محیط خانواده و بزهکاری نوجوانان

اصلاح بزهكاری نوجوانان نخستین باز در انگلستان و در قرن نوزدهم سال ۱۸۱۵ میلادی مطرح شد، در آن دوران جرائم نوجوانان افزایش یافته بود و چند تن از آنان مجازات و به اعدام محكوم شدند لذا از آن پس این واژه در تمام كشورها رایج شد. بزهكاری نوجوانان پدیده‌ای است كه امروز اكثر كشورهای دنیا با آن مواجه هستند و تدابیر مختلفی را برای پیشگیری و درمان این معضل اتخاذ كرده‌اند. علل و عوامل متعددی نظیر عوامل فیزیولوژیكی، روانشناسی، گروه همسالان، عوامل اجتماعی و خانواده در بروز بزهكاری مؤثر می‌باشند، از آنجایی كه محیط خانواده نقش تعیین كننده‌ای در بروز و پیشگیری از این پدیده در این مقاله به بررسی نقش خانواده در بزهكاری پرداخته‌ایم. محیط خانواده (محیط اصلی) محیطی است كه فرد در آنجا چشم به دنیا گشوده و رشد خود را آغاز می‌كند. در سنین ادامه زندگی، با این كه كودك هنوز راه نمی‌رود و حرف نمی‌زند لكن تمام حركات اطرافیان خود را تقلید و رفتار و كردار آنان در ضمیر او حك و شخصیت طفل پی‌ریزی می‌گردد. از اواخر قرن ۱۹ دانشمندان با تحقیق و پژوهش‌های اجتماعی و بررسی آمارهای كیفری آنالیز وضع محیط خانوادگی را در بروز جرائم تأیید و اذعان داشته‌اند كه وضع محیط خانوادگی رابطه مستقیم با بروز حالت خطرناك و ارتكاب جرم دارد. روانپزشكان معتقدند كه زیربنای خانواده بایستی متكی بر اصول، ارضاء و رفع حوائج و نیازهای اساسی جسمی و روانی و سازگار نمودن اطفال به زندگی عادی اجتماعی باشد. در بررسی تأثیر محیط خانوادگی بایستی چگونگی وضع خانواده روابط افراد خانواده با یكدیگر و همچنین موقعیت طفل در بین افراد خانواده مورد توجه قرار گیرد. ۱
ـ رابطه طفل با والدین: آرامش و امنیت، مهر و محبت در خانواده از عوامل بسیار مهم در رشد جسمی و روانی اطفال و نوجوانان است. مهر و محبت والدین را می‌توان ویتامین روانی كودك نامید، احتیاج به محبت یك حس ذاتی بشری است كه در تكوین شخصیت هر فرد فوق‌العاده مؤثر است. كمبود محبت بروز بیماری‌های روانی و اختلال منش و انواع انحرافات گشته و در چندین نسل اثر می‌گذارد.
طفلی كه از محبت خانوادگی محروم است خود را از خانواده و اجتماع طرح شده و منزوی تلقی كرده و همواره در صدد انتقام جویی است و پس از ارتكاب اعمالی بر خلاف قوانین و مقررات آداب و رسوم اجتماعی قلبا احساس شعف و رضایت خاطر می‌كند. احتیاج به محبت محدود به زمان خاص در دوره طفولیت نیست، اطفال و جوانان در هر زمان به نوعی محبت و عطوفت نیاز دارند و پیوسته نیازها در هر سنی نیازهای، زیستی، روانی و اجتماعی هستند. سن بلوغ نیازهای خاص اجتماعی خود را دارد.
