بچه‌ام قد نمی‌کشد، دکتر!

بیشتر ما وقتی کودکی را به این دنیا می‌آوریم، تمام شوق و ذوق‌مان می‌شود این که شاهد بزرگ شدنش باشیم و منتظر شویم تا زودتر بابا و ماما بگوید، زودتر راه بیفتد، دندان دربیاورد و... ولی در عین حال، بیشترمان با کوچک‌ترین تغییری در وزن و قد کودک‌مان یا با کمترین تاخیری در تکامل رفتاری او، نگران و آشفته می‌شویم. این در حالی است که بسیاری از این نگرانی‌ها واقعا موردی ندارد. ولی چگونه می‌توان نگرانی‌های واقعی را از غیرواقعی تشخیص داد؟ فقط از طریق آشنایی با شاخص‌های مهم رشد و تکامل کودکان...
۴/۱۵درصد کودکان زیر ? سال کشورمان، یعنی حدود ??? هزار کودک ایرانی، دچار کوتاه‌قدی متوسط و شدیدند و ۹/۱۰درصد (??? هزارکودک) دچار کم‌وزنی متوسط و شدید. این در حالی است که متأسفانه وزن ?? درصد از کودکان زیر ? سال کشورمان به طور مرتب بر کارت رشد ثبت نشده و در واقع رشد آنها پایش نشده است.
بدون شک، آگاهی مادران از چگونگی پایش رشد کودک‌شان نقش مؤثری در پیشگیری از بروز سوء تغذیه فرزند دلبندشان دارد. سوء تغذیه عامل کوتاهی قد، کاهش وزن، افزایش ابتلا به بیماری‌ها، ? تا ? برابر شدن آمار مرگ و میر کودکان و کاهش بهره هوشی و افت تحصیلی آنها در سال‌های آینده است.
واژه رشد به افزایش ابعاد فیزیکی بدن گفته می‌شود که آن را با وزن (برحسب کیلوگرم) و قد (برحسب سانتی‌متر) تعین می‌کنند. رشد و تکامل در کودک با هم به دست می‌آید و حاکی از جنبه‌های جسمی، هوشی، عاطفی و اجتماعی است. عوامل تعیین کننده رشد و تکامل کودک تحت تاثیر عوامل مختلفی است و نباید انتظار داشت همه کودکان مثل هم رشد کنند.
● تغییر وزن کودک
وزن، شاخص مهمی برای رشد و تکامل بدنی کودک است. کودکانی که از مادرانی با وضع تغذیه خوب به دنیا آمده‌اند، حدود ۳۲۰۰ گرم وزن دارند اما کودکان مادران ضعیف و کم‌بنیه هنگام تولد، وزنی حدود ۲۸۰۰ گرم یا کمتر دارند. به‌طورکلی ۹۵ درصد از نوزادان، وزنی بین ۵/۲ تا۵/۴ کیلوگرم دارند و قد آنها بین ۵۵ تا ۴۵ سانتی‌متر و دور سر آنها بین۲/۳۷ تا ۶/۳۲ سانتی‌متر است.
۳۵ درصد از وزن بدن نوزادان را مایع خارج سلولی تشکیل می‌دهد که در طی چند روز اول زندگی، مقداری از آن که به‌طور متوسط ۱۰ درصد وزن بدن را شامل می‌شود، دفع می‌گردد اما معمولا نوزادان، وزن زمان تولد خود را تا روز دهم زندگی دوباره به دست می‌آورند. وزن آنها تا ۵ ماهگی به دو برابر وزن زمان تولد و تا یک سالگی به سه برابر وزن تولد می‌رسد. در ۱۰ تا ۱۱ سالگی در دختران و ۱۲ تا ۱۳ سالگی در پسران، وزن به طور ناگهانی افزایش می‌یابد. این جهش وزنی حدود دو سال طول می‌کشد.
● تغییر قد کودک
در سال اول زندگی، قد کودک حدود ۵۰ درصد افزایش می‌یابد (از ۵۰ تا ۷۵ سانتی‌متر) و در سال دوم ۱۲ تا ۱۳ سانتی‌متر افزایش قد وجود دارد. پس از آن، قد تا زمان بلوغ ۵ تا ۶ سانتی‌متر در سال زیاد می‌شود. در دوران رشد جهشی، پسران حدود ۲۰سانتی‌متر و دختران حدود ۱۶ سانتی‌متر افزایش قد می‌یابند. در مورد کودکانی که دچار کوتاهی قد می‌شوند باید گفت این اتفاق ممکن است در دو مرحله قبل از تولد (مرحله‌ جنینی) و پس از تولد و یا در هر دو مقطع اتفاق بیفتد. در دوران بارداری، مادر نقش مهمی در این رابطه ایفا می‌کند؛ به‌‌طوری که مصرف ناکافی ریزمغذی‌ها و استعمال دخانیات در دوران بارداری، به رشد ناکافی و کم‌وزنی کودک در هنگام تولد منجر می‌شود.
● تغییر اندازه دور سر کودک
هنگام تولد، دور سر نوزاد بیشتراز دور سینه است. اندازه متوسط دور سر که در زمان تولد ۳۴ تا ۳۵ سانتی‌متر است، تا ۶ ماهگی به ۴۴ سانتی‌متر و تا یک سالگی به ۴۷ سانتی‌متر افزایش می‌یابد. فرمول برآورد دور سر در سال اول زندگی به صورت زیر است:
۵/۲±{۵/۹+ نصف قد (سانتی‌متر)}= دور سر
ملاک ما حاصل محاسبات داخل پرانتز است اما ۵/۲± یعنی عدد داخل پرانتز را یک بار منهای ۵/۲ و یک بار با آن جمع می‌کنیم و عدد به دست آمده نشان‌دهنده محدوده طبیعی است که اگر دورسر کودکمان در این محدوده عددی باشد، طبیعی محسوب می‌شود. در سوءتغذیه، ابتدا وزن، سپس قد و در آخر دور سر تحت تاثیر کاهش رشد قرار می‌گیرد.
● رشد و تکامل کودکان در یک نگاه
به طور خلاصه، می‌توان تغییرات طبیعی وزن و قد کودک و تغییرات اندازه دور سر کودک را به شکل زیر بیان کرد:
▪ وزن
ـ ۵/۳ کیلوگرم در زمان تولد
ـ ۱۰ کیلوگرم در یک سالگی
ـ ۲۰ کیلوگرم در ۵ سالگی
ـ ۳۰ کیلوگرم در ۱۰ سالگی
▪ متوسط افزایش وزن روزانه:
ـ ۲۰ تا ۳۰ گرم در ۳ تا ۴ ماه اول
ـ ۱۵ تا ۲۰ گرم در باقی‌مانده سال اول
ـ افزایش وزن متوسط سالیانه: ۲۲۵۰ گرم از ۲ سالگی تا بلوغ
▪ قد
ـ ۵۰ سانتی‌متر در هنگام تولد
ـ ۷۵ سانتی‌متر در یک سالگی
ـ ۹۰ سانتی‌متر در ۳سالگی
ـ ۱۰۰ سانتی‌متر در ۴سالگی
ـ متوسط افزایش سالیانه قد: ۴ سانتی‌متر از ۴ تا ۵/۷ سالگی تا بلوغ
▪ دور سر
ـ ۳۵ سانتی‌متر در هنگام تولد
ـ میزان افزایش دور سر: ۱ سانتی‌متر در هر ماه در سال اول (۲ سانتی‌متر در هر ماه در ۳ماه اول و سپس آهسته‌تر) و ۱۰ سانتی‌متر در باقی عمر.

دکتر اکبر کوشان‌فر
متخصص کودکان و استاد دانشگاه

منبع : روزنامه سلامت