مبانی منطقی استقراء

"یکی از مباحث نو و ابتکاری‌ای که آن فقیه مبرّز ضمن مسائل اصولی خود طی سال‌ها بحث و اقتراح طرح و تدوین نمود، مشکل "استقرا ناقص" بود. صدر در تحقیقات خود توانست از راه حساب احتمالات، استقراء را به عنوان یک حجت معتبر در حوزه علوم تجربی و در مباحث کلامی ـ از جمله در برهان نظم و اثبات مبداء ـ اثبات کند. بررسی و تحقیق ابتکاری این مرجع علمی، راهی نوین برای کشف پایه و اساس منطقی و مشترک در علوم طبیعی و ایمان به خداوند محسوب می‌گردد.
شهید در کتابی که "اسس المنطقیة للاستقراء" نامیده است، طی دو گام ادعایی را از تئوری به نظریه ارتقاء می‌دهد. در گام اول مبانی استقراء در علم منطق (به قرائت شرق و غرب) را کاملا محکم کرده و با بنا گذاردن ساختمانی نو بر روی هرم معرفتی بشری، منطقی جدید را پایه‌گذاری می‌نماید. مشکل اساسی استقراء از آن جا ناشی می‌شود که در استقراء طفره یا پرش از خاص به عام وجود دارد که باید برای آن دلیلی متقن پیدا کرد.
پیش از این ارسطو با پیشنهاد یک کبرای اولیه و قبلی عقلی که آن را مستقل از حس و تجربه می‌داند، استقراء را تبدیل به استنباط و قیاس نموده و مشکل را حل نموده بود.
اما شهید صدر با زیر سوال بردن محتوا و اولیه بودن این اصل، روش عقلی فلسفه ارسطویی را با بن بست خاصی مواجه نموده است. آن‌گاه با نقد جدی دیدگاه مکتب تجربی پیرامون استقراء، ناتوانی این مکتب و به خصوص "دیوید هیوم" را در حل اشکال استقراء ثابت نموده است. سپس با ارایه یک راهکار دو مرحله‌ای به حل این اشکال مهم پرداخته است.
در مرحله اول یعنی مرحله استنباطی دلیل استقرائی ، هر شاهدی که در آزمایش در راستای تعمیم نمودار می‌شود، با استفاده از نظریه‌ی احتمال، درست بودن تعمیم را افزایش می‌دهد و هرچه شواهد بیشتری ارایه شود، تعمیم به یقین نزدیک‌تر می‌گردد ولی به یقین نمی رسد. نکته شایان ذکر دقت و توجه شهید صدر در نظریه "احتمال" و تعریف آن و نیز اشکالات منطقی دو تعریف شایع پیرامون احتمال و ارایه‌ی تعریفی جدید بر اساس علم اجمالی است که به راحتی می‌توان این مرحله را فراگفت.
در مرحله دوم دلیل استقرائی که احتمال تعمیم در مرحله بل به بالاترین درجه خود رسیده با توجه به بعد شخصیتی انسان و ساختار فکر و عقل او، این احتمال طبق شرایطی خاص به یقین موضوعی ـ نه ذاتی و منطقی ـ تبدیل می‌شود. تقسیم یقین به سه نوع یقین منطقی، ذاتی و موضوعی نیز از ابتکارت شهید صدر در این کتاب است که بسیار مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است.
آن گاه در گام دوم و پس از اینکه مولف، مبانی منطقی استقراء را در گام اول محکم نمود، در بخش بعدی به معارف بشری پرداخته و تمام معارف اعم از یقینیات (اولیات، تجربیات، حدسیات، حسیات، فطریات و متواترات) و غیر یقینیات را استقرائی می‌داند. نتیجه بسیار مهمی که شهید از تمام مباحث این کتاب می‌گیرد، اثبات مبنای مشترک منطقی میان علوم تجربی و ایمان به خدا از طریق اثبات استقرایی صانعی حکیم برای این جهان است. یعنی فلاسفه نمی‌توانند از طرفی مبنای منطقی استقراء را بپذیرند و برای آن ارزش قایل باشند، اما به همین مبانی در اثبات صانع حکیم برای جهان وقعی نگذارند.
● شهید خود در توضیح این کتاب می‌نویسد:
مباحث این کتاب را به ۴ قسمت تقسیم می‌نماییم:
