ساده زیستی در سیره نبوی‏

پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم: می‏فرمود:
«اللّهمّ احینی مسكینا و امتنی مسكینا واحشُرنی فی زمرهٔ المساكین‏۱؛ خدایا! مرا مسكین و فقیر، زنده نگاه‏دار، فقیر بمیران و در زمره فقیران محشورم نما.»
به راستی این خواست و پیام رسول اللّه صلی الله علیه وآله وسلم سیره عملی وی در زندگی بابركت و پررحمتش بود كه تجلّی آن در تمام سال‏ها، ماه‏ها، روزها، و... در وجود آن خورشید دو عالَم هم چنان روشن ماند و می‏توان جلوه این اخلاق حضرت را با یك بررسی مختصر در تمامی شئون زندگانی آن حضرت نظاره كرد. قرآن نیز در تبیین جایگاه واقعی و تكوینی رسول گرامی می‏آورد:
«ای پیامبر! وجود تو برای تمام عالم هستی، رحمت است.»۲
پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم نه تنها در زندگی، مسكین گونه زیست؛ بلكه در هنگامه وفات هم فقیرانه به دیدار معبود شتافت. چنانچه ابن عباس می‏گوید:
«انّ رسول اللّه صلی الله علیه وآله وسلم تَوَفَّی و درعه مرهونهٔ عند رجلٍ من الیهود علی ثلاثین صاعاً من شعیر اخذها رزقاً لعیاله‏۳؛ حضرت هنگام وفات زره مبارك را در برابر ۳۰ پیمانه‏۴ جو (كه برای برآوردن نیازهای تغذیه‏ای خانواده، قرض گرفته بود) نزد مرد یهودی در گرو نهاده بود.»
عایشه می‏گوید:
پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در حالی از دنیا رفت كه از خویش دینار، درهم، گوسفند و شتری به جا نگذاشته بود.۵
اگر در درستی آنچه كه گذشت، تردیدی به خویش راه ندهیم و به توجیه و تأویل نپردازیم، چه‏بسا بتوان از آنچه كه در سیره رفتاری آن حضرت یافت می‏شود، بهره جست و برای تحقّق آن در زندگی رهروان و الگوپذیران آن حضرت، به تلاش و كوشش پرداخت و با اراده‏ای قاطع و نفی هر توجیه و تأویلی، بدان عمل نمود.
در این راستا به كلامی از امام باقر علیه السلام در بیان نخستین اصلِ اقتصاد در زندگی می‏پردازیم كه می‏فرماید:
«در بررسی وضعیت اقتصادی خویش ملاك و الگوی خود را آن كس كه بیش از تو مال دارد، قرار نده؛ به گونه‏ای كه آرزوی داشتن آنچه را او دارد، بنمایی و بر آنچه خود داری، خشنود نباشی!»
در پی این دستورالعمل، امام باقر علیه السلام به آیاتی از قرآن استناد نموده، و نحوه زندگی رسول گرامی را یادآور می‏شود:
«فانّما كان قُوتُه الشَّعیر و حلواه التَّمر و وقودُهُ السَّعف اذا وجده‏۶؛ غذای رسول گرامی، جو و شیرینی ایشان، خرما و سوخت وی برای تهیه غذا و گرما، شاخه‏های درخت خرما بوده، البته تهیه این‏ها هم اگر برایش امكان‏پذیر می‏بود.»
تكیه و تأكید بر جو و خرما۷ به عنوان مهم‏ترین مواد غذایی مورد استفاده حضرت، بیانگر نوع زندگی و سیره تغذیه‏ای ایشان است. در زمانی كه پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم بالاترین جایگاه اجتماعی را دارا بود و رهبری یك حكومت و بزرگ‏ترین مسئولیت اجرایی را در دست داشت و ساكنان شهر مدینه، از انواع گوشت‏ها، لبنیات و غذاهای دیگر استفاده می‏كردند، خرما و جو، ارزان‏ترین و فراوان‏ترین كالای موجود بود كه تهیه آن برای محروم‏ترین ساكنان مدینه امكان‏پذیر بود.
