بررسی وضعیت وجایگاه علم نجوم در ایران امروز

شاید در هنگام گذر از خیابان های شهرتان در میان آن همه دود و هیاهو ی شهر گاهی نگاهتان به آسمان افتاده باشد. آسمان شهرهای بزرگ ایران دیگر همانند گذشته ها صاف نیست. وقتی كه شهروندان تهرانی به افق شرقی خود نگاه می كنند دیگر دماوند مظهر پایداری سرزمینمان را راست قامت و زیبا با قله ای پوشیده از برف نمی بینند. مدت ها است كه به علت گسترش غیرمنطقی شهر تهران و تولید غیرصحیح ماشین های پرمصرف آسمان شهر تهران طراوت خود را از دست داده است. دیگر همچون گذشته ها شب ها نمی توانید نقش راه شیری را به زیبایی كامل نظاره كنید.
هنگامی كه خواجه نصیرا لدین طوسی در نیمه دوم قرن هفتم هجری قمری بزرگترین رصد خانه منطقه را می ساخت به این می اندیشید كه هم اكنون نجوم رصدی ایران در بالاترین سطح دنیا قرار دارد. بدون شك پندار این دانشمند بزرگ ایرانی اشتباه نبوده است اما این افتخارات بزرگ ایران كه در سده های گذشته در ایران زمین به دست آمده است هم اكنون تنها تكیه گاه فرهنگی و علمی ما ایرانیان است. هنگامی كه بنیاد بزرگ علمی رصد خانه مراغه پس از بیش از دو دهه تلاش و كوشش ساخته شد چندین رصدخانه، همچون رصدخانه های هندوستان و استانبول به تقلید از رصدخانه مراغه ساخته شدند. تا مدت ها رصدخانه مراغه از دقیق ترین و مهم ترین رصدخانه های جهان بوده است.
هم اكنون از بزرگ ترین مركز علمی منطقه تنها قسمت های كوچكی در بلندای تپه مشرف به شهر مراغه باقیمانده است. خوشبختانه در طول دهه پنجاه با كاوش هایی كه به سرپرستی دكتر پرویز ورجاوند انجام شد باقیمانده های این بنا مرمت شده است. هم اكنون بزرگترین تلسكوپ ایران در نزدیكی همین تپه و در سی كیلومتری شهر تبریز قرار دارد. رصدخانه دانشگاه خواجه نصیر الدین تبریز دو تلسكوپ بزرگ به قطر های ۶۰ و ۴۰ سانتیمتر دارد. در حالی كه قطر آینه تلسكوپ بزرگ ترین تلسكوپ های دنیا به ده متر رسیده و در كشورهای همسایه ایران همچون ارمنستان قطر شیئی بزرگترین تلسكوپ ۵/۲ متر است و كشور جنگ زده عراق در حال ساخت رصدخانه ای با تلسكوپ سه متری است دیگر نمی توان گفت كه همچون گذشته كشور ما در بین صاحبان بزرگترین رصدخانه های دنیا قرار دارد. متاسفانه كشور ما همچون گذشته دیگر آن اقتدار جهانی را در نجوم رصدی ندارد اما خبر تاسیس و ساخت رصدخانه ملی ایران در سال ۱۳۸۲ جامعه نجومی و به طور كلی جامعه علمی كشور را بسیار امیدوار و خوشحال نمود. درباره این موضوع در میانه همین مقاله اشاره خواهیم نمود.
● استادان و بزرگان
ایرانیان همچون در رشته های پزشكی و مهندسی در زمینه فیزیك و نجوم نیز نوابغ بزرگی دارند كه هم اكنون در بهترین مراكز علمی دنیا مشغول به فعالیت هستند. از این جمله در خارج از كشور می توان به دكتر فیروز نادری رئیس كل ماموریت های مریخ سازمان فضایی ایالات متحده(ناسا)، دكتر بهرام مبشر كارشناس ارشد موسسه علوم تلسكوپ فضایی هابل، دكتر فرهاد یوسف زاده اختر فیزیكدان و استاد دانشگاه نوردوسترن آمریكا و دكتر محمد حیدری ملایری اخترشناس رصدخانه پاریس اشاره نمود. در داخل ایران نیز استادان و محققان بزرگی در زمینه نجوم مشغول به فعالیت هستند. هم اكنون بیش از ۵۰ اختر فیزیكدان حرفه ای و دانشجوی دكترای نجوم در كشور وجود دارد. سرآمد آنها سه تن از اساتید فیزیك هستند كه به درجه استادی (پروفسوری) نائل شده اند. این سه نفر عبارتند از: «دكتر یوسف ثبوتی رئیس اسبق انجمن نجوم ایران و بنیانگذار و رئیس فعلی مركز تحصیلات تكمیلی زنجان، دكتر رضا منصوری رئیس انجمن فیزیك ایران و معاون پژوهشی وزارت علوم ، فناوری و اطلاعات و دكتر عبدالله ریاضی كیهان شناس و استاد دانشگاه شیراز.»
دكتر یوسف ثبوتی پس از گذراندن دوره های كارشناسی فیزیك و كارشناسی ارشد ژئوفیزیك دكترای اختر فیزیك خود را از دانشگاه شیكاگو اخذ كرد. او از سال ۱۳۳۹ چند سالی با رصدخانه «یركیز» آمریكا همكاری كرد. دكتر ثبوتی بیش از سه دهه در دانشگاه های شیراز و تحصیلات تكمیلی زنجان به تدریس پرداخت و در این مدت منجمان بسیاری را تربیت كرد. در سال ۱۳۸۱ در كنفرانس فیزیك ایران هفتادمین سالگرد تولد ایشان كه همزمان با هفتادمین سالگرد تاسیس انجمن فیزیك ایران بود جشن گرفته شد و از چهل سال فعالیت علمی ایشان تقدیر شد. او در دهه ۱۹۶۰ با «چاندر اسكار» دانشمند بزرگ هندوستانی در پروژه ستاره های دوتایی همكاری داشته است. دكتر ثبوتی گام های بزرگی در طول چهل سال فعالیت علمی خود در راه پیشرفت و اشاعه فیزیك و نجوم حرفه ای در ایران برداشته است.
دكتر ریاضی از اساتید بزرگ اختر فیزیك كشور دارای دو كتاب تالیفی برای مقاطع كارشناسی ارشد و دكترای اخترفیزیك به نام های An Introduction to Cosmology An Introduction to Modern Astrophysics, است كه از سوی موسسه (world scientific publishin) به چاپ رسیده است.
● انجمن نجوم ایران
انجمن نجوم ایران كه تا پیش از سال ۱۳۷۳ به عنوان یكی از كمیته های انجمن فیزیك ایران فعالیت می كرد در این سال مستقل شد. بودجه انجمن نجوم همانند دیگر انجمن های علمی كشور از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری پرداخت می شود. حامیان مالی انجمن نجوم نهاد ریاست جمهوری و مركز مطالعات و همكاری های علمی بین المللی وزارت علوم هستند. اعضای هیات مدیره انجمن هر سه سال یك بار توسط اعضای انجمن انتخاب می شوند. هیات مدیره كنونی عبارتند از: «دكتر خالصه، دكتر عجب شیری زاده، دكتر وصالی، دكتر نصیری قیداری و دكتر خصالی.» رئیس كنونی انجمن نجوم دكتر «سعدالله نصیری قیداری» عضو هیات علمی دانشگاه زنجان است. شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران در سال ۱۳۸۱ تشكیل شده است. وظیفه شاخه پیگیری و انجام فعالیت های نجوم آماتوری در ایران است. برنامه های اصلی شاخه آماتوری در طول سال، برگزاری گردهمایی سالانه منجمان آماتور ایران، كارگاه ملی نجوم آماتوری (كنام)، نشست ماهانه باشگاه نجوم و رقابت رصدی ماراتن مسیه است. شاخه آماتوری، به صورت هیات مدیره ای اداره می شود و دارای یك سرپرست است. سرپرست شاخه آماتوری دكتر منصور وصالی عضو هیات علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، عضو هیات مدیره انجمن نجوم و سردبیر ماهنامه نجوم است. شاخه آماتوری گروه های نجومی را در راه پیشرفت نجوم آماتوری ایران هماهنگی و هدایت می كند تا از میان آنها، منجمان حرفه ای و استادان نجوم آینده كشور را به وجود آورد.
● رصدخانه ملی ایران
پس از چندین سال بحث و بررسی درباره ساخت یك رصدخانه ملی در كشور سرانجام هیات دولت درآخرین روزهای سال ۱۳۸۲ بودجه تحقیقاتی این طرح ملی را به تصویب رساند. قرار است كه طی پنج سال آینده این رصدخانه در یكی از مناطق كاشان، قم، كرمان و توس ساخته شود. مبنای تعیین مكان رصدخانه، بررسی داده های رصدی گروه های تحت نظر كمیته رصدخانه ملی است كه طی ۴ سال در این مناطق به رصد می پردازند. پیرو تصویب طرح رصدخانه ملی در جلسه ۲۰/۱۲/۱۳۸۲ هیات دولت، وظایف و اختیارات كار گروه رصدخانه ملی را به شورای راهبری طرح رصدخانه ملی انتقال داده است. اعضای شورای راهبری رصدخانه ملی ایران (Iranian National Ob servatory) INO كه وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است عبارتند از: «دكتر منصوری (رئیس شورا)، دكتر ثبوتی، دكتر كیاست پور، دكتر قنبری، دكتر نصیری قیداری و دكتر راهوار.» برطبق برنامه قرار است تلسكوپ رصدخانه كه بین ۲ تا ۳ متر قطر دارد پس از پایان كار تحقیقات رصدی منطقه ای، خریداری شود و حداكثر تا سال ۱۳۸۸ رصدخانه ملی ساخته شود.● رصدخانه های ایران
تعداد رصدخانه های فعال ایران هم اكنون بیش از ۲۰ عدد است كه در شهرهای تهران، تبریز، مشهد، شیراز، اصفهان، اهواز، كاشان، كرمان، گرگان، یزد، دامغان، زنجان، ایلام، كرمانشاه و چندین شهر دیگر ایران قرار دارند. این رصدخانه ها با جنبه های تحقیقی، آموزشی و تفریحی به فعالیت می پردازند. پس از رصدخانه تبریز كه بزرگ ترین مركز نجوم رصدی كشور است رصدخانه ابوریحان بیرونی با تلسكوپ ۵۰ سانتی متری بازتابی و رصدخانه های دانشگاه كاشان و زنجان با تلسكوپ های ۴۰سانتیمتری بزرگ ترین رصدخانه های كشور هستند.
بزرگ ترین رصدخانه شكستی ایران به قطر شیئی ۱۸ سانتی متر در مركز نجوم مرقد مطهر شاه عبدالعظیم حسنی در شهرری قرار دارد. رصدخانه های بزرگ كشور علاوه برتلسكوپ دارای امكانات جانبی همچون تاج نگار، CCD، فتومتر، اسپگتروف، دوربین های مخصوص عكاسی و فیلترهای مختلف هستند.
در تهران چهار مركز نجومی فعال وجود دارد. این مراكز عبارتند از: «رصدخانه مركز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم، رصدخانه مركز نجوم زعفرانیه وابسته به كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان، آسمان نمای سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح و مركز علوم و ستاره شناسی تهران (رصدخانه نیاوران) وابسته به شهرداری تهران.»
● تنها نشریه اخترشناسی ایران
در مهر ماه سال ۱۳۷۰ تعدادی از استادان فیزیك و علاقه مندان به نجوم نخستین ماهنامه ویژه اخترشناسی كشور را با نام «نجوم» منتشر كردند. این افراد عبارت بودند از: «دكتر منصوری، دكتر محمدرضا حیدری خواجه پور، فریدون پیرزاده، بابك سدهی، توفیق حیدرزاده و منصور وصالی. شركت زروان اولین شركت كشور كه به ساخت و راه اندازی رصدخانه و آسمان نما در ایران می پردازد ناشر این ماهنامه است. اولین سردبیر نجوم دكتر توفیق حیدرزاده است كه در سال ۱۳۷۸ به ایالات متحده رفت و دوره دكترای تاریخ علم با گرایش نجوم را گذراند. پس از آن دكتر منصور وصالی سردبیر ماهنامه شد كه هم اكنون نیز در این سمت به فعالیت خود ادامه می دهد. این نشریه تخصصی به صاحب امتیازی و مدیر مسئولی دكتر رضا منصوری، پس از ۱۳ سال انتشار تنها نشریه اخترشناسی ایران است كه به مسائل عمومی و تخصصی نجوم و علوم فضا می پردازد. ماهنامه نجوم دارای سایتی دو زبانه به همین نام است. سایت nojum.ir مهم ترین و پربیننده ترین سایت نجوم در خاورمیانه است كه دارای آخرین اخبار و اطلاعات نجومی است.
