نقشی از جهان ایرانی

یكی از آثار تاریخی ثبت شده در فهرست میراث جهانی، میدان نقش جهان اصفهان است كه اندكی بیش از ۴۰۰ سال عمر دارد (بقیه بیش از ۱۵۰۰ سال قدمت دارند) و با چهار اثر شاخص مسجدامام، مسجد شیخ لطف الله، كاخ عالی قاپو و بازار قیصریه شناخته می شود. نقش جهان وقتی ساخته شد كه شاه عباس اول صفوی (۱۰۳۸-۹۹۶ ه.ق) پایتخت ایران را از قزوین به اصفهان منتقل كرد و با كمك مشاور بزرگ و برجسته خود یعنی شیخ بهایی طرح جسورانه ای را برای شهرسازی پایتخت جدید درافكند. طرحی كه پس از اجرا، عنوان «نصف جهان » را برای اصفهان به ارمغان آورد و آن را در مقام باشكوه ترین شهر قاره آسیا نشاند.
ساخت میدانی با طول و عرض تقریبی ۵۰۷ در ۱۵۸ متر تا آن روز و حتی پس از آن در تاریخ چند هزار ساله معماری و شهرسازی ایران بی سابقه بود.
«راجر سیوری» (Roger Savory) ایران شناس برجسته انگلیسی كه مطالعات گسترده ای در تاریخ دوره صفویه دارد، با اتكای به اسناد و شواهد تاریخی، میدان نقش جهان را چنین وصف می كند: «میدان نقش جهان محل ملاقات شاه و شهروندان بود. گرداگرد كناره میدان، نهری به عرض ۳‎/۵ متر و عمق ۲ متر جریان داشت. در طول نهر، ردیفی از درختان چنار بر رهگذران سایه می افكند. میدان در روزها اغلب پوشیده از چادر دستفروشان بود و در انبار بازرگانان در اطراف میدان انواع مال التجاره ها و به طور عمده، ادویه انبار شده بود. روزانه افرادی از ملیت های مختلف به این محل می آمدند. شب ها میدان به محل تردد جمعیت زیادی از بازیگران، شعبده بازان، خیمه شب بازان، بندبازان، قصه گویان، درویشان و... بدل می شد. شاه گه گاه و بویژه هنگام نوروز، در باغ های جنب میدان به سلام عید می نشست... میدان در ضمن، زمین چوگان هم بود (دروازه های مرمرینی كه شاه عباس اول برپا ساخت، هنوز در دو انتهای میدان باقی است) و برای دیگر انواع ورزش ها نیز به كار می رفت، از جمله برای مسابقات تیراندازی به نام قبق اندازی كه در آن اسب سوارانی كه چهار نعل می تاختند، بر جام زرین یا هدف كم ارزش تری كه بر بالای دیرك چوبی بلندی قرار داشت، تیر می انداختند».
این تصویر را كمابیش همه گردشگرانی كه در سده های گذشته از اصفهان دیدن كرده اند ـ با اندك تفاوت هایی ـ به دست می دهند و نقش جهان را چنان خیال انگیز و رؤیایی جلوه گر می كنند كه دیدنش برای هر خواننده ای وسوسه انگیز باشد! خوشبختانه با وجود همه حوادث ناخوشایند، كالبد فیزیكی میدان نقش جهان تاكنون دست نخورده باقی مانده است و هنوز شكوه گذشته را باز می نمایاند. این شكوه نه فقط به دلیل آرایش كلی میدان، بلكه مدیون وجودچهار اثری است كه در شمال و جنوب و شرق و غرب آن جای گرفته اند و هر یك به تنهایی از شاهكارهای معماری ایران تلقی می شوند.
● مسجد امام، نماد ایران
مسجد امام (مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه سابق) بزرگ ترین اثر در میدان نقش جهان است كه گنبد عظیم و فیروزه ای رنگش یكی از چند نماد تاریخی ایران و آشنا برای خارجیان به شمار می رود. درست مانند برج ایفل كه نمادی از فرانسه است یا تاج محل كه همگان را به یاد هندوستان می اندازد. ساخت این مسجد بزرگ در سال ۱۰۲۰ هـ.ق یعنی ۷۵ سال پس از مرگ شاه عباس به پایان رسید. مجموعه ای از بزرگ ترین معماران و هنرمندان عصر صفوی مانند استاد علی اكبر اصفهانی (معمار) و علیرضا عباسی و محمدرضا امامی (خوشنویس) در آفرینش این شاهكار بزرگ نقش آفریده اند، اما متأسفانه نام بسیاری دیگر از هنرمندان دخیل در این كار همچون كاشی كارها، حجارها و... بر ما پوشیده مانده است.
گنبد دو پوشش مسجد امام با ۵۲ متر ارتفاع و سردر عظیم آن كه با مقرنس بندی های بی همتا و معرق كاری های نفیس زینت یافته، این اثر را مورد توجه همه معماران و كارشناسان تاریخ هنر جهان قرار داده؛ به گونه ای كه تاكنون هزاران مقاله یا كتاب علمی ـ بیشتر به وسیله آمریكایی ها و اروپایی ها ـ درباره ویژگی های معماری و هنری مسجد امام به رشته تحریر درآمده است. مسجد امام در واقع حاصل تجربه هزاران ساله معماران ایرانی است كه همه ویژگی ها و ارزش های نهفته در مكتب معماری ایران را در خود جلوه گر ساخته است.
مطابق كتیبه سردر مسجد امام كه به خط محمدرضا امامی است، شاه عباس این مسجد را كه «مسجد جامع» خوانده از مال خالص خود بنا كرده و ثوابش را به روح جد اعظم خود
شاه تهماسب هدیه كرده است.
