پارادوکس در فیلم دایره زنگی

اینجـا تهــران است و نگاه فیلمسازان اجتماعی ما باید آیینه تمام‌نمایی از زندگی معاصر جامعه شهری باشد. مدت‌ها است که از دیدن "فیلم اجتماعی" خوب و سالم محروم شدیم. فیلم‌هایی هم که داعیه این نگاه را دارند یا در جو سانتی مانتالیزم مرسوم دچار شعارزدگی می‌شوند و یا همچون فیلم مستند "خسرو عبدا...زاده" (نیما شاهرخ‌شاهی) در "دایره زنگی" با ارایه تصاویر اگزوتیک (غریب‌نما) و سیاه‌نمایی مطلق از ایران در پی کسب جایزه در فستیوال‌های خارجی هستند. در این شرایط، "دایره زنگی" نمونه خوبی از یک "فیلم شهـری" همراه با "طنز تلخ اجتماعی" است.
فیلم با شناخت درست و واقعی از شرایط روز، موضوع "ماهـواره" را به عنوان عامل بغرنجی در خانواده‌های سنتی و شبه روشنفکری مطرح می‌کند، با این رویکرد که خانواده ایرانی هنوز نتوانسته مابین ارزش‌های سنتی-مذهبی خود و عوامل غیرقابل کنترل دنیای مدرن (ماهواره و اینترنت و...) تعادل و تعاملی برقرار کند. در نتیجه تمامی ‌سطوح جامعه دچار تناقض‌‌های فرهنگی-اجتماعی می‌گردد که این حالت پارادوکسیکال دستمایه‌ای برای طرح داستان "دایره زنگی" است.این‌گونه است که مثلاً "شعله" (بهاره رهنما) نذر می‌کند در صورت برگزاری کنسرت لس‌آنجلسی‌اش، یک‌ماه سفره حضرت عباس(ع) برپا کند! ... با نشانه‌شناسی فیلم، این پارادوکس می‌شود تقابل "پیرجامه" با "ماهواره"! از زاویه‌ای دیگر، "دایره زنگی" فیلمی ‌است در امتداد جریان فکری-محتوایی "چهارشنبه‌سوری".
اگر "اصغر فرهادی" مضامین آسیب‌شناسی فرهنگی را در "چهارشنبه‌سوری" به شکل رئال و با لحنی تلخ و گزنده روایت می‌کرد؛ این‌بار در "دایره زنگی" همان دغدغه‌های اجتماعی-فرهنگی را به کمک "پریسا بخت‌آور" با فرمی‌ شاد و لحنی کمیک تصویر می‌کند. در "چهارشنبه‌سوری" بیننده همراه با "روحی" (ترانه علیدوستی) به آپارتمانی وارد می‌شود تا از لایه‌های پنهان مناسبات یک خانواده متوسط شهری مطلع شود. در فیلم "دایره زنگی" نیز مخاطب همراه با "محمد و شیرین" (صابر ابر و باران کوثری) به بهانه نصب دیش ماهواره درگیر ماجراهای آپارتمانی می‌شود که هر یک از همسایه‌های آن نماینده قشر خاصی از یک طبقه اجتماعی است. مضمون "تشکیک در کانون خانواده" و "بحران‌های جنسی-عاطفی" در آثار متاخر "اصغر فرهادی" چه به عنوان کارگردان (در چهارشنبه‌سوری) و چه به عنوان نویسنده (در دایره زنگی) به خوبی هویدا است.
هر چند سوءتفاهمات ایجادشده در این فیلم، لحنی طنزآلود به خود می‌گیرد اما فیلم در پس این شیرینی، طعم گـَس ناامنـی اجتماعی-خانوادگی را در کام تماشاگر می‌گذارد. فیلمنامه "دایره زنگی" علی‌رغم شلوغی و پرسوناژهای متعدد، انباشته از "جزییات و ظرایفی" است که هر کدام خط ربطی می‌شود برای اتصال داستانک‌های جاری در فیلم به یکدیگر. این‌که تمامی‌ تصادفات داستانی و سوءتفاهمات ایجادشده در فیلم توجیه منطقی و قابل باور داشته باشد؛ امری است که نشان از وسواس و دقت‌نظر نویسنده و کارگردان دارد. هر کدام از اتفاقات و دیالوگ‌ها پیش‌زمینه است برای اتفاقات بعدی، به طوری‌که تداخل و تضارب روایت‌های داستان در یکدیگر کامل‌کننده محتوای کلی اثر است. "پریسا بخت‌آور" به خوبی توانسته با کمک نشانه‌های سینمایی و کدگذاری تصویری، مانع از سردرگمی ‌تماشاگر در سیر حوادث متعدد داستان شود.
