دوپینگ مغز

کارتون پینوکیو ۳۰۰۰ را دیده‌اید؟ آن پینوکیوی چوبی دوران بچگی‌مان حالا تبدیل شده به یک روبات و برای این‌که خوب را از بد تشخیص بدهد و تبدیل شود به آدمیزاد، باید چیزهایی از محیط یاد بگیرد. جمله بامزه‌ای که او در مقابل هر مواجهه‌ای با اطلاعات جدید به زبان می‌آورد، این است: «در حافظه ثبت شد!» اما گاهی اوقات، او اطلاعات متناقضی دریافت می‌کند و نمی‌داند کدام را در حافظه نگه دارد. این اتفاقات کارتونی کم‌وبیش در دنیای واقعی هم وجود دارد؛ اما این قضیه در مورد ما آدم‌ها کمی پیچیده‌تر است. دنیای حافظه، دنیای گسترده‌ای است که اگر موافق باشید، با هم سری به این دنیای پیچیده می‌زنیم. موافقید؟
● پرده اول: الفبای حافظه
برای ورود به بحث حافظه، ضرورت دارد با برخی اصطلاحات و مفاهیم اولیه در این بحث آشنا شوید. از مفاهیمی نظیر حافظه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت، تحکیم و تداخل حافظه، حافظه‌روندی و حافظه‌‌های نام‌ها و ‌چهره‌ها به عنوان الفبای بحث حافظه یاد می‌کنند. با این الفبا آشنا شوید:
۱) حافظه کوتاه‌مدت:
خیلی‌ها فکر می‌کنند حافظه کوتاه‌مدت یعنی حافظه چند روز اخیر. برای همین، وقتی از یک نفر می‌پرسیم تازگی‌ها چه کتابی خوانده‌ای او در جوابمان می‌گوید یادم نیست؛ بلافاصله فکر می‌کنیم طرف، حافظه کوتاه‌مدتش مشکل دارد. اما این تصور، اشتباه است. حافظه کوتاه‌مدت، خیلی کوتاه‌تر از این حرف‌ها است. مثال کلاسیک این حافظه، یادداشت کردن شماره تلفن است: شماره‌ای را از دوستتان می‌پرسید فقط برای این‌که آن شماره را در دفترتان یادداشت کنید. همین! مثال کلاسیک‌ترش تنظیم ساعت است. شما از فردی در خیابان می‌پرسید ساعت چند است و فقط به اندازه‌ای که ساعتتان را تنظیم کنید، زمان دقیق به یادتان می‌ماند. برای حافظه کوتاه‌مدت یک عدد جادویی وجود دارد و آن ۷ است. در واقع، بیشتر آدم‌ها نمی‌توانند بیشتر از ۷ به علاوه و منهای ۲ ماده را به ذهن بسپارند (یعنی ۵ تا ۹ ماده) و برای همین است که ما هیچ‌وقت یک شماره تلفن را با ۸ عدد جداگانه به ذهن نمی‌سپاریم. ما معمولاً آن را به چند واحد ۲ یا ۳ رقمی تبدیل می‌کنیم. خیلی از اطلاعات روزمره‌مان مرتباً وارد این حافظه و از آن خارج می‌شوند. اطلاعات مربوط به این حافظه اگر برای ما مهم نباشند، همیشه ناپایدار و موقتی هستند. اما وقتی که بخواهیم چیزی را برای طولانی‌مدت به یاد بسپاریم، پای حافظه بلندمدت به میان می‌آید.
۲) حافظه بلندمدت:
اگر اطلاعاتی که از محیطمان می‌گیریم استفاده طولانی‌مدت داشته باشند، حافظه کوتاه‌مدت را باید آن‌قدر فعال نگه داریم تا به حافظه بلندمدت تبدیل شود. البته این کار همیشه آن‌طور که ما می‌خواهیم انجام نمی‌شود. به همین خاطر، در درس‌های کاملاً حفظی، به سختی نمره ۲۰ می‌گیریم. این به دلیل پدیده‌هایی مثل تحکیم و تداخل است. یعنی اصطلاحات ۴ و ۳.
۳) تحکیم حافظه:
به فرایند تبدیل شدن حافظه کوتاه‌مدت به حافظه بلندمدت می‌گویند تحکیم حافظه. در واقع، مغز برای این‌که بتواند اطلاعاتی را که در آن تلنبار می‌شود، سازمان بدهد؛ به یک دوره ۱۵ تا ۶۰ دقیقه‌ای احتیاج دارد. این زمان که دوره تحکیم حافظه نام دارد، بهتر است در حالی بگذرد که اطلاعات جدیدی به ذهن وارد نشود.
۴) تداخل:
یکی از اصطلاحات کلیدی برای فهم حافظه انسانی، تداخل است. وقتی یک‌سری از اطلاعات را به ذهن می‌سپاریم، ذهن به دوره تحکیمی نیاز دارد تا به آن‌ها سازمان بدهد اما ما مرتباً اطلاعات جدیدی به ذهن وارد می‌کنیم. به این کار ما می‌گویند: تداخل بعدی. البته همیشه همان سری اطلاعات اول، یک جورهایی مانع یادگیری سری دوم می‌شوند که به آن می‌گویند: تداخل قبلی. جالب است بدانید که ثابت شده مهم‌ترین دلیل فراموشی، همین تداخل بعدی است.
۵) حافظه روندی:
تا این‌جا هر چیزی درباره حافظه گفته شد، تشابه انسان و کامپیوتر را به ذهن می‌آورد؛ اما حافظه روندی از عجایبی است که فقط آدمیزاد دارد. ما به کمک این حافظه، چیزهایی را می‌آموزیم به اسم مهارت: مهارت‌هایی مثل رانندگی یا دوچرخه‌سواری که با تمرین و تکرار به دست می‌آیند. جالب این‌جا است که این مهارت‌ها ناخودآگاهند. مثلاً همین الان سعی کنید به خاطر بیاورید که دقیقاً چه طوری در تاکسی می‌نشینید؟ واقعیت این است که حافظه روندی آن‌قدر پیچیده است که مغز ما آن را به طور اتوماتیک انجام می‌دهد و خودآگاهمان را به زحمت نمی‌اندازد.
۶) حافظه نام‌ها و حافظه چهره‌ها:
حتماً دیده‌اید که بعضی‌ها چهره آدم‌هایی را که یک‌بار دیده‌اند، حتی بعد از چندین و چند سال به خاطر می‌آورند اما نمی‌توانند اسمشان را بگویند. این قضیه به این مسأله برمی‌گردد که مغز، مناطق جداگانه‌ای را به ثبت چهره‌ها و نام‌ها اختصاص می‌دهد.
● پرده دوم: حقایق حافظه
۱) خاطرات زیر دو سالگی‌ فراموش می‌شوند:
ما معمولاً اتفاقات زیر ۲ سالگی‌مان را به یاد نمی‌آوریم. برای بعضی‌ها این فراموشی می‌تواند تا اتفاقات زیر ۵ سالگی را در بر بگیرد. روان‌شناسان به این پدیده می‌گویند: یاد‌زدودگی دوران کودکی. قبلاً فروید و پیروانش فکر می‌کردند این امر به خاطر اتفاقات هولناک نخستین سال‌های زندگی است؛ اتفاقاتی که ما ترجیح می‌دهیم فراموششان کنیم. اما بعدها دانشمندان دریافتند که این قضیه یک پدیده فیزیولوژیک است. آن مسیرهای سلولی که برای به وجود آمدن حافظه بلندمدت لازمند، تا قبل از دو سالگی به خوبی رشد نکرده‌اند. عده‌ای دیگر از روان‌شناسان هم این پدیده را به این خاطر می‌دانند که در ۲ سالگی، کودک برای اولین‌بار خودش را در آینه به عنوان یک «منِ جدا از دیگران» می‌شناسد؛ و بالاخره بعضی دیگر هم می‌گویند که اول باید زبان تشکیل شود تا محملی برای حافظه به وجود آید و‌‌‌
۲ سالگی، سنی است که کودکان کم‌وبیش زبان را فراگرفته‌اند.
۲) حافظه ما وابسته است به رویدادهای برجسته زندگی‌مان:
ما معمولاً کارهایی را که موقع شنیدن یک خبر هیجان‌انگیز انجام داده‌ایم، با جزییات به خاطر می‌آوریم. مثلاً خبر قبولی در کنکور را به عنوان یک حادثه هیجانی که دارای بار مثبت است، در نظر بگیرید و خبر زلزله بم را به عنوان یک حادثه هیجانی با بار منفی. این‌که یک عنصر ذهنی مثل حافظه که ظاهراً خیلی دو دو تا چهارتایی است، این‌قدر به عواطف انسان ربط داشته باشد؛ خیلی جالب است. نیست؟ روان‌شناسان به این پدیده می‌گویند: حافظه وابسته به رویداد برجسته.
۳) خاطرات ۱۵ تا ۲۵ سالگی بیشتر به یاد می‌مانند:
اگر از یک پیرمرد ۷۰ ساله بپرسید که کدام خاطرات عمرش را بهتر به یاد می‌آورد، انتظار می‌رود که از خاطرات نزدیک‌ترش حرف بزند و خاطرات دهه‌های قبلش کم‌رنگ‌تر شده باشد. اما آن‌ها بعد از خاطرات چند سال اخیر عمرشان، بیشتر از همه درباره خاطرات ۱۵ تا ۲۵ سالگی‌شان حرف می‌زنند. روان‌شناسان به این پدیده می‌گویند: ضربه خاطره‌پردازی. علتش را هم این می‌دانند که در این سال‌ها، هویت فرد شکل می‌گیرد و شخصیتش ثبات پیدا می‌کند و این ثبات، بستر مناسبی ایجاد می‌کند برای تحکیم حافظه. ضمن این‌که حوادث این دوران معمولاً متفاوت از دوران یکنواخت میان‌سالی است.
۴) شخصیت‌های متفاوت، چیزهای متفاوتی را به خاطر می‌سپارند:
افرادی که دارای اعتماد به نفس بالایی هستند، معمولاً چیزهای خوشایند زندگی را بیشتر به یاد می‌آورند. در مقابل، افراد افسرده و مضطرب چیزهای تاریک گذشته‌شان را بیشتر به خاطر می‌آورند؛ و البته هر دو گروه هم یک جورهایی حافظه‌شان را تحریف می‌کنند.
۵) حافظه شاهدان عینی، گاهی دچار اشتباه می‌شود:
متأسفانه عده زیادی با شهادت شاهدان عینی به زندان می‌روند، اگرچه ممکن است بی‌گناه باشند.‌اشتباه ناخواسته‌ای که در این شهادت‌ها به وجود می‌آید، ممکن است به خاطر سوگیری تأیید باشد؛ یعنی این‌که ما ترجیح می‌دهیم خطاها را به تیم مقابل نسبت بدهیم و حادثه خطا را جوری به یاد بیاوریم که بازیکن تیم مقابل، خطاکار باشد تا خودمان تأیید شویم. مثلاً اگر از ما بپرسند که وقتی آن دو اتوموبیل «به هم کوبیدند» چه شد؟ جزییات وحشتناک‌تری را به یاد می‌آوریم؛ نسبت به وقتی که بپرسند «وقتی آن دو اتوموبیل به هم برخورد کردند» چه شد؟در واقع، بار عاطفی کلمات پرسشی روی حافظه ما مؤثرند. این تحریف‌ها بارها توسط محققان آزموده شده و همیشه نیز تحریفاتی در حافظه رخ داده است. همچنین شاهدان عینی تمایل دارند که خاطرات پاره‌پاره‌شان را به یک داستان متداوم تبدیل کنند .
● پرده سوم: تقویت حافظه
۱) قبل از هر چیز، این را بدانید که به اندازه موهای سرتان روش تقویت حافظه وجود دارد. همین که شما به کاری مشغول باشید که نیازمند به خاطر سپاری‌های زیاد است، دستتان می‌آید که چطوری چیزها را بهتر به خاطر می‌سپارید. مثلاً بعضی با های‌لایت کردن و رنگارنگ کردن کتاب‌هایشان و عده‌ای با یادداشت‌برداری. این‌که شما بدانید کدام روش برای ذهنتان مناسب‌تر است، معلوم می‌شود که به قول روان‌شناسان، «فراشناختِ» خوبی دارید؛ یعنی توانایی‌های ذهنتان را خوب می‌شناسید.
۲) باری به هر جهت نباشید. باید با قصد قبلی بخواهید مطلبی را که می‌خوانید یا می‌شنوید، به خاطر بسپارید. اگر انگیزه نداشته باشید، هیچ چیزی در انبار مغزتان ذخیره نمی‌شود که روزی بخواهید از آن برداشت کنید.
۳) برای یک مطالعه‌‌مؤثر می‌توانید از روش «اس کیو تری آر» استفاده کنید. این روش که در ایران به «پس ختام» مشهور است، فرایند مطالعه را به ۵ بخش متوالی تقسیم می‌کند. یک اس. یک کیو. سه تا آر: مرحله اول شامل بررسی کلی مطالبی است که می‌خواهید بخوانید. نگاهی به فهرست فصل‌ها این کار را آسان می‌کند. همین که این فهرست‌ها سؤالی را برایتان پیش آورند، مرحله دوم را گذرانده‌اید. مرحله سوم این است که با توجه به سؤال‌های ذهنتان مطلب را بخوانید. در مرحله چهارم باید مطالب خوانده‌شده را از حفظ بازگو کنید، چه خوب و چه بد؛ و در مرحله پنجم نیز که مرور دوباره است، ضعف‌های خود را اصلاح کنید.
۴ ) اطلاعات را بخش بخش وارد کنید. یعنی فواصل استراحتی را بین خواندن یا کار کردن بگذارید. این باعث می‌شود اطلاعات در حافظه‌تان تحکیم شود. خواب نیز به تحکیم حافظه کمک می‌کند. برای همین می‌گویند شب امتحان بیدار نمانید! بخش الفبای حافظه را بخوانید تا بهتر متوجه شوید.
۵) بین آموخته‌هایتان ارتباط برقرار کنید. می‌توانید کنار کتابتان مثل قدما حاشیه‌نویسی کنید. مثلاً مطلبی را که سال‌ها پیش در کتابی دیگر در مورد حافظه خوانده‌اید، بنویسید کنار این مطلب. این باعث می‌شود یک شبکه اطلاعاتی در مغزتان تشکیل شود. به این کار می‌گویند: بسط اطلاعات.
۶) از هر کدام از روش‌های زیر که بیشتر به کارتان می‌آید، به عنوان تدابیر کمکی استفاده کنید:
▪ روش قافیه‌سازی:
در این شیوه باید به طور آهنگین و با استفاده از وزن، ریتم خاصی به آن‌ها ببخشید و بدین ترتیب، یادگیری و یادآوری آن‌ها را آسان‌تر سازید.
▪ روش مکان‌یابی:
در این شیوه باید به هنگام یادآوری مطالب، مکان اشیاء را در ذهنتان مجسم کنید. مکان‌های انتخاب‌شده باید برایتان کاملاً آشنا باشند تا یادآوری آن‌ها به سهولت انجام گیرد.
▪ روش کلمه‌آویز:
برای این منظور، فرد باید لیستی از کلمات هم‌وزن و قافیه را حفظ کند و پس از آن، بین آن کلمات و مواردی که می‌خواهد آن‌ها را به حافظه بسپارد، ارتباط برقرار کند.
▪ روش کلمه کلید:
در این روش با استفاده از یک کلمه آشنا، دو کلمه را به هم ربط می‌دهید و آن‌ها را به طور معناداری به حافظه می‌سپارید. برای یادگیری زبان‌های خارجی، این شیوه بسیار مفید است.
▪ روش تقطیع:
با استفاده از این روش، می‌توان اطلاعات را به واحدهای کوچک‌تر تقسیم‌بندی کرد . مثلاً برای به یاد سپردن یک عدد ۱۲ رقمی می‌توان آن را به ۳ دسته ۴ رقمی تقسیم کرد.
▪ سرواژه بسازید:
از حرفِ اولِ کلماتی که می‌خواهید به خاطر بسپارید، یک کلمه جدید بسازید که برای خودتان معنادار باشد. مثل کلمه «ملخ‌ها» برای به یاد آوردن تمام آثار نظامی گنجوی: مخزن‌الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر، اسکندرنامه.
▪ روش داستان‌سازی:
اگر یک لیست از مواد غیر مرتبط داشته باشید و بخواهید آن‌ها را حفظ کنید و بعداً به خاطر بیاورید، می‌توانید برای پیوند دادن بین آن‌ها یک داستان بی‌پایه و اساس بسازید.

منبع : پیک تندرستی