● مسجد شیخ لطف الله، نمازخانه خصوصی
مسجد شیخ لطف الله كه با گنبد بسیار زیبا و منحصربه فردش در جانب شرقی میدان نقش جهان قرار گرفته، از دیگر آثار دوره شاه عباس است كه ساخت آن به سال ۱۰۱۱ هجری قمری آغاز شد و در سال ۱۰۲۸ به پایان رسید. معمار مسجدی كه آرتورپوپ معمار بزرگ آمریكایی درباره اش می گوید: «بسختی می توان این بنا را محصول دست بشر دانست». در ۲ لوحه كوچكی كه داخل محراب جای گرفته اند، خود را چنین معرفی می كند: «عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا محمدرضا بن استاد حسین بناء اصفهانی».
مسجد شیخ لطف الله برخلاف مسجد امام بسیار كوچك است و شامل یك سردر، راهروی ورودی، سرداب و شبستان (گنبدخانه) می شود. علت هم آن است كه این مسجد را شاه عباس برای شیخ لطف الله پدر یكی از زنان خود بنا كرد و در تمام دوره صفویه مورد استفاده خصوصی خانواده سلطنتی بود. شیخ لطف الله از علمای بزرگ شیعه و از اهالی جبل عامل لبنان بود كه به دعوت شاه عباس به ایران آمد و گاه در همین مسجد به تدریس علوم دینی می پرداخت.
اهمیت مسجد شیخ لطف الله بیش از همه به دلیل طرح گنبد و كاشی كاری های معرق داخلی و خارجی آن است كه از زیباترین نمونه های تزئین در مساجد سراسر جهان تلقی می شود. كتیبه های مسجد همه به خط علیرضا عباسی و یك خوشنویس گمنام به نام «باقربنا» است و معرق سردر مسجد بعد از سردر مسجد امام در زمره نفیس ترین نمونه های معرق درجهان قرار می گیرد.
● عالی قاپو، دولتخانه نقش جهان
درست چشم در چشم مسجد شیخ لطف الله، كاخ عالی قاپو قرار دارد كه در عهد صفویه «دولتخانه مباركه نقش جهان» یا «قصر دولتخانه» خوانده می شد. این بنا نیز از كارهای دورهشاه عباس است كه برای پذیرایی شاه از سفرا و دیگر میهمانان دربار مورد استفاده قرار می گرفته است. عالی قاپو در پنج طبقه ساخته شده و هر طبقه تزئینات مخصوص خود را دارد. مینیاتورها كه در تمام تالارها و اتاق های كاخ دیده می شوند از كارهای رضا عباسی مینیاتوریست بزرگ عصر صفوی هستند كه متأسفانه به مرور زمان آسیب فراوانی دیده اند. در واقع نه فقط این مینیاتورها، بلكه كاخ عالی قاپو نسبت به دیگر آثار میدان آسیب بیشتری را متحمل شده و مدام در حال مرمت و بازسازی است.
شاهان صفوی و میهمانانشان از داخل ایوان عالی قاپو به تماشای بازی چوگان، چراغانی، آتش بازی و نمایش های دیگر در میدان نقش جهان می نشسته اند و امروزه نیز گردشگران می توانند از فراز همین ایوان بافت تاریخی شهر اصفهان را نظاره كنند.
● قیصریه: بزرگداشت بازرگانی
بازار قیصریه و سردر معروف آن در ضلع شمالی نقش جهان قرار دارد. سردر قیصریه اگرچه در گذشته با تزئینات و نقاشی های دل انگیز جلال فوق العاده ای داشت، اما در مجموع آن را ساده و كم ارتفاع ساختند تا شكوه سردر مسجد امام، تحت الشعاع بازار قرار نگیرد.
قیصریه فقط یك بازار نیست، بلكه مجموعه ای از كاروانسراها، مدارس، حمام ها و اماكن دیگری همچون عصارخانه و مسجد در آن به چشم می آید. این بازار در دوره صفویه چنان عظمت و رونقی داشت كه بیشتر به یك مجتمع بزرگ تجاری شبیه بود تا یك بازار ساده و مركز خرید و فروش. «فریر» سیاح اروپایی كه ۵۰ سال پس از شاه عباس از اصفهان دیدن كرد درباره قیصریه می نویسد: «این حیرت انگیزترین نمونه عظمت در بزرگداشت بازرگانی است كه تمامی جهان می تواند به آن بنازد و بورس های ما در مقابل این بازارهای معروف، ساختمان های پراكنده ای بیش نیستند».
قیصریه در امتداد خود به بازارها و محلات بسیار قدیمی اصفهان می رسد كه برخی بیش از هزار سال قدمت دارند و هنوز نبض اقتصادی بزرگ ترین شهر فلات مركزی ایران به حساب می آیند.
● سمفونی نقش جهان
در مجموع میدان نقش جهان، نقشی است از جهان ایرانی و حركتی است موسیقیایی درمعماری ایران، «محمدكریم پیرنیا» معمار بزرگ ایرانی، نقش جهان را یك سمفونی بزرگ می دانست و می گفت: «از سردر قیصریه كه وارد می شویم، درآمد شور یكنواخت و آرام در طاق نماها تجلی می یابد، بعد در عالی قاپو به شهناز می رسیم و در مسجد امام به سلمك و پس از آن در مسجد شیخ لطف الله به زیرافكن كه روح زیبایی است و از آنجا نغمه، به فرود می رسد و به درآمد بازمی گردد و میدان نیز به سردر قیصریه!»

منبع : روزنامه ایران