند که نتیجه آن عدم توسعه ذهن یادگیرنده است و با تولید تفکر منطقی و فعال، که در خلاقیت نقش عمده دارد، مغایرت دارد.‌
بسیاری از معلمان خلاق معتقدند که آموزش نباید بر مبنای حافظه و انتقال صرف معلومات باشد، بلکه آموزش خلاق و پویا باید با مشارکت و فعالیت یادگیرنده انجام شود و مبتنی بر درک، تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزشیابی مطالب باشد.‌
معلمان خلاق غالباً درس را با مطرح کردن سؤالاتی جالب و برانگیزنده که یادگیرندگان را به فکر وامی‌دارد و بینش آنان را گسترش می‌دهد، شروع می‌کنند و سپس با جهت دادن صحیح به بحث، سعی می‌کنند آن را در مسیر اصلی حفظ کنند تا یادگیرنده از راه به هم پیوستن اطلاعات به آگاهی‌های جدید برسد. هدف بسیاری از معلمان خلاق آن است که به یادگیرندگان تفهیم‌ کنند که فعالیت‌های خلاق محصول بازده انرژی فکری با کوشش و تلاش زیاد، پشتکار و استفاده به موقع و صحیح از موقعیت‌های مناسب است و آسان به دست نمی‌آید. آنان از طریق مطرح کردن نحوه زندگی و کار افراد خلاق، عشق آنان به فعالیت‌های خلاق، مهارت و مشکلات آنها سعی می‌کنند فرآیند و اهمیت فعالیت‌های خلاق را روشن کنند.‌
معلمان خلاق به یادگیرندگان خود امکان تجربه کردن می‌دهند و خطاهای آنان را نیز به عنوان فرآیندی در یادگیری می‌پذیرند، زیرا معتقدند که اشتباه قسمتی از حقیقت را در خود دارد. در صورت لزوم، این معلمان، یادگیرندگان را به حدس زدن و انجام آزمایش علاقه‌مند می‌سازند، زیرا بر این باورند که در چنین وضعی یادگیرنده به استقلال فکری و روحیه ابداع و تحقیق که مایه خلاقیت است، دست می‌یابند و به آن افتخار می‌کنند.‌
پژوهش‌ها و تجربیات متعدد نشان داده که معلمان خلاق یادگیرنده را از نظر زمانی تحت فشار نامعقول قرار نمی‌دهند، آنها انتظار ندارند که یادگیرنده مطلب یا سؤالی را با سرعت انتقال زیاد و بدون تفکر و تامل لازم و کافی پاسخ دهد. این معلمان به کیفیت تفکر و خلاقیت آن بیش از سرعت انتقال در بیان دوباره مطالب، اهمیت می‌دهند و سعی می‌کنند این طرز فکر را در یادگیرندگان نیز به وجود آورند.‌
معلمان خلاق و پویا بر کیفیت یادگیری و عمل یادگیرنده بیش از کمیت و وسعت برنامه تاکید دارند، لذا عملاً مشاهده می‌شود که این معلمان تکالیف کمتری به عهده یادگیرندگان خود می‌گذارند، ولی انتظار دارند که یادگیرندگان، آن تکالیف را با خلاقیت انجام دهند و زمینه پیشرفت موثرتری فراهم کنند.‌
● راههای پرورش خلاقیت‌
زمینه‌های شکوفایی خلاقیت متعددند. خانواده مهمترین نقش را در کنترل و هدایت تخیل و ظهور خلاقیت‌ها به عهده دارد. مدرسه، دانشگاه، موسسه‌های پژوهشی، نهادهای فرهنگی - اجتماعی و رسانه‌های گروهی در چگونگی پرورش و شکوفایی خلاقیت نقش دارند.‌
با توجه به این فرض که خلاقیت، تخصصی است اکتسابی که افراد توان فراگیری آن را دارند، از دو راه می‌توان خلاقیت را در آموزش و پرورش رسمی وارد کرد. ‌
▪ راه نخست: تدریس آن به عنوان یک درس و با مهارت تازه برای تمامی معلمان در مراکز آموزش عالی و دوره‌های ضمن خدمت.‌
▪ راه دوم: تغییر شکل برنامه‌های تحصیلی فعلی.‌
ـ در ارتباط با راه نخست؛ عدم آگاهی و شناخت معلمان از خلاقیت و پرورش آن و کاربردی کردن، باعث می‌شود نه تنها آنان در برانگیختن توان خلاق دانش‌آموزان موفقیتی به دست نیاورند، بلکه این توانایی را تضعیف و یا حتی نابود سازند.‌
ـ و در ارتباط با راه دوم؛ از مشخصه‌های نظام آموزش و پرورش رسمی، اصرار معلمان در انتقال دانش به فراگیران، برنامه درس فشرده، عدم تبحر کافی معلم در تدریس، نبود فضا، امکانات و تجهیزات آموزشی، عدم استفاده از روش‌های فعال تدریس، اکتفا به کتاب درسی به عنوان منبع معتبر، ندادن فرصت به دانش‌آموزان برای بحث و ابراز عقیده و ... است. امروزه ما نیازمند تغییر و دگرگونی این سیستم هستیم. اغلب محققان و متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند که شیوه‌های سنتی آموزش و پرورش نه تنها در رشد خلاقیت تاثیر ندارند، بلکه مانع اساسی و جدی در این زمینه‌اند.‌
● نتیجه‌
بطور کلی بیشتر محققان و پژوهشگران تعلیم و تربیت در مطالعات خود به این نتیجه رسیده‌اند که خلاقیت به عنوان یک نیاز عالی بشری در تمام مراحل زندگی مطرح است و موفقیت‌ها و پیشرفت‌های انسانی در گرو اندیشه بارور، پویا و موثر است و برای ظهور و تقویت خلاقیت معلم باید به سه عنصر ویژگی‌های افراد، آموزش و انگیزه توجه نمود، زیرا این سه عامل افراد را به سوی خلاقیت سوق می‌دهد. ‌

تهیه و تنظیم: بهروز اسماعیل ‌زاده آهندانی‌
منابع و ماخذ:‌
۱-‌ حسینی، افضل‌السادات. ماهیت خلاقیت و شیوه‌های پرورش آن، آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۷۸‌.
۲‌- حائری‌زاده، خیریه بیگم، تفکر خلاق بشری، تهران، ۱۳۸۱.‌
۳-‌ اسبورن، الکس اس، پرورش استعداد همگانی ابداع و خلاقیت، ترجمه حسن قاسم‌زاده، تهران، ۱۳۷۵.‌
۴‌ -دائمی ، حمیدرضا، رشد و پرورش خلاقیت، فصلنامه پیام مشاور، ۱۳۷۹‌.

منبع : وزارت آموزش و پرورش ایران