با بررسی بیشتر در می‏یابیم كه این نوع زندگی تنها ویژه شخص ایشان نبوده، بلكه خانواده آن حضرت نیز همین روش را داشته‏اند.
عایشه می‏گوید:
«والذی بعث محمّداً بالحقّ ما رأی مُنخلاً ولا اَكَلَ خُبزاً منخولاً منذ بعث اللّه الی ان قُبِضَ صلی الله علیه وآله وسلم ...۸؛ سوگند به خدایی كه محمّد صلی الله علیه وآله وسلم را به حق برگزید، از آن زمان كه خداوند وی را به پیامبری برگزیده تا آنگاه كه فراخوانده شد، آرد جوی نرم شده (الك شده) و نان جویِ با آرد نرم در منزل ایشان دیده نشده است!»
عروهٔ، تعجّب كنان می‏پرسد: پس چگونه جویِ سخت را می‏خوردید؟
عایشه در پاسخ می‏گوید: پیوسته آخ، آخ، می‏گفتیم!
پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم زمانی برای خانواده، چنین برنامه غذایی را اجرا می‏نماید كه توانایی استفاده از هر نوع امكانات و لوازم را برای بهترین زندگی اقتصادی دارد. روزی زنی از انصار برای منزل پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم زیراندازی هدیه می‏آورد، پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ضمن آنكه از عایشه می‏خواهد آن را به وی برگرداند، می‏فرماید:
«فواللّه لو شئتُ لأجری اللّه معی جبال الذّهب والفضّهٔ۹؛ به خدا سوگند! اگر اراده می‏كردم، خداوند برای من كوه‏های طلا و نقره را فراهم می‏نمود.»
پیامبر گرامی به ما می‏فهماند كه این گونه زیستن، بر اساس نداشتن و محرومیت نیست، بلكه تفكّر و خواست قلبی و عملی خاتم پیامبران این چنین بوده است. حضرت در كلامی فرمود:
«والقُربهٔ الی اللّه حُبّ المساكین والدّنو منهم‏۱۰؛ نزدیكی به پروردگار، با عشق ورزیدن و نزدیك شدن به مسكینان به دست می‏آید.»
رسیدن به این «حُبّ» با استفاده از انواع بهترین خوراكی‏ها، صورت نمی‏گیرد. چگونه می‏توان انتظار هم نشینی و همراه شدن با مسكین را داشت و از طرف دیگر به مانند آنان زندگی نكرد؟ حضرت فرمودند: دوست داشتن و نزدیك شدن به مسكینان، عاملی در تحقّق قرب به خداوند است. زمانی می‏توان به مسكین نزدیك شد كه مانند او به تغذیه خویش بپردازیم. گروه مسكین علاوه بر ناتوانی مالی، امكان استفاده از مواد غذایی را به طور كمّی و كیفی نیز ندارد. در این راستا پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرموده است:
«والتّباعد من اللّه الشّبع‏۱۱؛ سیر خوردن، باعث دوری از خداوند می‏شود.»
پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نه تنها خود بر این كلام جامه عمل پوشاند، بلكه در خانواده به چنین سیره‏ای دست یافت، چنانچه عایشه می‏گوید:
«ما شبع آل محمّد صلی الله علیه وآله وسلم غداءً و لاعشاءً من خبز الشّعیر ثلاثهٔ ایام، متتابعات حتی لحق باللّه عزّوجلّ‏۱۲؛ خانواده محمّدصلی الله علیه وآله وسلم سه روز پی‏درپی از نان جو نیز سیر نخوردند، تا اینكه ایشان به خداوند عزّوجل پیوست و رحلت كرد.»
