نشر الکترونیکی : مزایا ، معایب دورنگاهی به آینده کاغذ

در طول تاریخ، كتابداری و اطلاع‌رسانی در عین آنكه در خدمت حوزه‌های مختلف دانش بشری بوده، متقابلاً برای بهبود وضعیت گردآوری، ذخیره، بازیابی و اشاعه سریع و دقیق اطلاعات از دستاوردهای علوم كه فناوری نمود عینی و مادی آن است، بهره‌مند شده است. تولید كتاب، از قرون وسطی آغاز شد و با اختراع دستگاه چاپ در قرن پانزدهم میلادی وارد مرحله تازه‌ای به نام «انقلاب گوتنبرگ» گردید. از آن زمان تاكنون، تحولات فناورانه بسیاری در زمینه تولید كتاب به وقوع پیوسته است. ظهور شبكه جهانی اینترنت، یكی از مهم‌ترین آنهاست. اختراع شبكه جهانی وب در اوایل دهه ۱۹۹۰، افقهای جدیدی برای انتشار كتابهای الكترونیكی، نمایان كرد، به طوری كه هم اینك برخی از ناشران از این محیط چند رسانه‌ای و فرامتنی برای انتشار و دسترس‌پذیری انتشارات خود استفاده می‌كنند، و برخی دیگر در حال برنامه‌ریزی برای استفاده از این بستر الكترونیكی پویا هستند.با نگاهی گذرا به تاریخ دانش مكتوب، به ابزار، وسایل و محملهایی برمی‌خوریم كه بشر برای ثبت و ضبط و ذخیره اطلاعات مورد استفاده قرار داده است و موادی مانند الواح (گلی، سنگی، فلزی و چوبی)، استخوان حیوانات، چرم گاو، گاومیش و بز، پارشمن، طومار‌های پاپیروس، كاغذ و در ادامه عكس، اسلاید، فیلم، فیلم استریپ، طلق شفاف، میكروفرم‌ها، نوارهای مغناطیسی، صفحات و بعدها نرم‌افزارهای كامپیوتری، دیسك‌های مغناطیسی با ظرفیتهای مختلف و دیسك‌های فشرده نوری به این منظور كاربرد داشته است.
استفاده از هر یك از این وسایل با توجه به حجم تولید اطلاعات در هر جامعه و نیاز به ذخیره و بازیابی آن پدید آمده است.با وجود اینكه بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند كتابهای چاپی همواره جایگاه خود را در میان خوانندگان و كتابخانه‌ها حفظ می‌كنند و ناشران همچنان فعالیتهای خود را به نشر كتابهای چاپی معطوف خواهند كرد، شواهدی نیز مبتنی بر تمایل روزافزون ناشران برای عرضه كتابهای خود در قالب الكترونیكی از طریق محیط وب دیده می‌شود. از یك سو هزینه نسبتاً كمتر انتشار كتابهای الكترونیكی نسبت به شكل چاپی، انعطاف‌پذیری و سرعت بیشتر برای روزآمدسازی و انتشار ویرایشهای جدید، سهولت فروش، توزیع و خرید كتابهای الكترونیكی از طریق اینترنت، و از سوی دیگر افزایش روزافزون تعداد استفاده‌كنندگان از اینترنت و خوانندگانی كه تمایل دارند از طریق كامپیوتر، كتاب مورد نظر خود را پیدا و آن را مطالعه كنند، از مهم‌ترین عوامل انتخاب سیاست نشر اینترنتی از سوی برخی ناشران به شمار می‌آیند. در بسیاری موارد، دسترسی به كتابهای موجود الكترونیكی از طریق وب، مستلزم پرداخت هزینه تعیین شده از سوی ناشران است. با این حال ناشرانی نیز نظیر «Academic Press National» وجود دارند كه امكان مطالعه پیوسته و رایگان برخی عناوین كتابهای چاپی را در اختیار علاقه‌مندان می‌گذارند. در واقع نوعی تلاش از سوی برخی ناشران برای معرفی و آگاهی از محتوای كتابها دیده می‌شود. برای نمونه، اخیراً سایتwww.Amazon.com موافقت برخی ناشران را برای مشاهده و مطالعه رایگان چندین صفحه از كتابهای منتشر شده از طریق سایت خود، كسب كرده است.زمانی كه صنعت چاپ، نسخه‌نویسی را در ۵۰۰ سال قبل از میدان خارج ساخت، انقلابی در علم، سیاست، و مذهب پدید آمد. چاپ این امكان را فراهم ساخت تا رسالات و جزوات سیاسی، مواعظ و خطابه‌ها، و متون درسی در دسترس هزاران نفر قرار گیرد. اختراعات متعدد به واسطه چاپ این امكان را برای مردمان به‌وجود آوردند تا از تجربه بلافصل خود فراتر روند.
چاپ امكان دانش اندوزی سریع را به وجود آورد. دانشگاه و كتابخانه، به مثابه كانونهای عمده كسب دانش، خود را تثبیت كردند و در طول قرن تداوم یافتند. در شرایطی كه موج توفنده الكترونیك بر آن است كه كتاب را به كام خود بكشد، گردش زمانه نظاره‌گر كتاب است كه در تقلای حفظ حیات خود به هر چیز چنگ می‌زند. آیا كتاب باقی خواهد ماند؟ آیا به راستی ضرورتی هست كه به وابستگی به كتاب ادامه دهیم؟ آیا نیازمند آن هستیم كه كتاب همچنان به عنوان حافظه اجتماعی ما عمل كند؟به واسطه حجم ذخیره كامپیوتر، در حال حاضر كتابهای مرجع بر روی فرمت‌های كامپیوتری قابل دسترسی‌اند. همچنین از طریق نظامهای ذخیره و بازیابی كامپیوتری پیوسته می‌توان به متن كامل واژه‌نامه‌ها، راهنماها، سالنامه‌ها، و دایرهٔ‌‌المعارفها دست یافت. نشر الكترونیكی اطلاعات، در حال حاضر از جهت تجاری توسعه زیادی یافته است. آیا شاهد بخش مرجع بدون كاغذ خواهیم بود؟ به‌ویژه آنكه دیسك نوری ثابت خواهد كرد كه برای كشورهای در حال توسعه شیوه‌ای كارآمد به منظور دستیابی به آن دسته از منابع اطلاعاتی است كه به دلیل هزینه‌ها و فقدان خدمات پشتیبانی ارتباط راه دور برای بازیابی اطلاعات به شكل پیوسته، دیر زمانی‌ قابل دستیابی نبودند.
● كتابهای الكترونیكی
جامعه امروزی به طور روز افزون از جنبه‌های آموزش، ارتباطات، اطلاعات، اقتصاد، و بازار و جز آن به اینترنت وابسته شده است. شاید بتوان اینترنت را شاهرگ اصلی ارتباطی فرهنگها و انتقال اطلاعات عنوان كرد. همچنین، ماهواره‌ها، شبكه‌های فیبر نوری، و شبكه‌های بی‌سیم مهم‌ترین ابزار برای ایجاد دهكده جهانی و ملتهای بدون مرز هستند، حال آن كه طی بیست سال اخیر و با پیشرفت فناوری، شاهد ارتباط افراد عادی در نقاط مختلف دنیا از طریق شبكه‌ها بوده و هستیم. امروزه، كتابهای الكترونیكی به واقعیت پیوسته‌اند و قطعاً بخشی از آینده منابع كتابخانه‌ای را تشكیل می‌دهند. كتاب الكترونیكی به خودی خود و در شكل ظاهری، وسیله‌ای كوچك و قابل حمل برای نگه‌داری و نمایش اطلاعات است. اما امروزه، كتابهای الكترونیكی چنان امكاناتی را در اختیار كاربر می‌گذارند كه دیگر نمی‌توان آنها را فقط «كتابهایی نوظهور» دانست، بلكه این كتاب‌ها به عنوان فناوری آموزشی نیز بسیار مفید هستند. چه در كلاس‌های درس و چه در مطالعات فردی، كتاب یا دیگر منابع اطلاعاتی همواره مورد نیاز بوده و هستند اما منابع چاپی را نمی‌توان همیشه و در هر شرایطی به میزان مورد نیاز تهیه كرد. با استفاده از كتابهای الكترونیكی، نه تنها می‌توان بخشی از متن مورد نظر خود را برای استفاده‌‌های بعدی ذخیره كرد، بلكه می‌توان به روشهای الكترونیكی و بسیار سریع، در تمام متن به جستجوی مطالب مورد نظر خود پرداخت. این فرمت می‌تواند، هنگامی كه یك طرح پژوهشی و تحقیقی با منابع متعدد در دست اجراست، با صرفه‌جویی بسیار زیاد در زمان، به طور كامل آشكار شود.كتابهای الكترونیكی ویژگیهایی دارند كه با استفاده از آنها، نه تنها در وقت و زمان صرفه‌جویی می‌شود، بلكه باعث شكوفایی خلاقیتهای كاربر یا خواننده نیز می‌شود. به طور نمونه می‌توان اندازه و نوع قلم و رنگ را در بخشهای مورد نظر تغییر داد.
همچنین، بسیاری از كتابهای الكترونیكی به ابزارهایی مجهز شده‌اند كه به كاربران امكان می‌دهند كه زیر پاراگراف‌های مورد نظر خود خط بكشند و یا نكاتی را در حاشیه متن اصلی یادداشت كنند. این ابزار برای محقق یا دانشجویی كه قصد دارد بدون از میان بردن یك نسخه چاپی كتاب، مطالب اصلی و كلیدی آن را بیرون بكشد جالب است. به علاوه می‌توان صفحات مورد نظر را در كتابهای الكترونیكی به سادگی و مثلاً با فشار یك كلید برای مراجعات بعدی نشانه‌گذاری كرد. از دهه ۱۹۵۰ تا امروز، كتابخانه‌ها بیشتر از هر زمان دیگری در طی تاریخ خود، دستخوش تغییرات سریع و عمیق شده‌اند. البته این تغییر به علت كاربرد كامپیوتر و فناوری‌های مخابراتی پیش آمده است. فناوری كلیه فعالیتهای ما را در زمینه نگه‌داری ركوردها بهبود بخشیده و در ترویج اشتراك منابع بین كتابخانه‌ها بسیار موفق بوده است. كتابخانه بدون دیوار هم اكنون واقعیت پیدا كرده، زیرا بسیاری از افراد، اكنون می‌توانند به فهرستهایی دست یابند كه نمایشگر منابع موجود در یك همایش كتابخانه‌ای است و حتی در پاره‌ای موارد می‌توانند از راه دور به نام خود از كتابخانه‌های دیگر كتاب دریافت كنند، یا فتوكپی مورد نیاز خود را درخواست نمایند.كتابخانه‌ها از جهت در اختیار قرار دادن پایگاه داده‌های الكترونیكی به صورت سی. دی. رام، یا تسهیل در دستیابی شبكه‌ای به منابعی كه موجودیت فیزیكی در كتابخانه‌ ندارند، بسیار مفید بوده‌اند.در دو دهه قبل نظریه «جامعه بدون كاغذ» توسط "ویلفرد لنكستر"۱ در كنفرانسی در فنلاند مطرح شد، جامعه‌ای كه در آن نظامهای ارتباطی عمدتاً بدون استفاده از كاغذ و مبتنی بر شبكه، و دارای بسیاری از ویژگیهای شبكه اینترنت امروزی بود. این طرح متعاقباً در كتابهای مربوط به نقش كتابخانه و كتابدار در عصر الكترونیك بسط داده‌ شد. عده‌ای این طرح انتقال از دوره ارتباط " كاغذی" به دوره " الكترونیكی" را بسیار مطلوب تلقی می‌‌كردند. اگر چه فناوری فوایدی برای كتابخانه‌ها در بر داشته، منطقی است كه تصور كنیم زیانهایی نیز به بار آورده است. متأسفانه بیشتر كتابداران ظاهراً مسحور فناوری كامپیوتر شده‌اند و به جای آنكه كامپیوتر را وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف دلخواه خود بدانند، آن را هدف تلقی می‌كنند. متأسفانه اغلب كتابداران ظاهراً بر این باورند كه دسترسی به كامپیوتر به معنای دسترسی بهتر نیز هست. این امر ضرورتاً صحیح نیست. كاربران خدمات اطلاع‌رسانی واقعاً خواهان دسترسی به بهترین اطلاعات هستند. آنها خواستار ابزار و افرادی هستند كه قادر باشند گندم را از كاه جدا كنند، یعنی خواستار كیفیت‌اند، نه كمیت. كتابداران، فناوری را با شكوه می‌پندارند. بعضی از آنها عقیده‌ دارند مسیر فناوری باعث بهبود سیمای كتابداران، موقعیت آنها و احتمالاً حتی حقوق آنها می‌گردد. اما نه تنها شواهد چندانی در این موارد وجود ندارد، بلكه در واقع فناوری ممكن است این حرفه را بسیار به خطر اندازد. شاید منفی‌ترین نتیجه فناوری در عصر حاضر، روند انسان‌زدایی آن باشد.
● كتاب الكترونیكی چیست؟
كتاب الكترونیكی را به طور ساده می‌توان این گونه تعریف كرد: " دخیره اطلاعات یك كتاب در قالب دیجیتال به صورتی كه بتوان آن را بر روی صفحه كامپیوتر مشاهده كرد." كتابهای الكترونیكی را می‌توان روی محملهای دیجیتالی نظیر "دیسك فشرده"، "دیسك فشرده دیجیتالی"، شبكه جهانی وب، و جز آن منتشر كرد. برای مثال، بسیاری از منابع مرجع نظیر دایرهٔ‌المعارف بریتانیكا، دایرهٔ‌المعارف آمریكانا، فرهنگ وبستر، فرهنگ آكسفور و از این قبیل، علاوه بر قالب چاپی، بر روی دیسك فشرده و نیز شبكه جهانی وب قابل دستیابی هستند در سالهای اخیر، ناشران منابع مرجع سعی كرده‌اند تا علاوه بر لوح فشرده، انتشارات خود را از طریق شبكه جهانی وب در محیطی فراگیرتر، ارزان‌تر، و با قابلیتهای چند رسانه‌ای و فرامتنی در دسترس طیف وسیعی از خوانندگان قرار دهند.كتابهای الكترونیكی را می‌توان به دو صورت در محیط وب شناسایی كرد. برخی كتابهای الكترونیكی، شكل چاپی ندارند و فقط در قالب دیجیتالی منتشر می‌شوند. همه فرآیند نشر كتاب از زمان تألیف تا قرار گرفتن در محیط وب، به صورت الكترونیكی انجام می‌شود. بنابراین چنین كتابهایی را نمی‌توان در جهان چاپی و كتابخانه‌های سنتی یافت و از این لحاظ اثری منحصر به فرد به شمار می‌آیند. این بخش از عرصه نشر كتابهای الكترونیكی هنوز با مشكلات حقوقی، معنوی، و اقتصادی روبه‌رو است. در واقع، ناشران به این نكته مهم پی‌برده‌اند كه چه از نظر رقابت با دیگران و چه از لحاظ پاسخگویی به نیازهای جامعه جدیدی از مخاطبان یعنی "خوانندگان اینترنتی"، چاره‌ای جز توجه به امكانات و قابلیتهای نشر اینترنتی ندارند و ناچار به نقش‌آفرینی در این محیط هستند.بخش دوم از كتابهای الكترونیكی در محیط وب، در واقع شكل الكترونیكی نسخه‌های چاپی منتشر شده به شمار می‌آیند كه ناشران آنها را از طریق وب نیز دسترس‌پذیر كرده‌اند. این گروه كتابهای الكترونیكی به سرعت در حال توسعه و گسترش هستند.
● انواع كتابهای الكترونیكی
كتابهای الكترونیكی، با توجه به ویژگیها، امكانات، و كاربردهایشان به گروههای زیر تقسیم می‌شوند:
۱) كتابهای الكترونیكی فقط متن ـ در این دسته، كتابهای الكترونیكی فقط شامل اطلاعات متنی هستند و هیچ‌گونه تصویر، نمودار و جز آن را شامل نمی‌شوند.
۲) كتابهای الكترونیكی دارای تصاویر اسكن شده ـ در كنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر اسكن شده نیز وجود دارد.
۳) كتابهای الكترونیكی با تصاویر متحرك ـ در كنار اطلاعات متنی، تعدادی تصویر انیمیشن و یا قطعاتی از فیلم نیز وجود دارد.
۴) كتابهای الكترونیكی سخنگو ـ این دسته كتابهای الكترونیكی با استفاده از امكانات صوتی و الكترونیكی تا حدی با كاربر رابطه برقرار می‌كنند.
۵) كتابهای الكترونیكی چند رسانه‌ای ـ ‌در این دسته از كتابهای الكترونیكی یك رابطه چند رسانه‌ای و دو سویه میان كتاب و خواننده برقرار می‌شود. این دسته كاملاً با كتابهای سنتی و چاپی متفاوت‌اند و امكانات كمكی برای جستجو و تحقیق در آنها در نظر گرفته شده است.كتابهای الكترونیكی در محیط وب بیشتر در قالب PDF، HTML، و یا متن ساده در دسترس قرار می‌گیرند. برای مطالعه برخی كتابهای الكترونیكی باید همه متن كتابها را به كامپیوتر شخصی خود انتقال داد و یا صفحه یا فصل آنها را مطالعه كرد.
● ارزشهای افزوده نشر كتاب در محیط وب
فرآیندهایی كه ارزشهای جدیدی به نشر كتاب در محیط وب می‌افزایند، عبارت‌اند از:
الف) دسترسی همزمان به نسخه‌ای واحد ازكتاب الكترونیكی.محیط وب این امكان را در اختیار ناشران و نویسندگان قرار می‌دهد تا بتوانند نسخه‌ای واحد از كتابهای خود را به طور همزمان در دسترس تعداد بی‌شماری از خوانندگان قرار دهند و بدین ترتیب در هزینه‌های گزاف چاپ، صحافی، و توزیع كتاب با شمارگان بالا صرفه‌جویی كنند. به تعبیر دیگر، فقط كافی است یك نسخه از كتاب تولید شود و در محیط وب در دسترس قرار گیرد، بدین ترتیب همه خوانندگان قادر خواهند بود به طور همزمان كتاب مورد نظر را مطالعه كنند. بدیهی است كه این خود یكی از مهم‌ترین ارزشهای افزوده محیط وب نسبت به كتابهای چاپی است.در دنیای چاپ باید برای هر خواننده، یك كتاب تولید شود كه منجر به افزایش هزینه‌های انتشار می‌شود. اهمیت این موضوع هنگامی آشكار می‌شود كه ناشری توانایی مالی برای چاپ یك اثر با مخاطبان كم را نداشته باشد. این موضوع به‌ویژه در خصوص انتشار كتابهای تخصصی در كشور ما بیشتر به چشم می‌خورد، زیرا تعداد بسیار كمی از خوانندگان ممكن است آنها را خریداری كنند. محیط وب این امكان را به ناشران می‌دهد تا با كم‌ترین هزینه ممكن، چنین منابعی را به صورت الكترونیكی در دسترس تعداد بی‌شماری از خوانندگان قرار دهند.
ب) افزودن اطلاعات چند رسانه‌ای.
محیط وب، این امكان را می‌دهد تا به راحتی علاوه بر متن، صوت، تصویر، و ویدئو نیز در كتابهای الكترونیكی گنجانده شود. در دنیای چاپی فقط می‌توان عكسهای رنگی یا سیاه و سفید را به كتاب اضافه كرد و امكان استفاده از صوت، انیمیشن، و ویدئو به عنوان بخشی از كتاب و یا اطلاعات تكمیلی به منظور تفهیم هر چه بهتر مفاهیم وجود ندارد. چنین رویكردی امروزه، به ویژه در برخی دایرهٔ‌المعارفها، و فرهنگهای موجود در محیط وب دیده می‌شود. تلفظ صحیح كلمات، استفاده از موسیقی، كلام، انیمیشن، و ویدئو برای تشریح مفاهیم نوشتاری در كتابهای الكترونیكی به ویژه كتابهای كودكان از اهمیت بسزایی برخوردار است. محیط وب علاوه بر اینكه امكان افزودن اطلاعات چند رسانه‌ای را به قالبهای مختلف می‌دهد، محدودیت اشغال فضای زیاد از حافظه را در دیسك‌های فشرده ندارد.
پ) امكانات جستجوی اطلاعات.
از طریق دیجیتالی كردن متن یك كتاب، می‌توان امكانات جستجوی مختلفی را برای كاوش یك یا چند كلیدواژه در متن كامل كتاب و یا در فصل و صفحه‌ای مشخص پیش‌بینی كرد. اگر چه، تنها نمایه چاپی در انتهای كتاب برای دسترسی به موضوعات مورد نظر بسیار ارزشمند است، ولی تهیه نمایه مناسب و كارآمد نیاز به صرف هزینه از سوی ناشر و بهره‌گیری از نمایه‌سازان متخصص و حرفه‌ای دارد. ناشران می‌توانند از یك برنامه جستجو كه از خصوصیات و امكانات كاوش مناسب برخوردار باشد، به عنوان ابزار جایگزین نمایه كتاب برای جستجوی اطلاعات در كتابهای الكترونیكی استفاده كنند.ت) انعطاف‌پذیری بیشتر برای اصلاح و یا انتشار ویرایش جدید.
محیط وب به ناشران و نویسندگان امكان می‌دهد تا به سرعت، حتی چند هفته پس از انتشار یك كتاب به اصلاح یا انتشار ویرایشهای جدید اثر مورد نظر بپردازند. انجام چنین فرایندی در محیط الكترونیكی بسیار سریع و كم هزینه است، زیرا در بیشتر مواقع بخش كمی از كتاب بازنگری می‌شود. این در حالی است كه در كتابهای چاپی باید حتی برای اصلاح یك صفحه، همه كتاب را مجدداً به چاپ رساند كه خود هزینه زیادی برای ناشر در پی ‌دارد یكی دیگر از ارزشهای افزوده محیط وب برای نشر كتاب، ارائه ویرایش جدیدی از یك كتاب قبل از انتشار نسخه چاپی و توزیع آن در بازار نشر است. در واقع، از آنجایی كه فرایند چاپ، آماده‌سازی، و توزیع كتابهای چاپی بسیار زمانبر است، از طریق قرار دادن نسخه‌ای از كتاب در محیط وب می‌توان به سرعت ویرایش جدید را در دسترس خوانندگان مشتاق قرار داد.
● مهم‌ترین مزایای نشر كتاب در محیط وب از نظر ناشران
▪ كاهش هزینه‌های تولید و چاپ كتاب.
انتشار فقط یك نسخه از كتابهای الكترونیكی در محیط وب و دسترسی همزمان همه خوانندگان به آن، موجب می‌شود تا برخلاف كتابهای چاپی نیاز به انتشار شمارگانی بالا از یك كتاب نباشد. البته تهیه و قراردادن یك كتاب الكترونیكی در محیط وب دارای هزینه‌های جانبی برای ناشران نظیر ثبت حوزه، خرید فضا در محیط وب، طراحی گرافیكی، حفظ و نگه‌داری سایت، نوشتن برنامه جستجو و پایگاه اطلاعاتی، ورود اطلاعات، خرید تجهیزات كامپیوتری و شبكه، و موارد دیگر است، ولی بسیاری از امكانات و تجهیزات فوق می‌توانند در نشر كتابهای الكترونیكی دیگر نیز استفاده شوند و در واقع فقط یك بار ناشر هزینه شوند.
▪ عدم نیاز به فضای فیزیكی برای انبار‌كردن كتاب.
یكی از مشكلاتی كه ممكن است ناشران با آن روبه‌رو شوند، انباركردن كتابها قبل از توزیع و نیز نگه داری نسخه‌های اضافی است. نشر كتاب در قالب الكترونیكی نیاز به فضای فیزیكی برای انباركردن كتاب ندارد، زیرا همه اطلاعات در قالب دیجیتال ذخیره می‌شود. علاوه بر این، اگر محیط نگه ‌داری كتابها از شرایط مناسبی نظیر رطوبت‌، گرما، نور و جز آن برخوردار نباشد، به نسخ چاپی به مرور زمان آسیب خواهد رسید. ولی كیفیت اطلاعات دیجیتال همواره یكسان می‌ماند.
▪ عدم نیاز به توزیع و ارسال كتاب به نقاط دیگر.
یكی از مشكلاتی كه ناشران به ویژه در كشور ما با آن روبه‌رو هستند، عدم توزیع سریع، مناسب و كم هزینه كتابها در شهرهای مختلف است. كتابهای الكترونیكی نیاز به توزیع و یا ارسال به نقاط دیگر ندارند، اما باید به نحو مناسبی خوانندگان را از انتشار آنها مطلع ساخت. چنین فرایندی می‌تواند از طریق مطبوعات، سایت وب، پست الكترونیكی، و تبلیغات چاپی انجام شود. به تعبیر دیگر كتابهای الكترونیكی را نمی‌توان در پشت ویترین كتاب فروشیها نمایش داد.
▪ عدم‌برگشت كتاب از سوی كتاب‌فروشان به دلایل مختلف.
از آنجا كه تنها یك نسخه از كتاب الكترونیكی تولید می‌شود و در محیط وب در دسترس قرار می‌گیرد، ناشران هیچ‌گاه با مشكل برگشت كتاب از سوی كتاب‌فروشان و توزیع‌كنندگان روبه‌رو نخواهند شد.
▪ سرعت بخشیدن به چرخه نشر كتاب
نشر كتاب در قالب الكترونیكی بسیاری از موانع بر سر راه چاپ كتاب به صورت سنتی را از میان بر می‌دارد، برای مثال دیگر نیازی به ارسال كتاب به چاپخانه، بررسی كیفیت چاپ، صحافی، و توزیع و ارسال به كتاب‌فروشیها نیست. اما این موضوع هنگامی حاصل می‌شود كه قبلاً سیاست‌گذاری صحیح و راهبردی برای نشر كتاب به صورت الكترونیكی انجام شده باشد.
▪ خرید پیوسته كتاب.
منظور از "خرید پیوسته كتاب" این است كه خوانندگان می‌توانند از هر كجا پس از مطالعه معرفی و یا نقد و بررسی كتاب، به سفارش و خرید آن اقدام كنند. یكی از محدودیتهای شیوه‌های سنتی توزیع كتاب این است كه خوانندگان مجبور هستند به كتاب‌فروشیها یا منابع معرفی كتاب مراجعه كنند و این در حالی است كه این موضوع فقط شامل خوانندگان در یك منطقه جغرافیایی خاص می‌شود. در نظام خرید پیوسته كتاب از طریق اینترنت، هر كس از هر كجا و در هر زمان می‌تواند به سایت ناشر مراجعه كند و پس از مطالعه مقدماتی كتاب مورد نظر، به انتخاب و سفارش آن بپردازد. همین موضوع باعث می‌شود كه ناشران بتوانند خوانندگان بیشتری را در مناطق جغرافیایی دیگر جذب نمایند و محدودیتهای مكانی و فیزیكی را برای نمایش انتشارات خود از میان بردارند هم اینك، تقریباً همه ناشران معروف و معتبر دارای سایت وب هستند و امكان خرید پیوسته انتشارات خود را می‌‌دهند.▪ جلوگیری از تمام‌شدن نسخه‌های چاپی.
یكی از مشكلاتی كه خوانندگان به ویژه برای خرید كتابهای مرجع‌ پر استفاده و كمیاب با آن رو‌به‌رو هستند، دسترسی به آثاری است كه همه نسخه‌های چاپی آنها در بازار نشر به فروش رفته و ناشر به دلایل مختلف دیگر اقدام به انتشار چاپهای جدید از آن نكرده است. به این گونه كتابها اصطلاحاً كتابهای خارج از چاپ می‌‌گویند. نشر كتاب در محیط وب این فرصت را به ناشران می‌دهد كه هیچ‌گاه با مشكل به اتمام رسیدن نسخه‌های چاپی روبه‌رو نشوند و خوانندگان همواره بتوانند برای خرید كتاب مورد نظر اقدام كنند.
▪ فرصت بیشتر برای انتشار عناوین بیشتر و آثار الكترونیكی.
تولید فقط یك نسخه كتاب در قالب الكترونیكی، دسترسی تعداد زیادی از خوانندگان به یك نسخه از كتاب به طور همزمان، و موارد دیگر منجر به كاهش هزینه تولید كتاب می‌شود و بدین ترتیب ناشران فرصت بیشتری پیدا می‌كنند تا به انتشار عناوین بیشتری از كتابهای ویژه در زمینه‌های تخصصی بپردازند. به عبارت دیگر امروز دیده می شود كه بیشتر ناشران خصوصی، به دلیل محدودیتهای مالی تمایل دارند عناوینی را كه مخاطبان بیشتری دارند به چاپ برسانند تا سود بیشتری كسب نمایند، نشر الكترونیكی در محیط وب تا حدودی می‌تواند ناشران را به سوی انتشار كتابهای تخصصی یا متعلق به نویسندگان ناشناخته سوق دهد.
محدودیتهای نشر كتاب در محیط وب
نشر كتاب در محیط وب، با محدودیتها و موانع حقوقی، اقتصادی، فرهنگی، و فناورانه نیز مواجه است، و مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
۱) دسترسی به خط اینترنت و كامپیوتر.
یكی از محدودیتهایی كه خوانندگان برای دسترسی به كتابهای الكترونیكی در وب با آن مواجه هستند، دسترسی به خط اینترنت و به‌ویژه كامپیوتر است. در واقع بسیاری از خوانندگان به‌ویژه در كشورهای در حال رشد دارای امكانات فوق نیستند و همین امر سبب شده است تا ناشران كتابهای الكترونیكی، بخش عظیمی از خوانندگان بالقوه خود را از دست بدهند. با این وجود در طی سالهای اخیر، كاهش روزافزون قیمت كامپیوتر و هزینه اتصال به اینترنت، روزنه‌های امیدی را به روی ناشران كتابهای الكترونیكی گشوده است.
۲) حق‌مؤلف و كتابهای الكترونیكی.
مسائل مربوط به حق مؤلف كتابهای الكترونیكی حتی از كتابهای چاپی چه برای ناشران و چه برای نویسندگان، بسیار پیچیده‌تر و مشكل‌سازتر است. استفاده غیرمجاز از كتابهای الكترونیكی و سهولت كم و زیاد كردن تمام یا بخشی از آنها، ناشران و نویسندگان را با مشكلاتی مواجه ساخته است. در واقع ذخیره، تكثیر، تغییر، و ارسال الكترونیكی متون و تصاویر كتابهای الكترونیكی در بسیاری موارد به سادگی صورت می‌گیرد. حتی در كشورهای پیشتاز در نشر الكترونیكی هنوز موضوع حق مؤلف كتابهای الكترونیكی حل نشده است و ناشران و نویسندگان با دیده تردید به این موضوع می‌نگرند. موضوع حق مؤلف و مالكیت معنوی نشر كتاب در محیط وب را می‌توان یكی از مهم‌ترین چالشها و موانع بر سر راه انتشار این گونه آثار در قالب الكترونیكی به شمار آورد، زیرا كه از جنبه‌های فناورانه، نشر الكترونیكی پیچیده‌تر است و نیاز به سیاست‌گذاری كلان در سطوح ملی و یا بین‌المللی دارد.
۳) چگونگی فروش كتابهای الكترونیكی.
این سؤال مطرح است كه چگونه می‌توان كتابهای الكترونیكی را از طریق وب به فروش رساند. نحوه پرداخت هزینه كتاب توسط خوانندگان، ارائه " كلمه عبور" برای مشاهده كتاب و حفظ مالكیت آن، و استفاده از كارتهای اعتباری برای پرداخت هزینه كتاب از جمله مشكلات به شمار می‌آیند.
۴) مشكلات مربوط به خواندن كتابهای الكترونیكی در محیط وب.
خواندن متن كتاب بر روی صفحه نمایش كامپیوتر نسبت به رسانه‌های چاپی دشوارتر است. تجربه ثابت كرده است كه چشم انسان هنگام خواندن بر روی صفحه كامپیوتر زودتر از رسانه‌های چاپی خسته می‌شود و خواننده نمی‌تواند نظیر كتابهای چاپی تمركز لازم را داشته باشد. پایین و بالا بردن صفحه نمایش كامپیوتر نیز برای دنبال كردن متن كتاب نسبت به ورق زدن یك صفحه از كتاب چاپی مشكل‌تر است و چشم انسان در بسیاری از موارد مطالب را گم می‌كند. علاوه بر این، نمی‌توان كتاب الكترونیكی در محیط وب را در هر وضعیتی مطالعه كرد.
۵) مشكلات استناد به كتابهای الكترونیكی.
ماهیت ناپایدار محیط وب همواره مشكلاتی را برای محققان به منظور استناد پایدار به منابع اطلاعاتی الكترونیكی در این محیط به وجود آورده است. امروزه، بسیاری از افراد، اینترنت را كتابخانه مجازی به شمار می‌آورند كه امكان دسترسی به طیف وسیعی از منابع و پایگاههای اطلاعاتی را در زمینه‌های مختلف می‌دهد. حال سؤال این است كه آیا نظیر " كتابخانه‌های حقیقی"، منابع موجود در این محیط همواره قابل دسترس هستند و بدون تغییر باقی می‌مانند. به تعبیر دیگر آیا به منابعی كه دیروز در این محیط الكترونیكی استناد كرده‌ایم، فردا نیز می‌توان دسترسی پیدا كرد. مهم‌ترین مشكلاتِ ناشی از استناد به كتابهای الكترونیكی عبارت‌اند از: ناپدید شدن و یا ازمیان رفتن اطلاعات در اینترنت، تغییر محتوای اطلاعات در اینترنت، و تغییر نشانی دسترسی به منابع در اینترنت. بروز چنین مشكلاتی باعث شده است تا برخی محققان برای استفاده و استناد، نه تنها به كتابهای الكترونیكی، بلكه به دیگر منابع اطلاعاتی در وب نیز به دیده‌ تردید بنگرند.
۶) نبود فهرستگان كتابهای الكترونیكی.
خوانندگان از طریق فهرستها یا فهرستگانهای ملی و بین‌المللی می‌توانند از كتابهای چاپی منتشر شده آگاهی حاصل كنند، حال آنكه یك فهرست یا فهرستگان ملی و بین‌المللی مختص كتابهای الكترونیكی در محیط وب وجود ندارد و آنچه قابل دسترسی است بیشتر مربوط به یك ناشر یا سایتی خاص است.
۷) مسائل معنوی مربوط به نشر كتاب در قالب الكترونیكی.
شاید شما هم زمزمه‌های نابودی كتابهای چاپی در آینده و جایگزینی كتابهای الكترونیكی در كتابخانه‌ها را شنیده باشید و یا در برخی منابع خوانده باشید. امروزه، بسیاری از صاحب‌نظران نشر كتاب بر این باورند كه هیچ رسانه‌ای نمی‌تواند جایگزین كتابهای چاپی شود. نشر به صورت الكترونیكی برخی لذتها و جنبه‌های معنوی استفاده كردن و خواندن كتابهای چاپی را از میان می‌برد. لذت ورق زدن صفحات كتابهای چاپی، مطالعه كتاب هنگام خواب یا در هر حالتی كه خواننده احساس آرامش و راحتی كند، بردن كتاب با خود به مدرسه، سفر، و یا محل كار و خواندن آن در هر زمانی كه به آن احتیاج است، هدیه دادن و گرفتن كتاب، جمع‌آوری كتابهای هنری و چیدن آنها در قفسه كتابخانه شخصی به عنوان یك اثر ارزشمند و به یاد ماندنی، همه و همه از طریق"نشر الكترونیكی" یك اثر از میان خواهند رفت. انسان ممكن است با یك كتاب چاپی انس بگیرد و بارها آن را بخواند و از تماس با آن لذت ببرد و یا در حاشیه آن مطالبی بنویسد و یادداشت كند كه در جهان الكترونیكی امكان‌پذیر نیست. همچنین، بسیاری از افراد علاقه دارند به كتاب‌فروشیها بروند و در میان قفسه‌های كتاب به مرور عناوین دلخواه بپردازد و آنها را ورق بزنند. حال آنكه دنیای دیجیتال، جهانی خشن، ناپایدار و شاید هم بتوان گفت «بی‌وفا» است. ما هر لحظه می‌توانیم كتاب مورد علاقه خود را از قفسه كتابخانه شخصی برداریم و آن را مطالعه كنیم، اما اگر دسترسی ما به خط اینترنت و كامپیوتر محدود شود، نخواهیم توانست كتاب الكترونیكی مورد علاقه خود را مشاهده كنیم. مطرح شدن چنین مواردی، مربوط به طرف تاریك عصر دیجیتال و نشر اینترنتی است.در ایران ممكن است به دلیل عدم محبوبیت اینترنت به اندازه لازم از نشریات الكترونیكی استقبال نشود. بهترین نقطه شروعِ بهره‌مندی از این فناوری در ایران این است كه برای شروع باید نشر الكترونیك را به صورت دانشگاهی بررسی و تدریس كرد و باید تبلیغات و اهمیت آن به صاحبان صنعت نشان داده شود. شركتهای انتشاراتی نیز باید با توجه به گروه سنی و علایق مخاطبان، تبلیغات و تعرفه‌های متفاوتی برای نسخه‌های الكترونیكی و نسخه‌های چاپی خود برگزینند، تا با استفاده از هر دو نشر به سوددهی برسند. با شروع این كار همه در این چرخه راضی خواهند شد. نویسنده چون مطلب خود را راحت‌تر و با هزینه بهتر به فروش می‌رساند، خواننده چون مطلب را سریع‌تر دریافت می‌كند، ناشر چون هزینه كمتری برای نشر الكترونیك متقبل می‌شود، و صاحبان صنعت چون با تبلیغات مناسب كالای خود را به مشتریان نشان داده و مشتریان و سود بیشتری جذب می‌كنند.● نتیجه‌گیری
نشر كتاب در محیط وب، به طور فزاینده‌ای در حال مطرح شدن به عنوان یكی از بسترهای پویا و كارآمد برای اشاعه اطلاعات است. برخی ناشران از این محیط برای انتشار كتابهای الكترونیكی استفاده می‌كنند و بسیاری دیگر در حال برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری برای استفاده از این محیط هستند. انتشار كتاب در محیط وب دارای ارزشهای افزوده‌ای است كه نمونه‌های چاپی فاقد آن هستند. در این میان این موضوع اهمیت دارد كه نویسندگان، ناشران، و متخصصان نشر الكترونیكی از شیوه‌های ارزش‌افزایی به كتابهای الكترونیكی آگاهی داشته باشند و بتوانند از قابلیتها و امكانات محیط وب به طور مؤثر و كارآمد استفاده كنند.
باید تأكید كرد كه هر یك از انتشارات الكترونیكی باید در سطوح گوناگون یعنی محتوا و نیز جنبه‌های فناوری نظیر ویژگیهای ساختاری، شیوه‌های دسترسی به اطلاعات، و جنبه‌های دیداری ارزیابی شوند. مسائل حق‌مؤلف كتابهای الكترونیكی، شیوه‌های فروش و محدودیتهای دسترسی به كامپیوتر و خط اینترنت از مهم‌ترین موانع بر سر راه توسعه این صنعت در حال رشد به شمار می‌آیند. تعیین سیاست‌گذاری و خط‌مشی راهبردی از سوی دست اندركاران نشر كتاب برای استانداردسازی و آماده‌سازی نشر كتاب در محیط وب، بیش از جنبه‌های فنی و محتوایی انتشارات الكترونیكی اهمیت دارد.بررسیهای اخیر نشان داده است كه بعد از به كارگیری اینترنت مصرف كاغذ نه تنها كم نشده بلكه فزونی نیز یافته است، زیرا امتداد نگارش نسل جدید، قلم و محمل آشنای وی كاغذ است، و از آنجا كه اطلاع‌رسانی سرعت یافته، مطالب به راحتی چاپ می‌شود و در اختیار قرار می‌گیرد. شاید قلم نسل آینده صفحه كلید كامپیوتر و محمل آشنای وی صفحه نمایشگر باشد. تحقیقات نشان می‌دهد كه بسیاری از كتابخانه‌ها باید تا سالها ماهیت دوگانه خود را حفظ كنند و به صورت كتابخانه‌های پیوندی به حیات خود ادامه دهند، یعنی سعی شود با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات ضمن بهبود عملكردهای سنتی كتابخانه، زمینه ارائه خدمات از محملهای نوین و شبكه‌های گسترده فراهم آید. آنچه باید بر آن پای فشرد، این است كه در آغاز این هزاره، اطلاعات و نحوه برخورد با آن بر سرنوشت نسل آینده ما بسیار تأثیر‌گذار خواهد بود. اطلاعات سیل‌آسا در حال باریدن است. می‌توان با بهره‌گیری از فناوریهای نوین سد ساخت، باران را مهار كرد و از آن روشنایی و حیات گرفت، و حتی با آبخیزداری مناسب كاریزهای سنتی را نیز احیا كرد. می‌توان فن‌گریز بود و بی‌تحرك نشست و نظاره‌گر سیلی دهشتناك بود كه گذشته و حال را به یغما می‌برد و آینده را تباه می‌سازد. به راستی كدام راهبرد را برگزینیم؟

پی‌نوشتها
۱. Wilfred Lancaster
منابع
تقوی، مهدی (۱۳۷۵)". دیسك فشرده ابزار نوین ذخیره و بازیابی اطلاعات" ، فصلنامه كتاب (تابستان)، دوره هفتم، شماره دوم.
جكسن، مایلز م. (۱۳۷۳). " آینده كتاب در عصر الكترونیك" ، ترجمه نعمت‌الله جهانفر، فصلنامه كتاب، دوره پنجم، شماره سوم و چهارم.
خسروی، فریبرز، فصلنامه كتاب ، شماره ۵۲
طاهری، طاهره. "كتابخانه ملی: دیجیتالی یا سنتی"، فصلنامه كتاب، شماره ۵۲
كوشا، كیوان. " نشر اینترنت: فرصت‌ها و چالش‌های نشر كتاب در محیط شبكه جهانی وب" ، فصلنامه كتاب، شماره ، ۵۳.
لنكستر، ف. ویلفرد."تأملی بر جامعه بدون كاغذ"، ترجمه احمد شعبانی و شهناز خدیوی، فصلنامه اطلاع‌رسانی، دوره ۱۶، شماره ۳ و ۴.
نوشته: بهروز حیدری
دانشجوی كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم و تحقیقات

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی