آبفشان (Geyser)

از آثار فرعی آتشفشانها انفجار سفره‌های آبدار و فومرولها ، آبفشانها و گلفشانها هستند. آبفشانها چشمه‌های جهنده‌ای هستند که بطور متناوب فعال هستند. مقدار آب آن زیاد اما اسید سولفیدریک () آنها ناچیز است در آبفشانها غالبا سیلیکاتهای قلیایی محلول است و تحت تأثیر اسیدها رسوبات سیلیسی آبدار بنام ژیزریت (Geyserite) تشکیل می‌شود. ژیزریت در واقع نوعی سیلیس بی شکل به نام اوپال (Opal) است. سابقا تناوب فوران آب در آبفشانها را مربوط به مجرای سیفون مانند آن می‌دانستند. اما Thyndal اولین فعالیت آبشفشانها را به طریق زیر بیان نمود:
آبهای سطحی که به تدریج در شکاف یا مجرای آبفشان وارد می‌شود، هر قدر که پایینتر می‌رود چون درجه حرارت زمین بیشتر می‌گردد لذا درجه حرارت آب نیز زیادتر می‌گردد تا بالاخره به نقطه‌ای می‌رسد که قسمتی از آب بخار می‌شود. بخار آب حاصله با ازدیاد حجم و فشار همراه بوده و به ناچار بر ستون آبی فوقانی خود فشار وارد می‌آورد، در این صورت آب به شکل فواره‌ای به خارج رانده می‌شود و پس از بیرون ریختن آب عمل فوران متوقف گشته ، دوباره پس از حصول شرایط عمل فوق تکرار می‌گردد. برخی آتشفشانها چون دارای CO۲ محلول هستند می‌توانند کربناتهای نامحلول میسر خویش را به شکل بی کربنات محلول در آورده و پس از فوران ، رسوبات آهکی به جای می‌گذارند.
● مدت زمان فوران
مدت زمان فوران نیز در آبفشانها مختلف است. مثلا مدت فوران آبشفان معروف ایسلند ، که ارتفاع فوران آن به ۳۰ متر می‌رسد، حدود ۱۰ دقیقه است و این فوران به فاصله زمانی ۲۴ تا ۳۰ ساعت تکرار می‌شود. در همین آبفشان قطر دهانه‌ای که از آن آب خارج می‌شود حدود ۳ متر و اطراف آن را رسوبات آبفشان فرا گرفته است. در قسمت بالایی آبفشان ، حوضه‌های به عمق ۱۸ و به عمق ۲ متر تشکیل شده که پر از آب داغ است. دمای آب در سطح این حوض ۸۰ تا ۸۲ درجه سانتیگراد و در دهانه آبفشان در عمق ۶ متری از سطح حوضه ، حدود ۲۰ درجه سانتیگراد است.
● کانیهای موجود در آبفشانها
آب داغ آبفشانها ، محتوی مقدار زیادی مواد مختلف است که قسمت اعظم آن را سیلیس تشکیل می‌دهد. بدین ترتیب همیشه در اطراف آبفشان ، مقدار زیادی کانی دیده می‌شود و کانیهایی را که بدین ترتیب تشکیل می‌شود به نام گایسریت می‌خوانند.
● گل افشان
گل افشانها توده‌های گلی هستند که معمولا مخروطی شکل‌اند و ابعاد آنها متفاوت است و از دهانه آنها گل و لجن خارج می‌شود. علت اصلی خروج گل ، وجود فشار بخار آب در زیر گل فشان است. فوران گل در بعضی موارد بسیار آرام است ولی در پاره‌ای حالات ، خروج مواد بصورت فوران شدید است و مقدار زیادی لجن به هوا پرتاب می‌شود. در حالی که لجنهای خارج شده خیلی سیال باشند، مخروط تشکیل نمی‌شود و این مواد به سهولت پخش می‌شوند.
بایستی توجه داشت که وجود گل فشانها منحصر به نواحی آتشفشانی نیست و در بسیاری موارد ، در میدانهای نفتی نیز چنین پدیده‌ای دیده می‌شود. در اینجا نیز نحوه عمل مانند حالت آتشفشانی است و تفاوت آن در منشأ گازهای موجود است، که در این حالت توسط گاز موجود در میدانهای نفتی تأمین می‌شود.
● شکل زمین
هر چند کرویت زمین از زمانهای خیلی پیش و با تکیه به بعضی دلایل فیزیکی مشخص شده بود (۵۳۰ قبل از میلاد توسط فیثاغورث) ولی امروزه با استفاده از پروازهای فضایی می‌توان کرویت آن را به چشم دید و از آن عکسبرداری کرد. گر چه در مرحله اول می‌توان زمین را به شکل یک کره به شعاع متوسط ۶۳۷۱ کیلوکتر در نظر گرفت، ولی می‌دانیم که کرویت زمین کامل نیست، بلکه در قطبین کمی فرو رفتگی دارد، بطوری که شعاع استوایی آن ۶۳۷۸ و شعاع قطبی آن ۶۳۵۶ کیلومتر است. در اینجا بایستی تذکر دهیم که شکل زمین با بیضوی دوار و اصولا با هیچ یک از اشکال هندسی منطبق نیست.
بهترین تعریفی که برای شکل زمین می‌توان در نظر گرفت آن است که زمین را به شکل زین در نظر گرفت. این شکل که در نقشه برداری مورد استفاده قرار می‌گیرد به نام زمین دیس (Geoid) خوانده می‌شود و می‌توان آن را به عنوان سطح متوسط آب اقیانوسها تعریف کرد. با این تعریف برای مشخص کردن سطح زمین دیس در خشکیها ، بایستی ادامه فرضی سطح اقیانوسها را در آن نقطه محاسبه کرد و آنرا به عنوان زمین دیس در نظر گرفت.