راهکارهائی برای رشد و توسعه صنایع دستی و گردشگری در ایران

از زمان كشیدن نخستین تصاویر بر دیواره غارها ، روزگاری دراز می گذرد . از همان سرآغاز تاریخ ، طرحهای خام و مبهمی كه در مغز انسان شكل می گرفت ، همه نشان از تلاشها و بی قراریهای روح او برای گریز از ظلمت و تباهی های زمانه داشت . در پیوستگی تاریخ ، از دوران گذشته تا حال ، این نیاز در هر دوره ای به نوعی جلوه گر شده است و هنر مند با دم های غنیمت عمر و لحظات گذرای زندگی خویش ، همواره خاطرات لذت بخش را زنده ساخته ، آنرا آراسته ، پیراسته و بلاخره اثری را بجای نهاده كه یادآور تأثرات او از نمایش های هستی است .
نقش و اهمیت صنایع دستی بعنوان هنری مقدس ، صنعتی مستقل ، بومی و اصیل با جنبه های قوی كاربردی از جهات هنری ، فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی و حتی سیاسی بر همگان و به ویژه محققان عزیز آشكار است . نكته مهم و شایان توجه آن است كه حتی اگر همه تأثیرات مثبت اقتصادی صنایع دستی را به كناری بگذاریم ،‌این هنر ملی ایران بواسطه بازتاب ذوق سرشار ، اندیشه خلاق و هنر مندان پرمایه ولی بی ادعا باید بصورت جدی و برنامه ریزی شده مورد حمایت قرار گیرد .این در حالی است كه صنایع دستی طی سالیان متمادی ، چه در دوران رونق و شكوفائی و چه در دوره های ركود ، هنگامی كه با توسعه صنعت گردشگری همراه بوده سهم شایسته و در خور توجهی در اقتصاد كشور و معرفی هنر ناب و خالص ایرانی و نهایتاً زندگی اقتصادی و حیات فرهنگی ما داشته است .
امروزه تولید صنایع دستی كه مزین به نقش آثار تاریخی ، باستانی و یادمانهای ویژه هر كشور است در دستور كار صنعتگران جهان قرار دارد و تلاش می شود كه حتی بخشی از این گونه آثار كه از سنگ ، چوب ، فلز و یا بر روی سرامیك و پارچه پدید می آید با قیمتهای ارزان در اختیار توریست ها قرار گیرد . باید عرض كنم كه تمامی ممالك جهان ، اعتقاد به تأثیر متقابل صنایع دستی و صنعت گردشگری دارند . چرا كه در عمل و تجربه در یافته اند كه هنرهای صناعی یكی از عوامل بسیار مؤثر در جلب و جذب گردشگر در تمامی گرایش های ملی ، منطقه ای و داخلی است و متقابلاً به این نتیجه هم رسیده اند كه صنعت گردشگری می تواند به رشد ، توسعه و گسترش صنایع دستی و بهبود كیفیت آن كمك كند . بر پایه این اعتقاد و تجربیات حاصله تشكیلات صنایع دستی و گردشگری در بسیاری از كشورها در هم ادغام و یا در رابطه ای هماهنگ و منسجم با هم دیده شده اند كه خوشبختانه در كشور مانیز گامهائی در این زمینه برداشته شده است .
بنا ندارم در اینجا فرمایشات محققین ارجمند و اساتید بزرگوارم را كه یك اصل به تواتر رسیده است ، به تفصیل تكرار كنم كه مثلاً ایران یكی از ده كشور پرجاذبه گردشگری در جهان است و آثار بی شمار تاریخی ، باستانی و جاذبه های طبیعی آن به حدی است كه هر گردشگری را با هر سلیقه و یا هر بینش و تفكری به سوی خود جلب می كند ، ولی مراجعه به آمار ورود گردشگران بین المللی حتی طی سالهای اخیر كه شاهد رشد چشمگیر آن بوده ایم ، حدود یك تا یك و نیم میلیون نفر گردشگر آنهم گردشگرانی كه به طور عمده از ممالك فقیر یا بدون امكانات مالی به ایران می آیند را ثبت كرده است .