ضرباهنگ تند و سرخوشانه فیلم نیز با تقطیع حساب‌شده سکانس‌ها در یکدیگر عامل دیگری در جذابیت فیلم است. ساختار بصری فیلم با تکنیک "دوربین روی دست" برای تعقیب بازیگران در صحنه‌های پرحرکت، پویایی فیلم را دوچندان کرده و این در حالیست که در فضای محدود آپارتمانی عموماً با کادرهای بسته (کلوزآپ و مدیوم‌شات) مواجه هستیم. با آن‌که پرداخت دقیق و حساب‌شده فیلم، فصل زاید و دیالوگ بدون کارکردی را در فیلم باقی نگذاشته، اما شاید با صرف‌نظر کردن از برخی حواشی غیرضروری (و نه زاید) می‌شد خط اصلی داستان را پررنگ‌تر و تاثیرگذارتر از آنچه هست، روایت کرد. تعدد مضامین و ریتم پرشتاب فیلم علی‌رغم ویژگی مثبت آن، فرصت تمرکز و تحلیل آگاهانه حوادث را از مخاطب عادی سلب می‌کند و شاید این پرگویی است که فیلم را از رسیدن به آنچه ماحصل "چهارشنبه‌سوری" بود، بازمی‌دارد. در "چهارشنبه‌سوری" تماشاگر این فرصت را داشت تا با تمرکز کافی بر سیر زندگی جاری در فیلم و با رد پیش‌فرض‌های غلط اولیه‌اش، به رهیافتی تلخ (اما به‌شدت واقعی) از زندگی شهری برسد. "دایره زنگی" نیز این شکل از روایت را در حالتی تعمیم‌یافته و وسیع‌تر در یک آپارتمان مطرح می‌کند. پس طبیعی است که برای هضم بهتر رویدادها نیاز به تامل بیشتر مخاطب باشد. در این‌صورت شاید مخاطب عام هم بهتر بتواند با ریتم تند و پرشتاب فیلم همراه شده و نگاه دردمندانه فیلمساز را در پشت اتفاقات بانمک فیلم درک کند.
نگاه هشدارآمیزی که با تاکیدات کوتاه فیلم بر عکس‌العمل "کودکان آپارتمان" قابل ردیابی است. مواجهه خردسالان با دنیای پر از ضدونقیض بزرگسالان نه‌تنها در دیالوگ‌های بامزه دخترک خانم مدیر، بلکه با اینسرت‌های تصویری کارگردان بر چهره کودکان، در سیر بحران‌های فیلم خودنمایی می‌کند. این همان هشداری است که در "چهارشنبه‌سوری" نیز به شکلی گذرا بر پسربچه خانواده و اتفاقات مدرسه‌اش اشاره شده بود. "دایره زنگی" بعد دیگری از "عـدالت اجتمـاعی" را به چالش می‌کشد. آنجا که حتا قانون هم دستش از رسیدن به "عدالت" کوتاه می‌ماند. هرکدام از ساکنان آپارتمان تنها در پی رفع مشکلات شخصی خودشان هستند که درگیر ماجراهای سلسله‌دار نصب ماهواره می‌شوند. هرچند هر کدام نسبت به این مساله موضع شخصی خود را دارند (که می‌تواند درست یا غلط باشد)، اما برای رسیدن به مقصودشان ملاحظه هیچ‌کـس دیگری را نمی‌کنند!
در این میان تنها "محمد" (صابر ابر) است که صادقانه برای کمک به "شیرین" (باران کوثری) به آب و آتش می‌زند. پس چگونه است که قـانون در پی این همه هیاهـو تنها او را مستوجب مجازات می‌داند؟! "دایره زنگی" به‌عنوان اولین فیلم "بخت‌آور" می‌تواند نقطه روشنی در "سینمای کمدی–اجتماعی" ایران محسوب شود. سینمایی که نه فیلم‌های کمدی‌اش چیزی فراتر از "لودگی" ارایه می‌دهد و نه سینمای اجتماعی‌اش سنخیتی با جامعه کنونی دارد. پس باید ارزش فیلم‌هایی چون "دایره زنگی" را دانست؛ حتا اگر مجوز اکران در جشنواره نگیرد یا اصلاحیه‌های متعدد به فیلم اعمال شود! باید شرایط "واقـعـی" جامعه را درک کرد. گفتم که ... اینجـا تهــران است...!

منبع : روزنامه تحلیل روز