نوروز در آذربایجان شوروی، یادگار آشو زرتشت

عید نوروز به عنوان عید رسمی و ملی جمهوری آذربایجان بین مردم ارزش خاصی دارد. عید نوروز که فرهنگ‌ها و باورهای باستانی مردم آذربایجان و ارزش‌های اسلامی را در خود جمع کرده است در زمان شوروی سابق ممنوع بود اما مردم در چارچوب محیط خانواده و محل زندگی توانستند این عید را زنده نگه دارند.
اتحاد جماهیر شوروی یک امپراطوری بود. بیش از یک صد قوم و ملت به اجبار متعهد شده بودند و به عنوان مردم شوروی معرفی می‌شدند. فرهنگ مردم شوروی به ظاهر رنگ ملی داشت اما محتوای آن سوسیالیستی بود. دولت شوروی در زمینه زبان و فرهنگ ملی به خاطر التفاتی که به زعم خود نشان داده بود که سعی داشت تاریخ و فرهنگ هزار ساله، آداب و رسوم و اعتقادات دینی مردم را به صورت حساب شده از میان بردارد. در آن زمان همه آداب و رسوم تاریخی و اعیاد از جمله عید نوروز به عنوان میراث مضر گذشتگان تبلیغ و اعیاد جدید و ساختگی شوروی جایگزین آنها می‌شد.
اول ژانویه نخستین روز سال میلادی به عنوان عید عمومی مردم برگزار و عید ملی _ اسلامی نوروز به عنوان باقیمانده دین و ارتجاع معرفی می‌شد.
علی‌رغم این سیاست‌ها مردم آذربایجان در عمق ضمیر خود آداب و رسوم و باورها و اعتقادات دینی خود را حفظ می‌کردند. روشنفکران، شعرا و نویسندگان آذربایجان پس از مرگ استالین تلاش کردند تا یک بار دیگر عید نوروز را احیا کنند. برای اولین بار، در سال ۱۹۶۷ بود که «شیخعلی قربانف» دانشمند و نویسنده میهن دوست آذربایجان سعی کرد عید نوروز به صورت کاملا آشکار از طرف مردم برگزار شود ولی او و برخی از گروه‌ها مورد تعقیب دولت شوروی قرار گرفته و از کار برکنار شدند و از آن به بعد نیز به برگزاری عید نوروز اجازه داده نشد.
علی‌رغم ممنوعیت‌های موجود به مناسبت عید نوروز نغمه و داستان‌سرایی می‌شد. بر بچه‌هایی که در این ایام به دنیا می‌آمدند اکثرا اسامی‌ای مانند نوروز و بایرام می‌گذاشتند. مردم نوروز را و نوروز مردم را زنده نگاه داشته بود. نوروز موجودیت ملی مردم را نشان می‌داد و با اعیاد بیگانه‌ شوروی تفاوت‌های اساسی داشت.
پس از استقلال جمهوری آذربایجان در ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ عید نوروز از خانه‌ها به محله‌ها و سپس به میادین شهرها گسترش یافت و تبدیل به یک آیین و مراسم رسمی شد. اینک براساس رسوم بعد از پایان چله کوچک، مردم خود را برای استقبال از عید نوروز آماده می‌کنند. برای اعضای خانه، لباس نو و برای بستگانی که قرار است به دیدارشان رفته شود هدیه‌هایی خریداری می‌شود. خانم‌ها، دختران و عروسان به خانه‌تکانی می‌پردازند. همه سعی دارند تا با خانه‌ای تمیز، لباس‌های جدید و با روحیه‌ای شاداب وارد سال نو شوند. مردم بدون آنکه در جریان سال‌های شمسی قرار بگیرند عید نوروز را اول سال می‌دانند. نوروز بهار آرزوهاست. سالی است که با زنده شدن دوباره طبیعت، نور امید و خوشبینی را در قلب انسان‌ها روشن می‌کند. نوروز برای امیدها و آرزوها نقطه آغازین است.
در آذربایجان برای سفره عید تدارکات به خصوصی وجود دارد. خانواده‌هایی که به ندرت برنج می‌خورند برای سفره عید حتما پلو تهیه می‌کنند. در برخی از شهرها و روستاها همانند ایران سفره هفت‌سین می‌چینند.
مراسم عید در آذربایجان از روز سه‌شنبه (چهارشنبه‌سوری) آغاز می‌شود. در این روز مردم در حیاط خانه‌ها یا در محله‌ها، آتش روشن می‌کنند. با تفنگ‌ها و با گلوله‌های مخصوص به تیراندازی می‌پردازند و همه جا را روشن می‌سازند. هر کس به اندازه توانایی‌اش از روی آتش می‌پرد و می‌گوید: «همه دردها و رنج‌هایم بر آتش ریخته شود.»
از دیگر خصوصیات بارز عید نوروز آن است که مردم از آن به عنوان عید صلح و دوستی و وحدت و یکپارچگی یاد می‌کنند و طبق آیین‌های باستانی، آنهایی که قهر هستند آشتی می‌کنند و قهر و کینه از میان برداشته می‌شود.
مراسم عید نوروز که از چهارشنبه‌سوری آغاز می‌شود تا ۲۱ مارس ادامه دارد. در آذربایجان بر خلاف ایران مراسم سیزده‌بدر برگزار نمی‌شود. تنها روز ۲۱ مارس تعطیل است اما حال و هوای نوروز هنوز ادامه دارد.
عید نوروز که احترام به آتش، آب و سرسبزی را در خود حفظ کرده است یادگار زردشت بزرگ با سه اصل مهم گفتار نیک، پندار نیک و کردار نیک است.

دکتر عین‌الله مددلی
کاردار سفارت جمهوری آذربایجان در تهران

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران