چهارشنبه, ۲۲ اسفند, ۱۴۰۳ / 12 March, 2025
مجله ویستا
معلق میان تاریخ و داستان
احتمالا نخستین کسی که عبارت <زندگینامه داستانی> را به کار برده به قدرت سحرانگیز و تاثیرگذار واژه <داستان> تاکید داشته است، چراکه اگر قرار بود در روایت زندگینامه یک واقعیت تعریف شود و این روایت خود بسنده باشد، دیگر نیازی به روایت داستانی از این تاریخ نیست. اما به کارگیرنده این عبارت شاید به این تحلیل رسیده باشد که تاریخ با اتکا به روایت خود، نمی‌تواند راضی‌کننده باشد.
البته ممکن است ترکیب <زندگینامه داستانی> از روی اصطلا‌ح <داستان واقعه> گرته‌برداری شده باشد. این اصطلا‌ح بیشتر درباره داستان‌هایی به کار می‌رود که حوادث آن از الگوی رویدادهای واقعی شکل گرفته است. به نظر می‌رسد این اصطلا‌ح تا حدودی مبهم باشد چراکه گونه <رمان‌های تاریخی> که بسیاری از وقایع زمان را با داستان می‌آمیزد هم شامل این تعریف می‌شود. این گونه ادبی ظاهرا می‌خواهد میانجی دو حوزه متفاوت <تاریخ> و <داستان> باشد، دو گونه‌ای که هر کدام ساختاری متفاوت دارند.<جیلین بیر> می‌گوید: <نوعی تردستی ادبی لازم است که بتوان اثری را ما بین تاریخ و داستان معلق نگه داشت.>
<رابرت مک کی> اعتقاد دارد که اینگونه آثار <دارای خلوص ادبی> نیستند و بعد خلوص را اینگونه تفسیر می‌کند: <اثری که استقلا‌ل نسبی خودش را از واقعیت حفظ کرده است.>
در اینگونه آثار نویسنده هر چند تلا‌ش خلا‌قانه‌ای داشته باشد اما مجبور است که به روح حوادث اصلی وفادار بماند و تاریخ را با ریتم داستان باز گوید. بسیاری از نویسندگان اینگونه آثار مجبورند حوادث را بر اساس سیر تاریخی رویدادهای آن تنظیم کنند و بر اساس آن الگوی پیرنگی بریزند و هر جا که رویدادها به نظرشان مفید فایده واقع شد، از آن سود جویند اما همواره دست خود را برای حذف یا در صورت لزوم افزودن صحنه‌هایی باز بگذارند.
از همان سال‌های ابتدایی جنگ نوشتن زندگینامه‌های شهیدان با هدف ثبت انگیزه‌ها، رشادت‌ها وخاطرات آنها آغاز شد. از همت خانواده و دوستان شهید تا تلا‌ش‌های رسمی نهادها، سند مکتوب دست اولی را به وجود آورده است. اگر چه سطح کیفی آنها بسیار متفاوت است اما در این میان نویسندگان بسیاری هم کوشیدند تا با نگارش نوع ادبی <زندگینامه داستانی> بخشی از حماسه‌ها و رشادتهای شهیدان را باز گویند. متاسفانه تا به حال هیچ پژوهشی در این زمینه برای ثبت و جمع آوری و تحلیل آنها نیز انجام نشده است.
جست‌وجو در <کتاب‌شناسی‌های تخصصی جنگ> گواه این معناست که نخستین کتاب <زندگینامه> درباره جنگ در سال۱۳۵۹ منتشر شده است. البته ممکن است پیش از این هم آثار مشابهی منتشر شده باشد اما از آنجا که در سال‌های نخست انقلاب تولید و نشر کتاب سازمان شایسته و بایسته‌ای نداشته، باید به همین گواهی‌ها قناعت کرد. این کتاب را <سازمان‌مجاهدین‌انقلا‌ب‌اسلا‌می> به مناسبت چهلمین روز شهادت محمد منتظر قائم(فرمانده سپاه‌پاسداران‌یزد) که در جریان‌بمباران‌هواپیماها و بالگردهای‌آمریکایی به شهادت رسیده است، منتشر کرد. کتاب شامل‌مقدمه‌ای‌درباره شهید و زندگی‌او از تولد تا دوران‌جوانی، زندان‌و مبارزات سیاسی‌علیه‌رژیم‌پهلوی، حضور در کردستان‌و جنگ با اشرار در کویر یزد و نحوه شهادت‌او‌است.