● بازار نشر
بازار نشر كتاب های نجومی آن قدر هم خوب نیست. سهم كتاب مرتبط با نجوم در میان هزاران عنوان كتابی كه تاكنون در ایران به چاپ رسیده است تنها بیش از ۱۰۰ عنوان است. موضوعات كتاب ها عمدتاً درباره، اختر - فیزیك، كیهان شناسی، تاریخ نجوم، ابزارآلات رصدی، نجوم محاسباتی، آموزشی كودكان، احكام نجوم، نجوم آماتوری، سیاره شناسی و علوم فضا است. بیشتر كتاب های بازار نشر نجومی ترجمه شده است كه در آن میان كتاب های كیهان شناسی مخاطبان بیشتری را دارا هستند. تیراژ این گونه كتاب ها همانند تیراژ دیگر كتاب های كشور به نسبت استانداردهای جهانی پائین است و در بهترین حالت بالاترین میزان نشر یك كتاب نجومی و مرتبط با آن شاید به ۱۰۰۰۰ عدد برسد كه البته به ندرت این اتفاق می افتد. آمار بیشترین چاپ كتاب نجومی متعلق است به كتاب «نجوم به زبان ساده» كه به چاپ دهم رسیده است. بهترین مكان های پیدا كردن كتاب های نجومی و فیزیكی كتاب فروشی های جلوی دانشگاه تهران، فروشگاه های شهركتاب، نمایشگاه بین المللی سالانه كتاب و دفاتر فروش انتشاراتی های كتاب های علمی است.
● كسوف
اتفق مهمی در سال ۱۳۷۸ در ایران رخ داد كه باعث شكوفایی و رشد همه جانبه نجوم در سرتاسر ایران شد. دنیا در ۱۱ آگوست سال ۱۹۹۹ شاهد یك كسوف كامل بود كه ایران بهترین منطقه برای رصد این گرفت بود. این واقعه مردم كشورمان را به دیدن پدیده ای دعوت كرد كه شاید تا به حال شاهد آن نبوده اند. البته پیش از آن در سال ۱۳۷۴ كسوف در بیرجند اتفاق افتاده بود اما تاكنون بدین وسعت بررخداد چنین پدیده ای تبلیغات عمومی نشده بود. موقعیت برتر ایران نسبت به دیگر كشورها منجر به سفر تعداد بسیاری منجم و جهانگرد خارجی به ایران شد. اغلب آنها به شهر اصفهان كه در نوار اصلی گرفت خورشید قرار داشت رفتند تا در میدان نقش جهان كه روزگاری در عصر صفویان زمین چوگان بود شاهد زیباترین پدیده طبیعی جهان باشند. مهم ترین منجمی كه به ایران سفر كرد «آلن هیل» یكی از دو كاشف پرنورترین دنباله دار قرن بود كه به دعوت یكی از مراكز فرهنگی و علمی ایران بی سر و صدا به كشور دعوت شد و پس از چند روزی اقامت، از كشور خارج شد. در میان میهمانان خارجی كه به ایران آمده بودند یك نفر برای دوست داران فضا كاملاً آشنا است، «بروس مكندرلس» همان فضانوردی است كه برای اولین بار بر روی جت پك (صندلی فضایی) نشست و از فضاپیما خارج شد و در فضا حركت كرد.
پس از كسوف ۱۳۷۸ تعداد علاقه مندان نجوم در كشور بسیار بیشتر از گذشته شد و گروه های نجومی مختلفی در اقصی نقاط كشور و اغلب بدون حمایت دولتی تشكیل شدند. از اتفاقات مهم پس از كسوف، بالاتر رفتن میزان پخش برنامه های تلویزیونی دوبله شده خارجی مرتبط با نجوم و فضا بود. مهم ترین برنامه نجومی كه تاكنون در تلویزیون ایران ساخته شده و هم اكنون نیز پخش آن ادامه دارد برنامه زنده «آسمان شب» به تهیه كنندگی سیاوش صفاریان پور است. در این برنامه كه هم اكنون سری چهارم آن در حال پخش است (روزهای فرد ساعت ۳۰/۱۰ دقیقه شب از شبكه چهارم) كارشناسان نجوم به صحبت درباره مسائل متنوع نجوم و فضا و آخرین اخبار اكتشافات فضایی می پردازند. برنامه آسمان شب از پربیننده ترین برنامه های علمی صدا و سیما است كه جنبه آموزشی و ترویج علم دارد.
● نجوم آماتوری
در كل كشور بالغ بر پانصد منجم آماتور در قالب بیش از ۴۰ گروه نجومی به فعالیت های رصدی مشغول هستند. غالب این منجمان را دانشجویان و دانش آموزان تشكیل می دهند كه فعالیت های نجومی را در قالب فعالیت های درون مدرسه ای، دانشگاهی و یا به صورت گروه های مستقل انجام می دهند. منجمان آماتور ایرانی در استفاده از رصدخانه های ایران دارای محدودیت هایی هستند. متاسفانه مكان كنونی اكثر رصدخانه های كشور در داخل شهرها و در میان آلودگی نوری روبه گسترش تمدن شهری است. به غیر از این مسئله كه گریبانگیر تمامی منجمان و حتی استادان نجوم كشور است، مشكل دیگر منجمان آماتور عدم امكان استفاده از امكانات رصدخانه ها است كه عمدتاً تنها در اختیار گروهی از دانشجویان و استادان دانشگاه است. البته این نكته محرز است كه تلسكوپ ها و دیگر وسایل جانبی آن به طور حتم بایستی توسط نیروی متخصص استفاده شود اما تا وقتی كه به یك منجم آماتور تنها آموزش تئوری داده شود در حالی كه هیچ گاه به رصدخانه نیامده است و در پروژه های جدی شركت نداشته است او در همان جایگاه خود خواهد ماند و پیشرفت نخواهد كرد.
در حالی كه بیابان ها و كویرهای ایران به دلیل درجه بالای تاریكیشان از بهترین سایت رصدی هستند تنها دو، سه رصدخانه كشور در خارج از شهرها ساخته شده است و رصدخانه ای در حاشیه یا درون دو كویر بزرگ ایران، دشت لوت و كویر سمنان كه از تاریك ترین نقاط دنیا است وجود ندارد. منجمان آماتور ایرانی به صورت گروهی به خارج از شهرها و به میان طبیعت های بكر و دست نخورده می روند. آنها به دور از آلودگی های مختلف نوری، هوایی و صوتی و در سكوت طبیعت به رصد زیباترین جلوه های هستی می پردازند. سایت های رصدی منجمان عمدتاً در بیابان ها، دشت ها، مناطق مرتفع و كویرها است كه دارای افق های باز هستند.
● ابزار رصدی
ابزار رصد منجمان ایرانی تلسكوپ ها و دوربین های دو چشمی بسیاری است كه در بازار نجومی ایران به صورت تقریباً مناسب یافت می شود. به غیر از تولیدات داخلی عمده بازار رصدی ایران از دبی، روسیه، ایالات متحده و چین وارد كشور می شود. در كشور تنها یكی دو شركت دولتی به مونتاژ دوربین های دوچشمی و تلسكوپ می پردازند.
منجمان تازه كار به علت ارزانی و ساده بودن كار از دوربین های دوچشمی ۶۰*۲۰ و ۷۰*۱۵ استفاده می كنند. همچنین بیشترین میزان استفاده از تلسكوپ ها مربوط است به تلسكوپ های ۴ تا ۵ اینچ.

شراگیم امینی

منبع : blogfa