نارنجک بالای سر

حباب لامپ‌های روشنایی هر روز و همه‌جا می‌شکنند، بار‌ها شاهد چنین اتفاقی بوده‌ایم و هیچ وقت آب از آب تکان نخورد، اتفاق ساده‌ای که با تعویض لامپ شکسته به راحتی ختم به خیر می‌شود. اما چگونه است که همین لامپ شکستن ساده در یکی از خانه‌های ایالت مین آمریکا باعث می‌شود تا وزارت حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده، صاحب آن خانه را به مراکز رفع آلودگی ارجاع دهد؟ در واقع پاسخ این معما را باید در نوع لامپ شکسته شده-لامپ روشنایی فلورسنت فشرده- و محتویات آن، جست‌وجو کرد. لامپ‌های فلورسنت فشرده که در کشور ما به لامپ‌های کم‌مصرف شهرت دارد درست مثل اجداد فلورسنت لوله‌ای‌شان حاوی مقدار اندکی عنصر جیوه هستند که این میزان معمولا در حدود ۵ میلی‌گرم است. قابلیت نور افشانی لامپ‌های فلورسنت مبتنی بر خواص جیوه است و در این مورد هیچ عنصر دیگری به اندازه جیوه کارایی ندارد. البته جیوه که به آن گاهی Quicksilver نیز گفته می‌شود، به همان اندازه که در ایجاد نور سفید توانایی و کارایی دارد، سمی و خطرناک نیز هست. این خطرات ناشی از سمی بودن جیوه، به ویژه مغز جنین و کودکان خردسال را تهدید می‌کند. به همین علت است که مقامات رسمی استفاده از آن در برخی کاربرد‌ها از دماسنج گرفته تا اتومبیل و سوئیچ‌های ترموستات را محدود یا به کلی قدغن کرده‌اند. در واقع یک سوئیچ ترموستات ساده که هنوز در برخی خانه‌ها وجود دارد می‌تواند حاوی ۳ هزار میلی‌گرم جیوه باشد که معادل ۶۰۰ لامپ فلورسنت فشرده خواهد بود.
اما زمانی مشکل پدید می‌آید که لامپی می‌شکند. به محض شکستن، بخشی از جیوه به شکل بخار قابل استنشاق فرار می‌کند و بخشی دیگر نیز به صورت پودر سفید رنگ بسیار نرمی در می‌آید که می‌تواند روی فرش و دیگر منسوجات بنشیند. بر اساس آمار‌های منتشر شده، دست کم یکی از موارد مسمومیت با جیوه به لامپ‌های فلورسنت تعلق دارد: در مقاله‌ای از ژورنال ۱۹۸۷ (Pediatrics) به موردی اشاره شد که در آن پس از شکسته شدن کارتن بزرگی حاوی لامپ‌های فلورسنت لوله‌ای در محوطه بازی بچه‌ها، کودک ۲۳ ماهه‌ای دچار عوارض پوستی و در پی آن کاهش وزن شد. به گفته آژانس‌های ایالتی و دولت فدرال آثار به جا مانده از چنین شکستگی‌هایی را می‌توان معمولا بدون صرف هزینه‌های زیاد و به کمک لوازم موجود در خانه پاک کرد، اما به هر حال باید نکات ایمنی را هم در نظر داشت. برای مثال در مورد حادثه ایالت مین با اینکه مقامات ایالتی آن صاحب‌خانه را به مراکز رفع آلودگی ارجاع دادند اما به او اطلاع داده شده بود که این اقدام ضروری نیست. جیم برلو (J.Berlow)، مدیر بخش زباله‌های خطرناک آژانس حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده پیشنهاد می‌کند که به هنگام چنین اتفاقی به سرعت پنجره‌ها را باز کنید و به فضای باز بروید. به گفته برلو «خیلی از اوقات می‌توان بسیاری از مشکلات را با تهویه سریع هوای داخل اتاق حل کرد. کافی است تمام افراد خانه و حتی حیوانات خانگی را به مدت ۱۵ دقیقه از محیط آلوده دور کنید و اجازه دهید هوا داخل خانه جریان یابد. اگر در خانه سیستم تهویه مطبوع مرکزی دارید، نگذارید که بخار و ذرات جیوه به درون آن راه یابد و فورا خاموشش کنید.» در واقع نکته اساسی این است که این فلز سنگین را لمس نکنید. پس از آنکه هوا به درون اتاق جریان یافت و هوای تازه وارد شد، باید قطعات بزرگ‌تر به جا مانده از لامپ روی سطوح سخت اثاث خانه مثل میز و صندلی‌ها را با تکه کاغذ ضخیم یا مقوایی بردارید و هنگام جمع کردن آنها از روی فرش یا موکت نیز حتما دستکش به دست کنید تا از تماس مستقیم با جیوه جلوگیری شود.