برای اینكه جهت گیری بحثم را در چارچوب ارائه راهكارهای لازم و عملی توسعه صنایع دستی سوق دهم ، ذكر دو نكته را در بدو امر حائز اهمیت و ضروری می دانم :
۱- به نظر اینجانب و با تكیه بر دلائل محكم و متقن شایسته است كه ما توسعه هنرهای صناعی را به طریق اولی در زادگاه آن ، یعنی روستا جستجو كنیم . به قول استاد دكتر آسایش ، روستا مادر شهرهاست و به تعبیری شهر ، زائیده روستا است . این فرزند قدر نشناس و یاغی چون به حرف والد خویش گوش نداده ، مورد آق والدین قرار گرفته و امروز شهر دچار آنچنان در هم تنیدگی و گره خوردگی شده كه مهاجرت معكوس و یا پناه آوردن مجدد به آغوش زادگاه اولیه یعنی روستا را برگزیده است . بنابراین توصیه بنده بعنوان اولین راهكار ،‌این است كه بستر توسعه صنایع دستی ، باهدف ایجاد فرصت های اشتغال مولد برای جمعیت مازاد و سرریز روستائی ، توزیع برابر و عادلانه فرصت ها و امكانات ، آمایش سرزمین و یا پراكندگی متوازن جمعیت و ثروت در پهنه جغرافیائی كشور ، اجتناب از ایجاد قطب های جمعیتی در مترو پلیس ها و كلان شهرها و نتیجتاً كاهش جرم و جنایت و بزه اجتماعی در سطح شهرهای بزرگ و بسیاری دلائل دیگر در خود روستا قرار گیرد . و حتی اولویت های جانبی از صنعتگر صنایع دستی را استقرار كارگاه در روستا و سپس در شهرها در نظر بگیریم .
۲- همانطور كه در بخشی از عرائضم اشاره كردم ، اصلح است كه ما ابتدا به پیش زمینه و یا پیش نیاز توسعه صنایع دستی در كشور و ارائه راهكار در این بخش یعنی تقویت گردشگری بپردازیم . چون گفتیم اعتقاد ما در درجه اول توسعه صنایع دستی در روستاها است .لذا بلحاظ محدودیت وقت ، فقط اشاراتی به راهكارهای اشاعه و ترویج گردشگری خواهم نمود و سپس پیشنهاداتی در ارتباط با چگونگی تقویت ، گسترش و حمایت از صنایع دستی به منظور تحقق اهداف میان مدت و بلند مدت آن تقدیم خواهم كرد.
به نظر می رسد عوامل و پارامترهائی كه می تواند در تقویت گردشگری به ویژه داخی مؤثر باشد ، به ترتیب اهمیت ، به صورتی كه بیان می كنم قابل طبقه یندی است :
اولین راهكار كه به نظر بنده ، سایر راهكارها ،‌راهبرد ها و روشها را تحت الشعاع خود قرار می دهد و این راهكار دقیقاً قابلیت تعمیم به بخش راهبردهای اساسی برای توسعه صنایع دستی را هم دارا می باشد ، بحث مدیریت است . چرا كه در سخنرانی ها به كرات شنیده شده كه كشور ما پهناور است ، چهار فصل و جذاب است ، جنبه های متنوعی از اكوتوریسم را داراست ،‌از نظر تاریخی ،‌ سنتی ، آثار باستانی و ذوق و سلیقه و هنر و صنایع دستی جایگاه رفیع دارد . پس چرا به قول یكی از محققین ، علی رغم همه امكاناتی كه برشمرده شد ، در جمع خانواده بزرگ ۷۰ میلیونی ایرانی ، از كم سواد تا باسواد ، از پیر تا جوان ، از شهری تا روستائی ، از صاحبان حرف و مشاغل دولتی تا مشاغل آزاد ، از ثروتمند تا فقیر كم و بیش حرفهائی می زنند كه بوی نارسائی در اداره بخشهای زیادی از جامعه به مشام می رسد ؟
بله دوستان ، درست تشخیص دادید . اولین راهكار ، اصلاح ساختار مدیریت گردشگری و به طبع آن صنایع دستی است .
- ایرانی تیز هوش و دانا در همه جا می درخشد . چرا برای اداره مطلوب جامعه نمی درخشد ؟
- تعداد دانشگاه ها و مؤسسات علمی معتبر كه تربیت كننده نیروی انسانی است بیش از دویست مركز است . ولی چرا اثر بخشی این منبع عظیم علمی بسیار پایین است ؟
- این همه اساتید دانشگاهی ، محقق ، نظریه پرداز ، اقتصاد دان و كارشناس و مدیر وجود دارد ولی گره های كور مثلاً در اداره امور گردشگری و صنایع دستی روز به روز پیچیده تر می شود بنحوی كه جناب آقای مشاعی معاونت محترم رئیس جمهور از آن به عنوان بحران یاد می كند .
بنابراین عزیزان : ما بعنوان اساسی ترین راهكار در بخش تقویت گردشگری و هنرهای صناعی كه موضوع بحث مااست نیاز داریم به :
الف – استقرار سیستم مدیریتی نظامند باز بجای بسته ، فراملی بجای ملی ، ‌برون گرا بجای درون گرا، گروه گرا بجای فرد گرا ، تا این صنعت كه امروزه در جهان از درآمدهای نفتی هم پیشی گرفته رونق پیدا كند .
ب – مقررات زدائی و جایگزینی ضوابط مترقی و تغییر بنیادین بروكراسی اداری .
ج – تدوین نظام مدیریت پویا با تأمین شرایط احراز و انتصاب بجای انتساب كه مع الاسف در پاره ای موارد دیده می شود .
د – پذیرفتن تغییر و تحول در عرصه بین المللی و رقابت های جهانی با حفظ منافع ملی و برنامه ریزی های دقیق به صورت كوتاه مدت ، میان مدت و دراز مدت بجای روزمره گی .
هـ - و خلاصه هدایت نظام مدیریتی از روش سنتی به روش علمی ، كارآمد ، اثربخش و غیر سلیقه ای .
و – اطلاع رسانی ، فرهنگ سازی ،‌مطالعه عمیق روی موانع فرهنگی با هدف معرفی مراكز جاذب و جالب توجه برای گردشگران ، ارائه آموزش های لازم به میهمان و میزبان از طریق رسانه های گروهی و جرائد كثیرالانتشار .ز – شناخت بافت قدرت ، نگرشهای كلان مدیریت ، جهت گیری ها و فرایندهای داخلی و اتخاذ تدابیر لازم جهت ایجاد هماهنگی بین كلیه دستگاهها و مؤسسات دولتی و غیردولتی مرتبط با امور گردشگری به منظور آماده كردن بستر توسعه توریسم . در واقع تا زمانی كه مرزهای ایران به روی جهانگردان كاملاً باز نشود و مشكلات امنیتی ، اجتماعی جهانگردان با اعمال مدیریت علمی ، روزآمد و نه سلیقه ای رفع نشود ، ما روز به روز از كشورهائی همانند چین و هند كه رقبای ما هستند ، چه در بخش گردشگری و چه صنایع دستی بیشتر عقب می اقتیم .
ح – تقویت كادر قوی با تحصیلات مرتب با گردشگری و صنایع دستی ، تدوین قوانین شفاف و لازم الاجرا ، آگاه سازی و مشاركت دادن جوامع محلی در برنامه ریزی ها ، حفظ و احیای ارزش ها به لحاظ اینكه گردشگران جهت بازدید از ارزشهای طبیعی ،‌سنتی و بومی مبادرت به سفر می كنند .
ط – برنامه ریزی برای كاهش فصلی بودن مقاصد گردشگری و اختصاص فرصت های شغلی به نیروهای محلی چه در مشاغل پردرآمد و چه ساده .
و اما قبل از پرداختن به راهكارهای مرتبط با صنایع دستی ابتدا تعریفی از هنرهای صناعی كه توسط گروهی از صاحب نظران و كارشناسان سازمان مذكور در سال ۶۲ بیان شده ارائه می نمائیم .
« صنایع دستی به مجموعه ای از هنرها و صنعت ها اتلاق می شود كه عمدتاً با استفاده از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید ،‌به كمك دست و ابزار دستی موجب تهیه و ساخت محصولاتی می شود كه در هر واحد آن ، ذوق هنری و خلاقیت فكری صنعت گر سازنده بنحوی تجلی یافته است ». دكتر محمد توكل دبیركل وقت كمیسیون فرهنگی یونسكو در ایران معتقدند ، رمز ماندگاری و حیات آینده كشورها در روند جهانی شدن ، در گرو نگاه كیفی و برنامه ای به صنایع دستی است . مولود فرآیند جهانی شدن حركت به سمت یكپارچگی زندگی بشری است و آنچه كه در این فضا می تواند اصالت و قومیت ها را زنده و پویا نگهدارد ، عمق دادن به هنر و فرهنگ محلی و منطقه ای با رویكرد زمان خود است .فضای جهانی شدن ، روح حاكم زمان ماست و با انزوا ، بی تفاوتی و یا پیروی كوركورانه نمی توان پیروز این میدان رقابت بود .
و اما راهكارها و پیشنهادات :
۱- راه اندازی بانك اطلاعات جامع صنایع دستی ، ضمن تمركز كلیه فعالیتهای هنرهای صناعی در یك نهاد منسجم و مسئول و همچنین متمركز كردن مراكز تصمیم گیری و تصمیم سازی در بخش توسعه صنایع دستی و اجتناب از انجام امور موازی و پراكنده توسط متولیان گوناگون .