با این كه حس بشر دوستی و نوع پرستی، در دوره طفولیت پایه گذاری می‌شود ولی افراد در دوره بلوغ نیز اجتماع به عاطفه، محبت، هدایت و حمایت را دارند. در صورت كمبود محبت و محرومیت از عواطف انسانی، عدم هدایت و حمایت به طرف ارتكاب جرائم سوق داده می‌شوند. در كوششی برای شناخت سبب شناسی بزهكاری روز نبیوم (۱۹۸۹) دریافت كه نوجوانانی كه پیوند قومی با والدینشان دارند كمتر مستعد برای انجام بزهكاری هستند. فالانری و همكاران (۱۹۹۹) گزارش داده‌اند كه نوجوانان بدون والدین به ویژه در زمان ساعات بعد از مدرسه استعداد بیشتری برای دست زدن به اقدامات بزهكارانه دارند. فیشرراستون و همكاران (۱۹۹۳) عنوان كرده‌اند كه در جوانان خانواده‌های والدینی سالم (زوج والدینی) مشكلات مدرسه كمتری گزارش می‌شود و نسبت به كودكان خانواده‌های تك والدینی.
۲ـ محیط متشنج خانواده از ویژگی‌های دیگر خانواده‌های نوجوانان بزهكار می‌توان به فقدان ارتباطات صمیمی، تفاهم متقابل و كمبود محبت اشاره كرد. در این خانواده‌‌های خصومت‌های متقابل،‌ احساس طرد شدگی، بی‌تفاوتی، جر و بحث و خشونتهای شدید مشاهده می‌شود. اثرات روانی محیط متشنج خانوادگی در دوران اولیه طفولیت و دوران بلوغ با انواع اختلالات و بیماری‌های روانی ظاهر می‌گردد. طفل به علت عدم آرامش روانی به تحصیل و كار خود بی‌علاقه شده و دائما مضطرب و پریشان است و ثبات ندارد.
آثار این ناراحتی‌ها بعدا در سنین بلوغ و بزرگسالی به صورت عصیان، پرخاشگری، سركشی از مقررات و قوانین اجتماعی و یا بی‌تفاوتی و انزوا و گوشه گیری ظاهر و منجر به ارتكاب جرائم مختلف می‌گردد. گلارك و شیلذر (۱۹۹۷) گزارش داده‌اند كه سطح ارتباطات خانوادگی مرتبط است با رفتارهای بزهكارانه نوجوانان. كاشیون و راك (۱۹۹۶) نیز یافته‌اند كه یك محیط خانوادگی منسجم كاهش می‌دهد شناس رفتار بزهكارانه را در نوجوانان، مشابه آنها شیلذر و كلارك (۱۹۹۵) عنوان كرده‌اند كه سطوح پایین قابلیت سازگاری در خانواده‌ نتیجه‌اش در سطوح بالای بزهكاری نمایان است. طبق تحقیقاتی كه در فرانسه به عمل آمده ۸۰ درصد از اطفال بزهكار از خانواده‌هایی هستند كه به علت نفاق و ناسازگاری و عدم تفاهم بین افراد خانواده محیط خانوادگی آنان دائما متشنج است.
۳ـ از هم گسیختگی خانواده طلاق و جدایی بین پدر و مادر سبب اضطراب و نگرانی و تشویش خاطر فرزندان آنها می‌گردد و در موقع جدایی پدر و مادر نمی‌توان دقیقا تعیین كرد كه طفل به كدام یك از آنان بیشتر انس و علاقه دارد. در اثر محرومیت از دیدار پدر و مادر، اطفال احساس فقدانن محبت می‌كنند كه واكنش ناراحتی‌های روانی مذكور، بعدا با حالتهای عصبی، بدخلقلی، تمرد از ادامه پدر و مادر و دیگران و بالاخره ناسازگاری و عدم انطباق اجتماعی بروز می‌كند. فوت پدر و یا مادر در تعادل روانی طفل مؤثر است. طفل یتیمی كه باید در خانواده ناپدری و یا نامادری و در محیطی غیر از محیط خانوادگی خود بسر می‌برد غمگین و پریشان بوده و دائما مضطرب و بی‌ثبقات است.
بیماری‌های مزمن و طولانی پدر و یا مادر در روان فرزندان مؤثر و خاطرات تلخ به جای می‌گذارد. از هم گسیختگی خانواده در دختران غالبا منجر به فرار از منزل و مدرسه و ولگردی می‌گردد. پسران كوچه را بر محیط خانواده از هم پاشیده ترجیح داده و با قبول عضویت در باندها به ارتكاب جرائم مختلف كشانده می‌شوند. طبق گزارشی كه گالی برای سومین كنگره جرم شناسی كه در سال ۱۹۵۵ در لندن تشكیل شد در مورد ۳۰۰ نفر از دزدان سابقه‌دار بزرگسال تهیه كرده بود، ۷۰ درصد از آنان خانواده گسسته و در هم ریخته داشته‌اند و آمار مشابه در كشور ایران بر روی اطفال كانون اصلاح و تربیت شهر تهران (۵۱ ـ ۱۳۴۸) نشان داد كه بین ۴۰ الی ۵۰ درصد این اطفال متعلق به خانواده‌های گسسته بوده‌اند كه طلاق، فوت و جدایی والدین و یا علل دیگر سبب این گسستگی بوده است.
۴ـ تأثیر رفتار و كردار والدین در سالهای نخستین زندگی كه شخصیت اطفال در حال تكامل است طرز رفتار، كردار و اعمال و معاشرتهای پدر و مادر و سایر و والدین در پرورش شخصیت كودك فوق العاده مؤثر است. اعتیاد پدر و مادر یا هر دو به الكل و مواد مخدر، منازعات و مشاجراتی كه ناشی از اعتیاد بروز می‌كند و همچنین وضع غم انگیز و محیط اسفناك خانواده‌های قمار باز اثرات وخیم در روحیه طفل باقی می‌گذارد. پیشینه قضایی و محكومیت پدر و مادر به علت ارتكاب جرائم مختلف و یدن صحنه‌های تأثیر انگیز دستگیری پدر و یا مادر و جلسات محاكمه و بالاخره ملاقات در زندان، سبب اختلال عاطفی و روانی اطفال گشته و آنان را منحرف و به سوی ارتكاب سوق می‌دهد (تاج زمان دانش، ۱۳۷۹ ، ص ۳۱۴) از طرف دیگر به نقل از كلین و همكاران، مهارتهایی والدین خوب به عنوان یك حفاظ در برابر بزهكاری اطفال عمل می‌كند. ۵
ـ روابط عاطفی و تربیتی والدین با ازدیاد سن و رشد جسمی و روانی كودك، وضعیت اجتماعی او تغییر یافته و پیچیده‌تر می‌گردد و طفل با تماس با افراد مختلف، مهارتهای اجتماعی را یاد گرفته و ارزش و موقعیت خود را درك و برای كسب محبوبیت در اجتماع، ملزم به كنترل اعمال و رفتار خویش می‌گردد. هر نوع ارتباط غیر معقول و نادرست پدر و مادر، سبب ناسازگاری اجتماعی خواهد شد. الف: زیاده‌روی در محبت و سهل انگاری در امر و نهی از نیك و بد و اغماض بی‌مورد: در خانواده‌هایی كه انجام هر ا مری برای طفل مجاز است كودك سهل انگار، خود خواه و زود رنج شده و احساس ناامنی و تزلزل می‌نماید.
ب : تشویق و تنبیه دو ركن اساسی تعلیم و تغییر رفتار كودك است و می‌بایست متناسب با نوع رفتار طفل باشد، دو سو گرایی و عدم ثبات در برخورد با رفتارهای مناسب و یا نامناسب كودك حالت تزلزل در كودك ایجاد می‌نماید.
ج: وجود یك مبداء امن خانوادگی برای رشد شخصیت هر طفل ضروری است، فقدان محبت خانوادگی، سبب عدم اعماد به نفس و بی‌ثباتی و تشویق درونی طفل می‌گردد. اطفال طرد شده را به تحقیر تعبیر نموده، احساس تنهایی كرده و حس اعتماد به نفس كه لازمه رشد شخصیت است در آن تضعیف می‌گردد، اطفال برای جبران كمبود محبت از خانه فرار و به دیگران پناه می‌برند. گزارشگر:

سیدمحمد حسین جوادی حمایت

منبع : سازمان ملی جوانان