عایشه در جای دیگر آورده است:
«خانواده محمّد صلی الله علیه وآله وسلم، یك شب با شكم سیر نخوابیدند.»۱۳
عایشه در مورد زمان شروع این رفتار پیامبر به صراحت می‏گوید:
از ابتدای ورود به مدینه، این وضعیت موجود بوده است.»۱۴
اگر كارگزاران، رهرو و احیاگر سیره الهی پیامبران علیهم السلام نباشند، چه كسانی توانایی زنده نمودن این تفكّر الهی را دارند، تا بدانسان به سیر نمودن گرسنگان و نجات محرومان دست یازند؟! البته این سخن بدان معنا نیست كه این الگو، ویژه مسئولان نظام اسلامی است و بس؛ بلكه هر انسانِ معتقد به خدا و پیرو ادیان الهی باید چنین باشد؛ زیرا پیامبران الهی علیهم السلام نیز در جامعه خویش، این گونه بودند. چنانچه، یاور محرومان و گرسنگان، امیرمؤمنان علیه السلام می‏فرماید:
«واِن شئتَ ثَنَّیتُ بموسی كلیم اللّه - صلّی اللّه علیه و سلّم - اذ یقول: «ربِّ انّی لِما اَنزلتَ الیّ من خیرٍ فقیر»۱۵ و اللّه ما سأله الاّ خُبزاً یأكُلُهُ لانّه كان یأكُلُ بقلهٔ الارض...؛ و اگر خواهی دومین را موسی علیه السلام مَثَل آرم كه گفت: «پروردگارا! من به چیزی كه برایم فرستی نیازمندم.» به خدا، كه از او نخواست جز نانی كه آن را بخورد كه موسی علیه السلام از سبزی زمین می‏خورد، چندانكه به خاطر لاغری تن و تكیدگی گوشت بدن، رنگ آن سبزی از پوست تُنُكِ شكم او نمایان بود. و اگر خواهی سومین را داود علیه السلام گویم، خداوند (صاحب) مزامیر و زبور و خواننده بهشتیان، كه به دست خود از برگ خرما زنبیل‏ها می‏بافت و مجلسیان خویش را می‏گفت: كدام یك از شما در فروختن آن مرا یاری می‏كند؟ و از بهای آن زنبیل، گرده‏ای نان جوین می‏خورد. و اگر خواهی از عیسی بن مریم علیه السلام گویم: كه سنگ را بالین می‏كرد و جامه درشت به تن داشت و خوراك ناگوار می‏خورد و نان و خورشت او گرسنگی بود و چراغش در شب ماه، و در زمستان مشرق و مغرب زمین او را سایبان‏۱۶ بود و جای پناه، و میوه و ریحان‏۱۷ او آنچه زمین برای چهارپان رویاند از گیاه...»۱۸
به راستی سیره رفتاری پیامبر گرامی و سایر پیامبران بیانگر چگونه زیستن اند.

نویسنده:محسن ادیب بهروز
پی‏نوشت‏ها:
۱. مشكاهٔ الانوار، ص ۲۲۸، ح ۶۳۹.
۲. و ما ارسلناك الاّ رحمهٔ للعالمین؛ (انبیاء / ۱۰۷)
۳. مكارم الاخلاق، ج ۱، ص ۶۵، ح ۶۶.
۴. پیمانه‏ای كه به اندازه چهار مُد باشد.
۵. توفی رسول اللّه(ص) و ما خَلَّف دیناراً و لادرهماً و لاشاهًٔ و لابعیراً. (سیره ابن عساكر، ج ۴، ص ۷۰).
۶. اصول كافی، ج ۲، ص ۱۳۷، ح ۱، باب القناعه، (با اختلاف اندك در اصول كافی، ج ۸، ص ۱۶۸، ح ۱۸۹.)
۷. دانستنی‏های تغذیه برای بهبود رشد كودكان، اداره بهبود تغذیه جامعه، چاپ فروردین ۱۳۸۰ ش.
۸. سیره ابن عساكر، ج ۴، ص ۷۱.
۹. همان، ص ۷۴.
۱۰. مكارم الاخلاق، ج ۱، ص ۳۲۰، ح ۱۰۲۴.
۱۱. همان.
۱۲. سیره ابن عساكر، ج ۴، ص ۷۱.
۱۳. همان.
۱۴. همان، ص ۷۲.
۱۵. قصص / ۲۴.
۱۶. جائی نداشت كه آن را پناه گیرد.
۱۷. ریحان: هر گیاه خوشبو.
۱۸. نهج البلاغه، ترجمه دكتر شهیدی، خ ۱۶۰، ص ۱۶۱ و ۱۶۲.
منبع:فصلنامه كوثر ،شماره ۶۱

منبع : خبرگزاری فارس