▪ در قسمت اول به بررسی دیدگاه روش عقلی پیرامون دلیل استقرائی، که منطق ارسطویی نمایندگی آن را به عهده دارد، خواهیم پرداخت و راه علاج این روش برای حل اشکالاتی که استقراء با آن مواجه است را بیان خواهیم نمود و در همین قسمت ناتوانی منطق ارسطویی در ارئه تفسیری قابل قبول از دلیل استقرایی را توضیح خواهیم داد؛ ضعف آن را هم در حل این مشکلات با استفاده از مبانی منطقی تبیین خواهیم کرد.
▪ در قسمت دوم کتاب دیدگاه نظریات گوناگون مکتب تجربی دلیل استقراء را بررسی خواهیم کرد و توضیح خواهیم داد که روش تجربی هم نمی‌تواند تفسیر اساسی برای دلیل استقرائی ارائه کند.
▪ و در قسمت سوم که قسمت عمده و اساسی کتاب است، به تفسیر دلیل استقرایی بر اساس قانون "احتمالات" خواهیم پرداخت.
▪ در قسمت چهارم یعنی بخش آخر کتاب به بررسی نقاط اصلی معرفت‌شناسی، البته بر اساس نتایجی که از مباحث قبل به دست آمده، می‌پردازیم. همچنین در همین بخش به بررسی زمینه‌های مختلفی از شناخت و معرفت‌شناسی پرداخته‌ایم که می‌تواند به همان روشی که استقراء را تبیین و تفسیر کرده‌ایم، توضیح داده شوند."
● نکاتی چند درباره‌ی کتاب:
این کتاب "نگرشی نوین" به مسائل منطقی دارد. به توضیح ذیل توجه کنید:
آنچه در استقراء رخ می‌دهد مبتنی بر پذیرش سه مطلب است:
۱) هر حادثه مانند B محتاج به علتی مانند A است.
۲) علت B همان امری است که همواره همراه آن مشاهده می‌شود یعنی A.
۳) هرگاه علت B (یعنی A ) تحقق پیدا کند B نیز رخ می‌دهد.
از این رو دلیل استقرائی با سه سوال اساسی مواجه می‌شود:
▪ چرا باید برای هر پدیده مانند B علتی را فرض کرد و احتمال فرض را بعید دانست؟
▪ اگر برای پدیده‌ای مانند B علتی وجود دارد، چرا باید فرض کردعلت مزبور همان امری است (A ) که همراه آن هست؟
▪ اگر در ضمن استقراء توانستیم تاکید کنیم که A علت B است، چگونه می‌توانیم این نیجه را تعمیم بدهیم و ادعا نماییم A در تمام حالات مشابه سبب تحقق B خواهد بود؟
به هر یک از این سوالات در منطق عقلی ارسطویی و مکتب تجربی فلاسفه غرب (نظیر دیوید هیوم) پاسخی داده شده که شهید صدر با رد آن‌ها استقراء را فرآیند دو مرحله زایش موضوعی می‌داند. بنابراین به عبارت دیگر صدر در این کتاب نوآورانه خود منطق جدیدی را پایه‌گذاری کرده است که طی آن تمام معارف بشری مبتنی بر استقراء است.
▪ متن "اسس المنطقیة للاستقراء" به سبب تعمد شهید صدر در بهره بردن از ادبیات روز عربی و عدم اعتنا به اسلوب نگارش کتب حوزوی، کمی دشوار است. ترجمه حاضر راهکار کاملی برای دانشجویان رشته‌هایی نظیر فلسفه غرب، فلسفه اسلامی، ریاضیات محض و تاریخ فلسفه و احتمالاً طلبه‌هایی است که متن اصلی را نتوانسته‌اند بخوانند. این کتاب در حقیقت ابداع نظریه علمی نویی است که تولید علم را بر پایه یافته‌های میان‌بردار از علوم غربی دنبال نموده است. تولیداتی که پس از شهید صدر در حوزه‌های علوم اسلامی و انسانی سال‌هاست که فروغی ندارد.
▪ مترجم ۳۵ ساله کتاب در اقدامی تحسین‌برانگیز ضمن رفع ایراداتی از تنها ترجمه‌ی کم‌یاب این کتاب که به قلم "سیداحمد فهری زنجانی" (انشارات پیام آزادی) منتشرشده بود، فرمول ریاضی مسائل و معادلات احتمال را در ترجمه خود گنجانده است.
کتاب ۶۴۰ صفحه‌ای "مبانی منطقی استقراء" توسط انتشارات یمین چاپ و منتشر شده است که برای سفارش آن می‌توانید با شماره تلفن[phone] -۰۲۵۱ تماس گرفته یا به مراکز فروش کتاب‌های موسسه امام خمینی مراجعه کنید.

محمدعلی قدس‌پور

منبع : کتاب نیوز