۲- حمایت از توسعه كارگاه های تولیدی از طریق اعطای تسهیلات اعتباری و حمایت از ایجاد بازارچه های صنایع دستی بنحوی كه منافع حاصله عاید خالقین این آثار زیبا و ماندگار بشود ، بعبارتی حذف نگاه صرفاً تجاری و كاسب كارانه به این صنعت . یعنی به این صورت نباشد كه كالا به نازل ترین قیمت همانند آنچه كه در بخش محصولات باغی متداول است از نقاط محروم خریداری و به گران ترین قیمت توسط اتحادیه ها و اشخاص در شهرهای بزرگ به فروش برسد .
۳- تهیه و تدوین استاندارد مواد اولیه مورد مصرف با حفظ اصالت های بومی ، ملی و فرهنگی به این معنا كه انجام یك كار خوب بهتر از انجام دوكار معیوب است .
۴- تأمین امنیت برای سرمایه گذاری در واحدهای صنعتی و افزایش پوشش بیمه ای برای نیروهای كار و تولیدات صنایع دستی .
۵- افزایش میزان تنوع و زمینه های كاربردی آثار صنایع دستی و بالطبع بالا بردن كیفیت و افزایش میزان دوام هنرهای صناعی .
لازم به ذكر است با تلاش مجدانه و رایزنی های مستمر مدیریت محترم اتحادیه سراسری صنایع دستی مقرر است بخشی از جوائز اعطائی به دارندگان حسابهای پس انداز قرض الحسنه بانكها ، پس از تصویب نهائی مراجع ذیصلاح از سبد صنایع دستی تأمین گردد كه امیدواریم خود در رونق بازار این صنعت كهن در سطح كشورمان مؤثر باشد .
۶- تولید هنرهای صناعی با الهام از فرم كلی و نگاره های آثار تاریخی و باستانی و نیز علائم و نشانه های هر كشور .
۷- بسته بندی مناسب آثار صنایع دستی
۸- قائل شدن تسهیلات لازم و ارزان قیمت حتی رایگان برای ارسال صنایع دستی به صورت پستی و فراهم آوردن امكانات و ارائه خدمات مناسب در زمینه بیمه ، حمل و نقل و تحویل سالم و بموقع آثار در مقصد مورد نظر گردشگران.
۹- برگزاری نمایشگاههای فصلی ، سالانه و نیز بازارهای مكاره با هدف جلب و جذب توریست های خاص برای فروش آثار صنایع دستی و همچنین ایجاد موزه های دائمی گردشگری و هنرهای صناعی .
۱۰- كنترل و نظارت مستمر دولت و نهاد های ذیربط نه تنها در زمینه كیفیت بلكه در خصوص قیمت آثار صنایع دستی .
۱۱- مشاركت فعال صدا و سیما در امر اطلاع رسانی و تبلیغ گسترده روی صنایع دستی با هدف ایجاد موقعیت مناسب برای عرضه كالا ( اگر بخواهیم به نقش مؤثر صدا و سیما در اطلاع رسانی اشاره ای گذرا داشته باشیم می توانیم به مسابقات جام جهانی فوتبال اشاره نمائیم كه حتی مادر بزرگ ها هم تحت تأثیر تبلیغات گسترده رسانه ای در باره تیم های اروپائی صحبت و اظهار نظر می كردند) .
۱۲- صدور كالا و صنایع دستی كشور از طریق جهان گردان كه خود تا حدودی مشكلات بازار یابی و هزینه حمل و نقل را در شرایط فعلی كاهش می دهد .
۱۳- و نهایتاً توجه به امر آموزش و حمایت های لازم در بخش تأمین مواد اولیه ارزان قیمت كه از این طریق از مصرف مواد اولیه فاقد كیفیت جلوگیری شود .
در خاتمه عرایضم و با توجه به ویژگی های منحصر به فرد صنایع دستی ایران كه از
اهم آن امكان ایجاد و توسعه این صنعت در اقصی نقاط كشور و تنوع اوضاع اقلیمی و جغرافیای انسانی اقتصادی ایران عزیز می باشد ، ضرورت توجه به هنرهای سنتی و بومی بیش از پیش احساس می گردد و باید نگاهی عمیق و همه جانبه به آن معطوف نمود.
به قول سهراب : چشمها را باید شست . جور دیگر باید دید و به فرمایش دكتر میر فتح الهی ، امید آن است كه بار دیگر تجدید نظری در نوع نگرش به این صنعت و طرح جدیدی از این مقوله بتواند به نوعی استقلال و خود اتكائی ملی را به ارمغان آورد و ما شاهد اوج و عظمت ذوق و هنر ایرانی در عرصه گیتی باشیم .

دكتر حسن افشار محمدیان – كارشناس ارشد بانك ملی ایران و مدرس دانشگاه
همایش صنایع دستی ایران - چالش ها و راهكارها – ۲۶ و ۲۷تیرماه ۱۳۸۵
تالار اجتماعات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری

منبع : بانک ملی