دنیای متحول و نوآوری در فقه

سلام و درود بر انبیای عظام الهی علیه‌السلام که راه هدایت و سعادت را به آدمیان نشان دادند و علی‌الخصوص سلام و تحیت بر حضرت ختمی مرتبت محمدبن عبدالله(علیه‌السلام ) و اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) که چراغ فروزان شریعت را فرا راه بشریت هماره برافروخته نگاه داشته‌اند و سلام بر فقیه موسس و مجتهد مجدد در عصر حاضر ،نایب الامام حضرت روح‌الله الموسوی الخمینی (قدس‌سره) که حکومت فقه وشریعت را از ذهن به عین آ‌ورد و جمهوری اسلامی را برپا کرد و مایه افتخار اسلام و قرآن و تشیع شد .
درود بر خلف صالح روح‌الله حضرت آیت‌‌الله خامنه‌ای [ دام ظله العالی] که سال ۱۳۸۷ را سال “نوآوری و شکوفایی “ نامیدند و حوزه‌های علمیه را به مدیریت تحول - ونه مقابله با تحول - فرا خواندند.
بی‌تردید فقه اسلامی توانایی اداره جامعه انسانی در عصر حاضر را دارد و اجتهاد به روش جواهری می‌تواند پاسخگوی نیازهای دینی انسان در جهان متحول امروز باشد و کمال دین به همین عنصر پویایی اجتهاد است.
عقل یکی از منابع چهارگانه فقه امامیه است و این عقل می‌تواند بر اساس کتاب و سنت واجماع مدیریت تحول را بر عهده بگیرد. در کتاب و سنت ما ظرفیت‌های فراوانی نهفته است واین عقل است که باید این ظرفیت‌ها را از قوه به فعلیت برساند و در مقام تطبیق و انطباق بر موارد و مصادیق احکام شرعی را به منصه ظهور برساند. خداوند برای هدایت انسان‌ها دو حجت قرار داده است یکی حجت ظاهری که همان پیشوایان دینی هستند و دیگری حجت باطنی که همان عقل است . ما برای مدیریت تحول و نوآوری در فقه و رعایت اصول استنباط از کتاب و سنت در دنیای متحول امروز هیچ منبعی جز عقل نداریم .
ما - بخواهیم یا نخواهیم- با دنیایی پر از تحولات در علم و صنعت و روابط اجتماعی و مناسبات انسانی روبرو هستیم و باید با توجه به اصول و عناصر ثابت و لایتغیر در حیات بشری احکام مربوط به این تحولات را از کتاب و سنت به کمک عقل استخراج کنیم و نوآوری در فقه جز این نیست.
فلسلفه تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام از دیدگاه حضرت امام ‌(قدس‌سره) چیزی جز ضرورت نوآوری در فقه نبوده است. چه کسانی واقعا می‌توانند اهل تشخیص - به معنای اخص کلمه- باشند؟ کسانی که با کتاب و سنت آشنا باشند، اصول استنباط و قواعد فقهی را به درستی بشناسند واز سوی دیگر از تحولات روزگار و تبدلات موضوعات ومصادیق و موارد انطباق احکام واقعی و ظاهری آگاه باشند. اخیرا در قانون بیمه دیه زن ومرد یکسان شمرده شده است . آیا این از موارد نوآوری در فقه نیست؟! امروزه احکام فقهی مربوط به شبیه سازی ، کاشت نطفه در رحم ،‌تجارت الکترونیکی،‌کشتن ترحمی ، سقط جنین ناقص الخلقه،‌اهدای عضو درسکته‌های غیرقابل برگشت و ... مصداق نوآوری در فقه است .
نکته‌ای که در اینجا توجه به آن لازم است این است که تعداد آیات و روایات ما از نظر کمی محدودند اما اسلام و قرآن و شریعت ما برای همیشه زمان‌ها ومکان‌هاست . سوال این است که امر محدود چگونه می‌تواند نامحدود را پوشش دهد و فرا بگیرد؟ بدون شک تعداد موارد و مصادیق تطبیق احکام در طول زمان دائما در حال تکثر است و حدی ندارد. ما اگر بخواهیم آیات و روایات محدود را بر موارد و مصادیق نامحدود منطبق کنیم راهی جز تحلیل و تفسیر و تطبیق نداریم و تنها با کمک استنباط عقل است که این تطبیق و انطباق صورت می‌پذیرد. در غیر این صورت یا باید جاودانگی قرآن و اسلام را منکر شویم و یا قائل به انطباق کبیر در صغیر یا انطباق صغیر برکبیر شویم!!
شیخ اعظم انصاری (اعلی‌الله مقامه الشریف) در کتاب قیم مکاسب روش استنباط عقلی و فقهی را در بسیاری از موارد “ ما لا نص فیه” تعلیم داده است و از این روست که همه فقها این کتاب را یک کتاب اجتهادی شمرده و فهم و درک عمیق آن را نشانه اجتهاد و قوه استنباط دانسته‌اند.

محسن غرویان

منبع : روزنامه رسالت