برای جمع کردن قطعات کوچک‌تر نیز می‌توانید از نوار چسب استفاده کنید، سپس با دستمال یا حوله مرطوبی روی سطوح سخت دستمال بکشید. پس از آنکه تمام قطعات و مواد داخل لامپ شکسته، جمع شدند باید در کیسه پلاستیکی قرار گیرند و سر کیسه به دقت بسته شود. البته بهتر است که آنها را در ظرفی شیشه‌ای قرار دهید که درپوش فلزی و بدون درز داشته باشد. به گفته برلو «قرار دادن قطعات لامپ در ظرف شیشه‌ای بهترین شیوه حبس کردن جیوه است. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که کیسه‌های پلاستیکی نمی‌توانند بخار جیوه را به طور مطلق در خود حبس کنند، بنابراین اگر قرار است از این کیسه‌ها استفاده کنید، آن را خارج از اتاق و در فضای باز بگذارید.» برای جمع کردن ذرات کوچک‌تر به جا مانده از لامپ، به هیچ وجه از جارو برقی و به ویژه جارو‌های مرکزی استفاده نکنید. در واقع با این کار بخار جیوه را به دیگر اتاق‌ها و نقاط ساختمان نیز منتشر خواهید کرد.
دور ریختن لامپ‌های فلورسنت کامل و نشکسته نیز دردسر‌هایی به همراه دارد. در بسیاری از مناطق آمریکا و بیشتر کشور‌های پیشرفته انداختن لامپ‌های فلورسنت به درون سطل‌های زباله معمولی، غیرقانونی است، اما شاید محل سکونت‌تان با نزدیک‌ترین سطل بازیافت یا تاسیسات باز پس‌گیری، کیلومتر‌ها فاصله داشته باشد. در واقع چنین مشکلاتی باعث شده روند بازیافت با نرخ نسبتا پایینی پیش برود. بر اساس آمار‌های منتشر شده از سوی اتحادیه بازیافت وسایل روشنایی و جیوه در ایالات متحده در سال ۲۰۰۴، میزان بازیافت لامپ‌های جیوه‌ای مسکونی تنها ۲ درصد بود. البته با توجه به خطرات جیوه، بسیاری از مراکز جمع‌آوری زباله‌های شهری و نیز برخی شرکت‌های خصوصی، لامپ‌های فلورسنت را قبول می‌کنند. برخی شرکت‌های خرده فروشی لامپ فلورسنت در آمریکا مثل کمپانی IKEA سیاست‌های تشویقی را در پیش گرفته‌اند. افراد با مراجعه به فروشگاه‌های این کمپانی می‌توانند در ازای هر لامپ غیر قابل استفاده، یک لامپ فلورسنت کم‌مصرف رایگان دریافت کنند. به گفته برلو «نخستین ترجیح ما این نیست که لامپ‌ها را همراه با سایر زباله‌ها دفن کنیم. بهترین کاری که در شرایط فعلی از ما بر می‌آید بازیافت آنها است. اما از طرف دیگر دفن‌کردن لامپ‌ها هم خطر چندانی ندارد.»
لامپ‌های فلورسنت کم‌مصرف با وجود تمام مشکلات‌شان باعث شدند تا میزان آلودگی جیوه ناشی از تنها منبع بزرگ این آلودگی در آمریکا کاسته شود؛ نیروگاه‌های ذغال سنگ سوز. به گفته برلو «شاید مهم‌ترین چیزی که مردم را به سوی لامپ‌های فلورسنت کم‌مصرف جلب می‌کند، صرفه‌جویی قابل ملاحظه آنها در انرژی باشد. در واقع منظور از کاهش قابل ملاحظه چیزی حدود دو سوم تا سه چهارم برقی است که در بخش روشنایی مصرف می‌شود.» به گفته جیمز داکین (J.Dakin)، مهندس مشاور ارشد در بخش روشنایی کمپانی جنرال الکتریک «در آینده نه چندان دور شاهد جانشینی عاری از جیوه برای این لامپ‌ها خواهیم بود؛ دیود‌های نورافشان (LED). شاید LED‌ها محتمل‌ترین جانشین عاری از جیوه برای این لامپ‌ها باشند اما در حال حاظر این گزینه جدید به لحاظ کارایی، تنوع رنگ و هزینه‌های جانشینی، بسیار ضعیف‌تر از رقیب به نظر می‌رسد.» به هر حال مادامی که لامپ‌های فلورسنت پادشاهی می‌کنند، توقف استفاده از جیوه را فراموش کنید. به گفته داکین «تاکنون بسیاری از اتم‌ها و مولکول‌های دیگر مورد بررسی قرار گرفتند اما هیچ کس هیچ چیز عملی‌تر و کارآمد‌تر از جیوه نیافته است.»

Scientific American, Apr. ۱۰, ۲۰۰۸
کیوان فیض اللهی

منبع : روزنامه کارگزاران