شخصیت و جایگاه سعدی درتاریخ ادب پارسی

بـه نـام خــداونـــد جــــان آفـــرین
حــکیم ســخن در زبــــان آفـــرین
عزیزی که هر که از درش سر بتافت
به هــر در که شــد هیچ عزت نیافت
امــــام رســــــل پـیـشـوای سـبـیـل
امــین خـــــدا مـهـبـط جــبرئیــــل
خـــــدایـــــا بـه حق بنی فـــاطـمـه
که بــــر قـــولم ایمــان کنم خاتمه
اگر دعـــوتــم ردکـنـی ور قبــول
مــن و دسـت و دامــان آل رســول
برای شناخت بیشتر سعدی باید گذشته ی سعدی را بررسی کنیم و ببینیم که سعدی در چه خانواده ای به دنیا آمد، چگونه رشد کرد و پرورش یافت و چگونه سعدی، سعدی شد.
اگر از سعدی تجلیل می شود صرفاً به لحاظ لطافت های ادبی و ظرافت های خاص گفتاری و نوشتاری او نیست بلکه می خواهیم هم از لفظ و هم معنی تجلیل کنیم.
سعدی در یک خانواده مذهبی و روحانی پا به عرصه ی وجود می نهد و تحصیلات مقدماتی را در شیراز می گذراند. در خردسالی پدر خود را از دست می دهد، اما در همان ایام کوتاه ، تربیت پدرانه و خانوادگی تاثیرات مثبتی بر روح و روان او می گذارد.
در شیراز تحصیلات خود را ادامه می دهد اما روح تشنه اش سیراب نمی شود و به نظامیه بغداد می رود و در آن جا در رشته های مختلف تحصیل می کند. در رشته فقه، اصول فقه، حدیث شناسی، زبان و ادبیات عربی تبحر پیدا می کند.
نثر مسجع او نشانگر تسلط بر زبان عربی است. همچنین فن وعظ و خطابه را که در آن جا کلاس های خاصی برای این فن برپا می شد فرا می گیرد و فارغ التحصیل ارشد و ممتاز وعظ و خطابه آن زمان نظامیه بغداد می شود.
در نتیجه ی اندوخته های گران و سفرهای فراوان و یادداشت ها و نگارش مطالب ارزنده درباره ی سیر و سیاحت و اندرز و داستان های عبرت آموز ، دو کتاب خویش را ترتیب می دهد که چکیده ی یک عمر تجربه ی ارزشمند این شخصیت فرهیخته است.
عوامل اصلی در ساختار شخصیت او شامل تربیت و اصالت خانوادگی، تحصیلات دینی و محیط های فرهنگی و سفرهای ویژه و دیدار با شخصیت ها و همچنین مردم عادی، سعدی را این چنین می سازد که نثر و نظم او برای دیگران اثر بخش می شود.
سعدی مسلمان محب اهل بیت ( ع ) است که از شعرهایش مشخص است. او وحدت اندیش و تقریب باور است.
متعصب و فرقه گرا نیست. سعدی طرفدار اتفاق و اتحاد است:
حسنت به اتفاق ملاحت جهان گرفت
آری به اتفاق جهان می توان گرفـت
سعدی اهل عرفان مثبت است که در آن عرفان اصیل نمایان است. زیرا شخصیت های این گونه به دنبال پوست نبودند،بلکه به دنبال مغز بودند. شاهدش گفتارشان وروش و منش زندگی آن ها است.
سعدی دین را در متن زندگی دخالت می داده و کسی نبوده که در گوشه ای بنشیند و عزلت اختیار کند وکتابی تدوین کند. البته به بزرگان عرفان احترام گذاشته است. از شیخ شهاب الدین سهروردی، شیخ عبدالقادر گیلانی، بایزید بسطامی، معروف کرخی و تنی چند از عارفان در کتاب خود نام برده و از آنان به نیکی یادکرده است.
بوستان سعدی که آن را «سعدی نامه» هم می گویند بیش از چهار هزار بیت دارد و در بحر متقارب سروده شده است و به سبک شاهنامه است. البته لفظ و سخن خاص خود را دارد با لطافت های ویژه سعدی، گرچه بر وزن شاهنامه است. وقتی آن را می خوانید احساس نمی کنید که شاهنامه است و همین طور شاهنامه را که می خوانید فکر نمی کنید که دارید بوستان را می خوانید.
سعدی یک انسان اجتماعی است که در زمینه اخلاق فردی، اجتماعی، تربیت و مناسبات خانوادگی و حتی شیوه حکومت داری، سخن و حرف دارد. در ابواب مختلفی که در کتاب او هست از عدل و احسان، شور و مستی، تواضع و قناعت ، رضا، تربیت، شکر و عافیت، توبه و سپس مناجات سخن می گوید.
گلستان سعدی پربارترین نثر فارسی است که در کمتر از سه ماه نوشته شده است. ولی دست مایه آن تجربه ها و مشاهده ها و معاشرت ها و تعامل ها و گفتگو های ارزشمندی است که در سفرهای گوناگون ، در دیدار با شخصیت ها و مردم عادی، مگان های مختلف و همچنین تحصیلات فراوانی که داشته به دست آمده است. گلستان شامل اخلاق و پند و اندرز است و ذکر حوادثی که نتایج اخلاقی و تربیتی در بردارد.
سعدی به دنبال نقل حادثه نیست. بلکه به دنبال این است که از آن برای بهبود زندگی انسان ها نتیجه بگیرد.
گلستان ، تصویر جهان و زندگی است. تصویر زیبایی ها و زشتی ها و واقعیات زندگی که هنرمندانه بیان شده است.
در گلستان به زنان عنایت خاص شده است. شما می دانید معمولاً مردها را به عنوان قهرمان داستان ها انتخاب می کنند و یـا بعضی نویسنده هـا به زنان پرده نشین در حکایت هـا نقش خاصی نمی دهند. اما در چندین مورد ، قهرمان داستان سعدی ، زن است و او در مورد آن ها سخن گفته است.
نثر سعدی در گلستان، نثر مسجع است، اما به گونه ی ابتکاری که ثقیل و سنگین نیست. واژه هایی را انتخاب کرده و به هم پیوسته که طنین موسیقی و آهنگ مناسب و موزون و دلنواز به گوش می رساند.
بیشتر اشعار گلستان از خود سعدی است و جالب این است که این ابیات برای شاهد مثال نیست بلکه برای ادامه مطلب است، از نثر به نظم می آید و مطلب را کامل می کند.
در زمینه ی قصیده ، خوب هنرمندی کرده هر چند حوزه عمل سعدی بیشتر غزل است.
غزلش سرشار از اشتیاق، احساسات رقیق و دقیق و عاشقانه، ساده و روان و در سبک خاص خود.
غزل سعدی سهل ممتنع است و هر شاعری گمان می کند می تواند در این عرصه وارد شود. اما در برابر هنرمندی او ناتوان می شود.
من بار دیگر از شرکت همه شما استادان و دانشجویان زبان و ادبیات فارسی و هنر جویان کلاس های هنر تشکر می کنم و سخن خود را با این بیت شعر از سعدی به پایان می برم:
سعدی اگر عـاشقی کنی و جوانی
عشق محمد بس است و آل محمد
مشروح این مقاله توسط آقای سعید معزالدین در همایش بزرگداشت شیخ مصلح الدین سعدی در تالار اجتماعات خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در لاهور پاکستان ایراد شده است.

منبع : بانک مقالات فارسی