حاتمی کیا: روزی که زن شدم

«ابراهیم حاتمی‌کیا تفاوت کرده است». این جمله شاید اولین جمله‌ایست که تمام سینما دوستان پس از دیدن دعوت به خود و اطرافیانشان گفته‌اند.
«دعوت» فیلم جدید در حال اکران ابراهیم حاتمی‌کیا، متفاوت‌ترین فیلم اوست که بیشتر با نقدهای منفی از سوی منتقدان روبرو شده است. اگر به مانند مسعود فراستی فیلم دعوت را فیلمی بدانیم که جای هیچ گونه نقد و تفسیر باقی نمی‌گذارد پس باید درباره چه سخن بگوییم؟ آیا کارگردانانی که با مولفه‌های شناخته شده فیلمی متفاوت می‌سازند باید با واکنش‌های تند سینما دوستان مواجه شوند تنها به دلیلی که مولفه‌های قبلی‌شان را پشت سر گذاشته‌اند و به مانند حاتمی‌کیا از ژانر دفاع مقدس به ژانر اجتماعی ـ خانوادگی علاقه نشان داده‌اند؟!
ظاهرا حاتمی‌کیا تفاوت کرده است. تفاوتی که شاید از سریال «حلقه سبز» جرقه خورده باشد. سریال متفاوتی که به دور از بدی یا خوبی آن دیده نشد و به مانند سریالی منفور با آن برخورد شد. برخوردی که همین حالا و همزمان با اکران دعوت صورت گرفته است. در مقابل این مسائل و اغلب نا قضاوتی‌هایی که وجود دارد باید گفت آیا حاتمی‌کیا حق تغییر کردن ندارد؟ آیا حاتمی‌کیا خود را باید وقف سینمای دفاع مقدس کند و نباید به تجربه‌های دیگر او اهمیت داد؟ مشخصا اینطور نیست! این شاید عادت ما به نوع خاص سینمای حاتمی‌کیاست که نمی‌توانیم «دعوت» را قبول کنیم و آن را فیلم بدی بدانیم و از قبل توقع خاصی داریم؛ این جزو ایرادات ماست. اما آیا فیلم به خودی خود و جدا از هر مسئله‌ای جای دفاع کردن را برای خود گذاشته است؟
دعوت فیلمی اپیزودیک است و همانطور که می‌دانید اپیزود کار کردن در سینمای جهان با رویکردی مینیمالیستی، رو به گسترش است و در واقع این رویکرد در ایران به نوعی مد بدل شده است و حاتمی‌کیا فیلمنامه را از نوع برش موازی شخصیتها برداشته و آن را اپیزودیک کرده است و با نمای هلی‌شات از بالای شهر تهران مانند نماهای عمومی اپیزودهای «پاریس دوستت دارم»- آنها را به یکدیگر متصل کرده است. شاید اصلی‌ترین علت موفق نبودن ساختار اپیزودیک دعوت همان پرداخت ضعیف و ناقص او از شخصیتها و اتفاقات باشد و شاید بتوان گفت حاتمی‌کیا مانند بقیه فیلمسازان طبق مد فیلمهای اپیزودیک عمل کرده است. تفاوت دوم «دعوت» نسبت به آثار قبلی حاتمی کیا انتخاب بازیگران است. بازیگرانی که هرکدام به خودی خود می‌توانند برای فیلمی گیشه‌ای عامل موفقیت باشند.
حضور مهناز افشار، محمدرضا فروتن، مریلا زارعی، محمدرضا شریفی‌نیا تنها در حد حضوری کوتاه هم می‌تواند متضمن حضور تماشاگر در سالنهای سینما باشد.
از این لحاظ هم می‌توان به اینکه حاتمی‌کیا آنها را تنها و تنها برای گیشه انتخاب کرده خرده گرفت و هم می‌توان او را در این امر موفق دانست. اما مهم اینجاست که برای طرفداران حاتمی‌کیا گیشه اهمیتی ندارد، بلکه تغییر مسیر او در این انتخابها مورد سوال است. (که حتی می‌توان برای نمونه تغییر چهره محمد رضا فروتن در پوستر فیلم نسبت به نقشی که در فیلم دارد را نامربوط و با هدفی تنها گیشه‌ای دانست.) حاتمی کیا با مشورت چیستا یثربی این بازیگران را انتخاب کرد. یثربی که خود می‌گوید فیلمنامه را اصلا با توجه به ذهنیتی که از بازیگرانی چون مریلا زارعی داشتم نوشته‌ام. ذهنیتی که داشت منجر به حضور هدیه تهرانی، محمدرضا گلزار و بهرام رادان هم می‌شد تا شاید جمع ستارگان تکمیل بشود. اما با اینحال این بازیگران از بازی در فیلم سر باز زدند یا حداقل می‌توان فرض کرد که حضور آنها در حد یک شایعه بوده و بس. اما تفاوت آخر و شاید مهمترین تفاوت –که می‌توان به اسم ضعف هم از آن نام برد– ساختار اثر است.
ساختاری که به هیچ وجه خلاقه و نو نیست. شاید خیلی‌ها با خود بگویند که این فیلمنامه باید روان و ساده ساخته می‌شد و در همین حد هم کافی بود اما به اعتقاد من این ضعف را باید در فیلمنامه و فیلمنامه نویسش جستجو کرد. زیرا متن باید جایی برای خلاقیت کارگردان باز کند تا او از خلاقیتهایش استفاده کند و نماهای جدید و غیر منتظره یا تازه‌ای را نشان مخاطب بدهد. باید به این امر اعتراف کرد که دکوپاژ دعوت به ساده‌ترین شکل ممکن انتخاب شده و هیچ رنگ و بوی تازه‌ای را در راستای کمک به داستان، شخصیت سازی یا حداقل فضا سازی فیلم ندارد. به یاد بیاورید صحنه‌های اسلوموشنی که در «آژانس شیشه‌ای» به کار گرفته شد یا صحنه‌های دفرمه‌ای که با لنز فیش‌آی در «روبان قرمز» گرفته شده بود و در فضا سازی فیلم نقش موثری داشت. چیستا یثربی با فیلمنامه خود نه تنها جایی برای ساختار خلاقانه باقی نگذاشته است، بلکه تاثیر خود را از لحاظ دیدگاه فمینیستی‌اش هم در اثر حاتمی‌کیا گذاشته است.
تاثیری که اوجش همان دیالوگ منفور شده فیلمسازان قبلی فمینیست نمای ما باشد یعنی صحنه‌ای که بازیگر اپیزود اول (با بازی مهناز افشار) با لحنی اعتراض‌آمیز با طعنه به بازیگر مقابلش (با بازی محمدرضا شریفی‌نیا) می‌گوید: از اینکه شما مسموم نمی‌شین خوشحالین؟ که کلمه مسمومیت اشاره دارد به حاملگی خانمها و ... .
تمام این عناصر نام برده شده که می‌تواند نتیجه حضور چیستا یثربی در اثر باشد تاثیر حضور حاتمی‌کیا را در اثرش به عنوان اثری مستقل کاهش داده است و باعث شده تا اثر به عنوان فیلمی تلویزیونی و در نهایت عامه پسند نزول بیابد و سعی حاتمی‌کیا را در انتخاب متفاوت موضوعش بیهوده و خنثی کند.

سید سعید هاشم زاده

منبع : لوح