سازهای زهی_ آرشه ای

این دسته از سازها نیز مانند سازهای مضرابی از سه قسمت کلی شکم-دسته و سر تشکیل شده اند. و هر ساز دارای تعداد معینی سیم است که تقریبا به موازات تمام طول ساز کشیده شده و در سر ساز به دور گوشی ها پیچیده می شود.
تنها تفاوت آن ها با سازهای مضرابی در این است که در آرشه ای ها-صدای حاصل ضربه ای نیست بلکه ممتد- و امتداد هر صوت- تا حدودی-بسته به میل نوازنده است.این تفاوت از طرز حاصل کردن صوت در ساز ناشی می شود.کشیدن آرشه-هر قدر روی سیم ادامه یابد-صدا با قدرتی برابر(یا حتی با تغییری دلخواه در قدرت)به گوش خواهد رسید.
یک نوازنده ی استاد کم و بیش قادر است پس از طی تمام طول آرشه- و تعویض جهت آن- ادامه ی صدا را-تقریبا بدون خدشه-همچنان حفظ کند.
آرشه(کمان)از یک میله ی نازک-دراز ولی محکم از جنس چوب ساخته شده که در دو انتهای آن پایه هایی برای الصاق یک دسته مو تعبیه شده است.دسته ی مو(معمولا از موهای دم اسب)به طرزی مخصوص در درون پایه ها محکم می شود و حالت فنری میله ی چوبی- مو را در حالت کشیده نگاه می دارد.بر روی موی آرشه صمغی به نام((کولیفون)) می مالند که حالت چسبندگی یافته و سیم را در آرشه کشی به لرزش در آورد.
در ساز کمانچه- چوب آرشه فاقد حالت فنری است و نوازنده ی ساز مجبور است که برای ایجاد حالت کشیدگی مو- انگشتان خود را در قسمت انتهائی آرشه زیر مو بیاندازد و آن را بکشد.
● کمانچه
کاسه صوتی این ساز از چوب توت است که با برش‌هایی از عاج تزیین شده است.
معمولاً از زیر شیطانک کمانچه تا زیر دهانه کاسه در کمانچه‌های پشت بسته ۲۸/۵ و در کمانچه‌های پشت باز ۳۱ سانتی متر است که این اندازه‌ها در کمانچه‌های نقاط مختلف کشور نسبی هستند ترکیب صدایی کمانچه آن را از نوع سازهای زیر صدا قرار داده البته در کمانچه‌های آلتو یا باس صدا نسبتاً یک اکتاو بم تر است در قدیم کمانچه را سه تار پارسی می گفتند کمانچه را معمولاً با دو کوک چپ و راست کوک می‌کنند چپ کوک معمولاً برای همراهی با خوانندگان زیر صدا (عمدتاً خانمها) و راست کوک معمولاً برای همراهی و جواب آواز بم صداها (عمدتاً آقایان) البته تمامی مطالب گفته شده نسبی هستند مثلاً در بعضی نقاط ایران ممکن است طول دسته کمانچه به ۳۵ سانت هم برسد .
این ساز علاوه بر شکم-دسته و سر-در انتهای تحتانی ساز پایه ای نیز دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می گیرد.شکم ساز کروی و مجوف است که مقطع نسبتا کوچکی از آن در جلو به دهانه ای اختصاص یافته و روی دهانه پوست کشیده شده این پوست معمولاً پوست دل گاو، پوست ماهی، پوست آهو و غیره می‌تواند باشد و بر روی پوست-خرکی-تقریبا شبیه به خرک تار و نه کاملا عمود بر سیم ها قرار گرفته است.
دسته ی ساز-در واقع لوله ای تو پر-و به طور نامحسوس به شکل مخروط وارونه خراطی شده است.انتهای بالائی این لوله مجوف شده و در طرف جلو شکاف دارد که نقش جعبه ی گوشی ها را می یابد-دسته فاقد دستان است. دسته کمانچه بر خلاف کاسه تقریباً در یک شکل ساخته می‌شود. جنس دسته از چوب گردو و قطر آن در شیطانک ۳۷ میلی متر و در محل اتصال به کاسه ۳۱ میلی متر است. طول دسته کمانچه ۳۱ سانتی متر است.
سر ساز متشکل از جعبه ی گوشی ها که در دو طرف آن هر یک دو گوشی کار گذارده شده و یک ((قبه))که در بالای جعبه قرار گرفته است.سر در واقع ادامه ی خراطی شده ی دسته است.طول ساز از ته پایه سر قبه حدود ۸۰ سانتی متر است.
قسمت اصلی کمانچه کاسه آن است که به صورتهای مختلف ساخته می‌شود. کاسه کمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه‌ها و شکل یکسان و تثبیت شده نیست. از نظر شکل، کاسه‌ها را به صورت کروی یا مخروط ناقص درست می‌کنند. کاسه‌هایی که به شکل مخروط ناقص هستند اکثرا پشت باز ساخته می‌شوند.
استفاده از این کمانچه‌ها در قسمت‌های مرکزی ایران به خصوص در لرستان متداول است. این کمانچه‌ها صدایی پر قدرت و شفاف دارند و چون کاسهٔ سبک دارند، اجرای قطعاتی که نیاز به چرخیدن سریع کمانچه دارد بر روی این کمانچه‌ها آسانتر است و این امتیازی است برای این نوع کمانچه. این کمانچه‌ها اغلب سه سیم دارند ولی این روزها به تدریج دارای چهار سیم می‌شوند.
کمانچه‌های پشت باز معمولاً از چوب توت و به صورت یک تکه ساخته می‌شوند. کاسه‌های کروی به دو صورت یک تکه و ترکه‌ای هستند، در کمانچه‌های ترکه‌ای کاسه از به هم چسبیدن ترکه‌هایی که در روی قالب خم شده‌اند ساخته می‌شود. ضخامت این کاسه‌ها کم است و به همین دلیل کاسه سبک است و چرخیدن کمانچه به سهولت صورت می‌گیرد. کاسه‌های یک تکه از چوبهای مختلف ،معمولاً از گردو خراطی می‌شود.
وزن کاسه از کاسه‌های ترکه‌ای بیشتر و چرخش کمانچه تا حدی مشکل است.صدای این نوع کمانچه‌ها زیاد مطلوب نیست، کمانچه‌هایی ساخته می‌شود که تقریبا کروی است و از چوب توت به صورت دو تکه ساخته می‌شود، این کمانچه‌ها چون دست باز هستند در تنظیم شکل و ضخامت و اندازه‌های دهانه کمانچه دقت بیشتری دارند و خوش صدا هستند.
قطر بیرونی کاسه کمانچه موسیقی سنتی معمولاً ۲۰ سانتی متر است، در حالی که در مناطق مختلف ایران اندازه کاسه کمانچه متفاوت است، ترکمنها کمانچه با کاسه‌های بسیار کوچک می سازند. در نقاط دیگر دنیا نیز که سازهایی شبیه به کمانچه ما دارند کاسه‌ها کوچک و غالبا از پوست نارگیل ساخته می‌شود.
کمانچه ی امروزی دارای چهار سیم است(می گویند که کمانچه در قدیم فقط سه سیم داشته-احتمالا از زمان ورود ویولن به ایران-به تقلید از این ساز-سیمی بر کمانچه افزوده اند.)و کوک(یا نسبت فاصله ی سیم ها به یکدیگر)در دستگاه های مختلف موسیقی ایران تفاوت می کند.معمول ترین کوک این است که سیم های اول و دوم نسبت به هم فاصله ی ((چهارم یا پنجم)) داشته-سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول- و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم باشد.
▪ طرز نواختن_نوازنده ی ساز در حالت نشسته پایه ی کمانچه را روی زمین یا زانو قرار می دهد- در صورتی که پایه ی ساز نوک تیز باشد-آن را روی زمین می گذارند-در این صورت نوازنده روی زمین می نشیند.در هر حالت- ساز در موقع اجرا کمی حول محور خود می چرخد و همین عمل تماس آرشه را با سیم ها آسان تر می سازد.نوازنده ساز را به طور قائم به دست چپ می گیرد و انگشتان همان دست را روی سیم ها در طول دسته می لغزاند و آرشه را به دست راست گرفته به سیم ها تماس می دهد. آرشه کمانچه، که اسم اولیه اش کمانه بوده است، تشکیل شده است از یک چوب که از یک طرف انحنا دارد با بلندی ۶۰ سانتی متر و موی دم اسب. موی آرشه کمانچه بر خلاف سازهای زهی غربی بر روی چوب محکم کشیده نمی‌شود، بلکه نوازنده است که به هنگان نوازندگی به تناسب احساس فشار را بر روی سیم تغییر می دهد. چگونگی صدای کمانچه به عواملی بستگی دارد که بعضی از آنها از این قرارند:
جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه‌های کاسه، چگونگی سطح کاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس و شکل و اندازه و محل قرار گرفتن خرک، چگونگی شیطانک، جنس سیم، زاویه اتصال دسته به کاسه.
برای ساختن کمانچه‌ای با صدای دلخواه ضمن در نظر داشتن عواملی که گفته شد سالها تجربه لازم است.
● وسعت صدای کمانچه به ترتیب زیر است:
ـ این ساز نقش تکنوز و همنواز-هر دو را به خوبی می تواند اجرا کند.
ـ کمانچه- سازی ملی(و شهری) است.
نوازندگان مطرح حال حاضر این ساز عبارت‌اند از اردشیر کامکار، داود گنجه‌ای، کیهان کلهر، سعید فرج پوری، علی اکبر شکارچی، فرج علیپور، هادی منتظری و سینا جهان آبادی
کمانچه با صدای تو دماغی مربوط به سبک قدیم این ساز و در واقع شیوهٔ کمانچه نوازی استاد اصغر بهاری است. اما امروز غیر از این سبک شیوهٔ کمانچه نوازی نوین هم وجود دارد که کیهان کلهر آن را بارورتر کرده.

http://sazha.blogfa.com/

منبع : مطالب ارسال شده