در سال‌های بعد با تاسیس نهادهای دولتی مثل بنیاد شهید و بعدها <بنیاد جانبازان>، <دفتر ادبیات مقاومت>، <بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس> و... روند تولید و نشر این آثار سرعت گرفت. ظاهرا نخستین بار نشر <شاهد> بنیاد شهید انقلا‌ب‌اسلا‌می‌در سال ۱۳۷۸ در شناسنامه کتاب <آن‌نامه‌ها که‌از بهشت‌می‌آیند...> نوشته محمدرضا محمدی‌پاشاک‌که روایتی از زندگی‌شهید محمود ساعتیان(الهی) فرمانده گردان‌امام‌علی(ع) است، تعبیر <زندگینامه داستانی> را به کار برده است.
البته نباید از یاد برد که پیش از این تاریخ هم آثار مشابهی منتشر شده، اما مشخصا با تعبیر <زندگینامه‌داستانی> از آن یاد نشده است. به‌طور نمونه می‌توان از کتاب <عقیق> نوشته <نصرت‌الله محمودزاده> نام برد که در سال ۱۳۷۵ توسط بنیاد حفظ‌آثار و ارزش‌های‌دفاع‌مقدس منتشر شده است. روی جلد کتاب عبارت <عقیق داستانی‌از زندگی‌سردار شهید حاج‌‌حسین‌خرازی> آمده است. همچنین در سال ۱۳۷۶ سپاه‌پاسداران‌انقلا‌ب‌اسلا‌می، لشکر ۱۴ امام‌حسین(ع)، کتابی را با نام <برمی‌گردیم‌لا‌له‌ها را ببینیم> منتشر می‌کند که روی جلد کتاب عبارت <داستانی‌بر اساس‌زندگینامه‌سردار شهید مهندس‌رضا نصوحی> به کار برده شده است.
در طول سال‌های ۱۳۵۹تا ۱۳۸۱جمعا ۲۴۸۲۸۹عنوان کتاب منتشر شده که در این میان تنها ۳۲۹۷ عنوان مربوط به دفاع مقدس است. مقایسه سهم نسبی کتابهای منتشر شده جنگ تحمیلی به کتابهای منتشر شده با موضوع دفاع مقدس نشان می‌دهد که به طور میانگین هر ساله با رشدی حدود ۲۲/۲۶ درصد همراه بوده است.
اگر چه تا به حال تقسیم‌بندی‌های گوناگونی از آثار نوشته شده درباره جنگ ارائه شده است، اما بسیاری از آنها از جامعیت تام علمی برخوردار نبوده و البته روشن است که فهرست استاندارد علمی و طبقه‌بندی محتوایی گسترده‌ای به این وسیعی مستلزم پژوهش‌های عمیق است. با این حال آثار چاپ شده در زمینه جنگ را می‌توان به گروه‌های مشخصی تقسیم کرد.
از میان گروه‌های محتوایی خاطرات با ۶۰۹ عنوان ۴۷/۱۸ از کل کتابهای مربوط به جنگ تحمیلی را شامل می‌شود. تحقیقات و پژوهش‌های جنگ با ۶۱۵ عنوان ۵۵/۱۸ درصد، کتابهای کودک و نوجوان با ۴۴۵عنوان ۴۹/۱۳ درصد، مجموعه داستان‌ها با ۲۲۸عنوان ۹۱/۶ درصد، زندگی‌های داستانی با ۴۹۶ عنوان ۰۴/۱۵ درصد و داستانهای بلند و رمان ۱۳۹عنوان۲۱/۴ درصد به ترتیب بیشترین بسامد را در فهرست کتابهای جنگ به‌دست آورده‌اند.
آمارها نشان می‌دهد که گونه زندگینامه داستانی با وجود تازگی‌هایش روندی رو به رشد دارد. این رشد را هم می‌توان در افزایش آمار این گونه آثار دید و هم در تمایل نهادهای انتخاب‌کننده کتابهای برگزیده دفاع مقدس، چراکه در سال‌های اخیر نهادهایی مثل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، بنیاد شهید، دوسالا‌نه ادبیات ایثار و... کتاب برگزیده زندگینامه داستانی انتخاب و معرفی می‌کند.
از جمله موضوعات <زندگینامه داستانی> روایت زندگی سرداران شهید جنگ تحمیلی است. روایت زندگی فرماندهان رده‌های بالا‌ی نظامی از جمله این آثار هستند. بسیاری از این آثار توسط داستان‌نویسان معاصر نوشته شده است.
از آن جمله است <انار و آیینه> که سمیرا اصلا‌ن‌پور آن را نوشته. این کتاب شامل سرگذشت و خاطراتی‌از سردار شهید حسین‌تاجیک، فرمانده‌گردان‌است‌که‌در ۶ فصل تنظیم شده است.
<این‌جا مجنون‌است‌بگوشم> نوشته <حسن‌بنی‌عامری> زندگینامه سردار شهید سیدحمید میرافضلی‌مسوول‌محور اطلا‌عات‌قرارگاه‌کربلا است که در اسفند ۶۲ در جزیره‌مجنون‌به‌همراه‌شهید همت‌به‌شهادت‌رسید. کتاب‌در ۱۳ قسمت تنظیم شده است. <بلوچ‌گریه‌نمی‌کند> نوشته <داوود امیریان> چهار روایت‌از زندگی<علی‌معمار( >مسوول قرارگاه‌جنوب‌استان‌سیستان‌و بلوچستان) است‌که‌به‌نقل‌از <حاج‌‌اصغر معمار حسن‌آبادی، حسن‌نوری، فاضل بلوچی‌و ملک قاسمی> نقل شده است.
<پرنده و تانک> نوشته <احمد دهقان> بر اساس‌زندگی‌سردار شهید میرقاسم‌میرحسینی، جانشین‌فرمانده لشکر ۴۱ ثارالله‌نوشته شده است. او در عملیات‌بیت‌المقدس، عملیات‌رمضان‌و بسیاری عملیات‌دیگر شرکت‌داشت‌و سرانجام‌در دی‌‌ماه۱۳۶۵ در عملیات‌کربلا‌ی‌پنج در شلمچه‌به‌شهادت‌رسید.
از این دست آثار می‌توان به کتابهای <به‌سوی کرانه‌های‌آبی> نوشته <فرزام شیرزادی>، <ستاره‌من> نوشته <راضیه تجار> و <تل‌آتشین>نوشته <محمدرضا محمدیپاشاک> و... نام برد.
همچنین برخی از این زندگینامه‌ها حاصل گفت‌وگو با همسران آن شهیدان تدوین شده است، مثل <چمران: به‌روایت‌همسر شهید> از <حبیبه‌جعفریان.>
<حمید باکری‌به‌روایت‌همسر شهید> باز هم از <حبیبه جعفریان> و<دقایقی: به‌روایت‌همسر شهید> به‌قلم‌علی‌مرج‌و دل‌دریایی‌‌الهه‌بهشتی‌و... مثال‌های دیگری از این دست هستند.
از موضوع‌های دیگر قالب <زندگینامه داستانی> روایت زندگی شهدای روحانی رزمنده است، مثل<آن‌نامه‌ها که‌از بهشت‌می‌آیند> زندگینامه‌داستانی‌شهید محمود ساعتیان(الهی) فرمانده گردان‌امام‌علی(ع) از تیپ‌الغدیر یزد به قلم محمدرضا محمدیپاشاک، <ایوب‌عشق> نوشته <محمدعلی‌محمودی> سرگذشت‌شهید روحانی<حجت‌الا‌سلا‌م‌علی‌مزاری> یا <پرواز خونین> نوشته فخرالدین‌صابری‌که زندگی شهید حاج‌‌شیخ‌ابوالقاسم‌رزاقی‌است.
زندگینامه‌های ارتشیان شهید هم از جمله موضوع‌های مهم این قالب محسوب می‌شود. این آثار اغلب رده‌های بالا‌تر ارتش را شامل می‌شود. زندگینامه خلبان‌‌های شهید از این جمله است، مثل <اعجوبه قرن> تالیف‌گروه‌پژوهش و نگارش‌انتشارات‌عقیدتی- سیاسی‌نیروی‌هوایی‌ارتش که زندگینامه شهید سرلشکر خلبان‌مصطفی‌اردستانی‌را باز می‌گوید یا <اوج‌پرواز> نوشته <ماه‌منیر کهباسی> که زندگینامه خلبان‌شهید <سرلشکر عباس‌بابایی> است. همچنین می‌توان از <پاکباز عرصه عشق> نوشته سرهنگ‌علی‌اکبر نام برد که زندگی‌سرلشکر شهید منصور ستاری‌فرمانده نیروی هوایی ارتش‌جمهوری اسلامی ایران را باز گفته است. <صیاد دل‌ها> هم نوشته احمد حسینی است که زندگی شهید سپهبد صیاد شیرازی‌را روایت کرده است.
در ادامه می‌توان به زندگینامه‌های هنرمندان شهید اشاره کرد. شهید سیدمرتضی‌آوینی‌از جمله هنرمندانی است که چندین کتاب درباره او نوشته شده است، مانند <شهید آوینی>نوشته حبیبه‌جعفریان، <مرتضی، آیینه‌زندگی‌ام‌بود>، گفت‌وگو با مریم‌امینی‌همسر شهید سیدمرتضی و <سیری‌در زندگی، آثار و اندیشه‌های‌سید شهید اهل‌قلم، سیدمرتضی آوینی> کاری از گروه تحقیقات‌و معارف اسلامی جبهه فرهنگی شهید آوینی.
البته زندگینامه‌ها را از منظرهای دیگری هم می‌توان تقسیم کرد، اما ضرورت بررسی این قالب ادبی پژوهش عمیق و گسترده‌ای را طلب می‌کند.
محمدجواد جزینی
منبع : روزنامه اعتماد ملی
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلا‌ل لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست