لزوم نگاه جامع و سیاست‌گذارانه به صنعت مخابرات

هرچند صنعت موجود مخابرات کشور، دچار مشکلات فوری و کوتاه مدت زیادی است و دست‌اندکاران صنعت از روش‌های مختلف همچون همایش و غیره پیگیر مطالبات خود هستند،‌ اما به موازات پرداختن به مشکلات فوریتی، باید نگاه سیاست‌گذارانه و جامعی نیز به صنعت مخابرات داشته باشیم تا ببینیم که اساساً این صنعت در میان مجموعه صنایع کشور، چه جایگاهی می‌تواند داشته باشد و چشم‌اندازهای آینده آن چیست و آیا بخش‌هایی از آن می‌تواند به عنوان یک صنعت اولویت‌دار در کشور مطرح شود یا خیر؟
گروه مخابرات و ارتباطات ایتان با انجام نظرسنجی در زمینه جایگاه صنعت مخابرات در استراتژی صنعتی کشور، به بررسی این موضوع پرداخته و نتایج به دست آمده را به صورت جداگانه در سایت شبکه‌ تحلیل‌گران تکنولوژی ایران به آدرس www. ITANetwork . org منتشر کرده و خواهد کرد. بنا به اهمیت موضوع، متن زیر که برگرفته از نظرات کارشناسان و دست‌اندرکاران صنعت مخابرات کشور می‌باشد و می‌تواند در تدوین سند ملی استراتژی صنعتی کشور مورد استفاده قرار گیرد، ارائه می‌گردد:
الف) بازار جهانی و رقابت شدید شرکت‌های بزرگ بین‌المللی:
سرمایه‌گذاری انجام شده در سال ۱۹۹۹ در صنعت مخابرات ۱۸۹ میلیارد دلار و درآمد حاصل در همین سال، ۸۴۲ میلیارد دلار بوده است. صادرات چند کشور در حال توسعه به این ترتیب است: اندونزی در سال ۱۹۹۵ حدود ۸۶ میلیون دلار و در سال ۱۹۹۹ حدود ۱۴۹ میلیون دلار، فیلیپین در سال ۱۹۹۵ حدود ۳۹۱ میلیون دلار و در سال ۱۹۹۹ حدود ۵۹۴ میلیون دلار، تایلند در سال‌های مذکور به ترتیب ۵۷۳ میلیون دلار و ۸۴۶ میلیون دلار صادرات داشته‌اند. البته نباید از نظر دور داشت که قسمت عمده این صادرات به بازار آمریکا بوده است و این نشان می‌دهد که آنچه در این کشورها ساخته شده، در واقع بخش‌هایی از تجهیزات با تکنولوژی‌ برتر (High - Tech) است که در آمریکا ساخته می‌شوند. در مورد بازار جهانی صنعت مخابرات باید به نکات زیر توجه نمود:
۱- نکته قابل توجه آنکه بازار جهانی در انحصار شرکت‌های بزرگ است و ابعاد این شرکت‌ها با شرکت‌های موجود ایرانی قابل مقایسه نیست. مثلاً بزرگ‌ترین شرکت‌های خصوصی داخلی ۵۵۰ نفر پرسنل دارد، در حالیکه شرکتی مانند آلکاتل، ۵۰۰ هزار نفر پرسنل دارد. بنابراین در مورد قابلیت رقابت شرکت‌های داخلی با شرکت‌های با ۲۰ سال قدمت و یک مارک شناخته شده در سطح جهان باید بررسی کامل‌تری صورت گیرد. در این زمینه راه حل joint می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. حتی در کشورهای پیشرفته نیز آرزوی اغلب شرکت‌های Startup که به تکنولوژی‌های تازه‌ای دست یافته‌اند، خریداری شدن توسط شرکت‌های بزرگ و بهره‌مندی از بازار جهانی این شرکت‌ها است.
۲- آمریکا در بسیاری از زمینه‌های این تکنولوژی حرف اول را می‌زند و تنها در زمینه‌هایی مانند تلفن همراه و مخابرات سیار است که اروپا بر آمریکا پیشی گرفته است. لذا مباحث سیاسی نیز در این صنعت تعیین کننده خواهد بود.
۳- در سال‌های گذشته به علت رشد بیش از حد صنعت مخابرات در سال‌های اولیه، عرضهٔ تجهیزات مخابراتی در جهان بر تقاضا بسیار پیشی گرفته و قیمت‌ها به شدت کاهش یافته است. در نتیجه بسیاری از شرکت‌های مخابراتی دنیا دچار رکود شده و به تعدیل شدید نیرو پرداخته‌اند یا دچار ورشکستگی شده‌اند. با این اوصاف این شرکت‌ها به شدت به دنبال بازارهای تازه هستند.
۴- صادرات اندکی که صنعت مخابرات کشورمان به کشورهایی مانند سودان، عراق، افغانستان و عربستان سعودی داشته است، در اکثر موارد ناشی از شرایط خاص سیاسی طرف مقابل، ملاحظات ویژهٔ غیرتکنولوژیک یا کوچک بودن بازار آن بوده است که سبب عدم حضور شرکت‌های بزرگ مخابراتی جهان شده است.
۵- باید توجه داشت که بازار داخلی به خصوص در زمینه‌های پیشرفته‌تر، کوچک‌تر از آن است که حتی مقدمات حضور در بازار جهانی را فراهم نماید و تنها در محصولاتی با تکنولوژی‌ متوسط مانند سوئیچ‌های مخابراتی و کابل‌های سیمی و نوری بازار قابل توجه داخلی وجود دارد. در میان کشورهای صادرکننده محصولات مخابراتی، تنها کشورهایی مانند چین و هند با بهره‌بردن از بازار ملی به بازار جهانی راه یافته‌اند که این مساله هم با توجه به بازار بسیار گسترده ملی این کشورها بوده است.
ب) بازار و ظرفیت‌های داخلی:
هرچند در زمینهٔ‌ بازار و ظرفیت‌های داخلی، متاسفانه آمار دقیقی منتشر نشده است ولی براساس آنچه کارشناسان صنعت مخابرات بیان می‌کنند، ارزش بازار داخلی مخابرات، حدود یک میلیارد دلار می‌باشد که این رقم هم صنعت و هم خدمات را شامل می‌شود.
به اعتقاد این صاحبنظران، شرکت مخابرات حدود ۵۰۰ میلیون دلار از این بازار را خود تأمین می‌کند و سایر پیمانکاران، تولیدکنندگان تجهیزات، شرکت‌های مهندسی و بخش‌های خدماتی، تنها در نیم دیگر بازار می‌توانند محصولات و خدمات خود را ارائه دهند.
سرماریه‌گذاری ملی در بخش مخابرات، حدود ۶۵۰ میلیون دلار است که از این میان، سرمایه‌گذاری انجام شده توسط بخش خصوصی در حدود ۱۲۰ میلیون دلار است و بزرگ‌ترین شرکت خصوصی مخابراتی، بالغ بر ۱۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است.
اگرچه برای به دست آوردن رقم دقیق‌تری از ارزش بازار مخابرات کشور، نیاز به مطالعه و گمانه‌زنی‌های بیشتر می‌باشد، اما ارقام فوق تا حدود زیادی می‌تواند میزان اهمیت و جایگاه این صنعت را در میان دیگر صنایع مشخص کند.
در مخابرات در بخش تولید نزدیک به ۲۰ هزار نفر و در بخش خدمات ۶۵ هزار نفر اشتغال دارند که البته در بخش دولتی میزان نیروی به کار گرفته شده بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است. در بخش خصوصی، در بزرگ‌ترین شرکت خصوصی ایران، میزان اشتغال ۵۵۰ نفر است که از این تعداد ۱۳۰ نفر مهندس می‌باشند.
در تهیه تجهیزاتی مانند سوئیچ، دکل، آنتن، فیدر، کنکتورهای مختلف، MDF، DDF، CDF، کابل مسی، کابل نوری و کواکسیال، بخشی از تجهیزات رادیویی و بخشی از تجهیزات لاین و ماکس نوری، سیستم‌های تغذیه و نیرو (مثل رکتی فایر، تابلوهای برق، UPS، باطری و دیزل ژنراتور) قابلیت تولید در کشور وجود دارد که حدود ۶۰ درصد بازار داخلی را شامل می‌شود.بزرگ‌ترین بازار مصرف محصولات داخلی، سوئیچ‌های ثابت مخابراتی است که تولید داخلی با کیفیت بالا توانایی پاسخگویی به نیازهای داخلی را دارد. اما نکته قابل توجه در این زمینه، آن است که تکنولوژی‌ این سوئیچ‌ها در مرحله اشباع قرار دارد و در نتیجه بسیاری از تولید کنندگان عمده خارجی ترجیح می‌دهند اجناس استوک خود را با قیمت‌های پایین به کشورهای در حال توسعه انتقال دهند. همچنین از پیامدهای دیگر بالغ بودن این تکنولوژی، انتقال تولید این محصول از کشورهای پیشرفته به کشورهایی نظیر چین می‌باشد. در حالیکه ده سال پیش، اولین محصولات ایرانی، یک سوم مشابه اروپایی خود قیمت داشتند، امروزه محصولات چینی یک سوم تولیدات داخلی به فروش می‌رسد.
ج) خصوصیات تکنولوژیک صنعت مخابرات:
همانند بحث اشباع شدن تکنولوژی سوییچ‌ها که قبلاً توضیح داده شد و موجب ورود کشورهایی همچون چین به عرصه این تکنولوژی‌ می‌شود، شناختن سایر خصوصیات تکنولوژیک صنعت مخابرات، روشنی بخش نکات مهمی برای آیندهٔ‌ این صنعت در کشور خواهد بود.
۱- روند تغییر غالب تکنولوژی‌ها در این صنعت بسیار سریع بوده و حتی می‌توان گفت پس از صنعت نرم‌افزار، بالاترین سرعت تحول تکنولوژی در این صنعت است. لذا برای وارد شدن در بازار جهانی این صنعت، یا باید به عنوان نفر اول، محصول یا تکنولوژی تازه‌ای به بازار عرضه نمود یا به عنوان نفر دوم، از بین چند تکنولوژی ارائه شده به بازار، یک تکنولوژی که در بازار باقی می‌ماند را کسب و بر روی آن سرمایه‌گذاری نمود. هر دوی این رویکردها، نیازمند تحقیقات وسیع و پشتوانهٔ قوی تکنولوژی است.
۲- روند جهانی تکنولوژی مخابرات در جهت تبدیل کلیه سیستم‌های مخابراتی به " تراشه‌های ماژولار" می‌باشد. به این ترتیب بدون نیاز به نیروی انسانی، تراشه‌های مخابراتی در تیراژ بالا تولید می‌شوند و لذا یکیاز مزایای کشور ما که استفاده از نیروی انسانی در طراحی بردهای الکترونیکی و کنار هم چیدن آلمانهای الکترونیکی می‌باشد به تدریج کم‌رنگ می‌شود.
از سوی دیگر، ما در زمینهٔ‌ تولید تراشه در تعداد قابل توجه نیز مزیت نداریم چون نیاز به تکنولوژی‌های تولید FAB می‌باشد که سرعت تحول این تکنولوژی‌ بسیار زیاد بوده و برای توجیهااقتصادی آن، بازار گسترده‌ای نیاز است. حتی داشتن صنایع مونتاژ نیز مقرون به صرفه نمی‌باشد، چرا که مزیت نیروی انسانی ارزان در کشورهای در حال توسعه در رقابت با تکنولوژی‌‌هایی که بدون نیروی انسانی به تولید می‌پردازند، رنگ می‌بازد.
۳- تکنولوژی‌ مخابرات علاوه بر تحولات سریع و ارتقای مداوم نرم‌افزاری و تنوع خدمات آن، به استانداردها و پروتکل‌های جهانی بسیاری نیز وابسته است که این استانداردها دائماً در حال تحول بوده و تحول آن به دست شرکت‌های پیشرو و قدرتمند جهانی هدایت می‌شود؛ این نکته وابستگی تکنولوژیک به شرکت‌های بزرگ را دو چندان می‌سازد. به همین علت است که اگر بتوان بخشی از بازار یک کشور یا منطقه را نیز به دست گرفت، به تدریج سایر بخش‌های آن بازار نیز به ما وابسته خواهد شد و البته با همین استدلال ممکن است بخش‌های دیگر ما را به خود وابسته کنند.
۴- صنعت مخابرات جزو صنایع High - Tech است و این صنایع معمولاً در مجموع صنایع و تولیدات کشورها، به خودی خود، حجم قابل توجهی از تولید ملی را ایجاد نمی‌کنند. اما نکته مهم آن است که این صنایع موجب تزریق تکنولوژی‌ پیشرفته به سایر صنایع شده و همچون کاتالیزوری موجب رونق آنها می‌شوند. همچنین ارزش افزوده در محصولات با تکنولوژی‌ بالاتر بسیار بیشتر است و این محصولات به نیروی متخصص نیاز بیشتری دارند. لذا اگر توانمندی‌هایی در تکنولوژی‌‌های برتر وجود دارد که در قیمت و کیفیت قابل رقابت با نمونه‌های خارجی است، باید سیاستی برای حمایت این گونه تکنولوژی‌‌ها اتخاذ نمود و نباید به خاطر کوچک بودن بازار داخلی، از اهمیت سرریزهای تکنولوژیک این صنایع غفلت کرد.
د) ابعاد امنیتی صنعت مخابرات:
تکنولوژی‌ مخابرات از مقولات بسیار اثرگذار در بحث امنیت ملی است. عدم تسلط بر سیستم‌های انتقال اطلاعات و سپردن پیاده‌سازی این سیستم‌ها به شرکت‌های خارجی در بخش‌های مختلف (نظامی، انتظامی و عمومی)، احتمال شنود اطلاعات و حتی از کار انداختن این سیستم‌ها در شرایط اضطراری را افزایش می‌دهد. این نکته باعث مراقبت شدید قدرت‌های جهانی و سنگ‌اندازی آنها در مسیر توسعه این صنعت در داخل شده است. حتی مواردی وجود داشته است که یک ایرانی تبعه آمریکا که قصد خرید چند محصول تکنولوژی‌ بالا و ارسال آن به ایران را داشته توسط پلیس آمریکا بازداشت شده و متن مذاکرات تلفنی وی در تهران، به وی ارائه شده است. بحث جنگ الکترونیک، رادارهای پیشرفته و موشک‌های هدایت شونده و امثالهم از تکنولوژی‌‌های اثرگذار مرتبط با مخابرات می‌باشند که در جهان آینده حرف اول را در برتری دفاعی خواهند زد.هـ) برخی مشکلات شرکت‌های داخلی صنعت مخابرات
۱- روشن نبودن سیاست دولت در قبال جایگاه تولید داخلی، یکی از مهم‌ترین مشکلات شرکت‌های داخلی است که منجر به عدم اطمینان تولید کنندگان داخلی به استفاده دولت از محصولات آنان شده است. برنامه‌های مصوب و قانونی مانند قانون حداکثر استفاده از توان داخلی، اجرا نشده باقی مانده است. حتی به ازای در اختیار قراردادن بازار داخلی به شرکت‌های خارجی هیچگونه ملاحظاتی در جهت کسب امتیاز انتقال تکنولوژی‌ در نظر گرفته نشده است. همچنین در معدود مواردی هم که شرکتی داخلی با یک شرکت خارجی در زمینهٔ تولید محصولات همکاری می‌کند، این همکاری به ارتقای سطح تکنولوژی‌ داخل منجر نمی‌شود.
۲- با در نظر گرفتن نرخ تورم داخلی و ثابت ماندن نرخ برابر ارز، در حالی شرکت‌های داخلی و خارجی برای بازار داخلی رقابت می‌کنند که هزینه‌های شرکت‌های داخلی سالانه ۲۰ درصد افزایش می‌یابد.
۳- حدود ۲۰ درصد از درآمدهای شرکت‌های تولیدی داخلی به صورت مالیات و بیمه به دولت باز می‌گردد، ضمن آنکه اشتغال حاصل از کارکرد شرکت‌های داخلی و نفش آن در گردش اقتصاد ملی و افزایش سطح تکنولوژی‌ داخلی ملاحظاتی هستند که در رقابت شرکت‌های داخلی وخارجی در نظر گرفته نمی‌شوند. در حالیکه در کشورهایی نظیر ترکیه و پاکستان،‌ اگر محصول داخلی به ترتیب تا ۲۰ و ۴۰ درصد از مشابه خارجی گران‌تر باشد اولویت خرید با محصول داخلی است.
۴- برای شرکت‌های خارجی که در مناقصه‌های داخلی برنده شده‌اند، حساب LC باز می‌شود که آن شرکت می‌تواند با استفاده از اعتبار آن، از تسهیلات بانک کشور خود استفاده نماید؛ در حالیکه شرکت‌های داخلی از این مزیت بی‌بهره هستند.
۵- شرکت های داخلی برای وارد نمودن مواد اولیه مورد نیاز خود مانند فیبری که برای مدارهای چاپی به کار می‌رود، تعرفه ۶۰ درصدی می‌پردازند در حالیکه شرکت‌هایی که بردهای ساخته‌شده را وارد کرده و مونتاژ می‌کنند تعرفه‌های ۵ درصدی می‌پردازند.
۶- تحقیقات در این حوزه، هدفمند و برای به دست آوردن توانمندی تکنولوژیک نبوده و لذا به درد صنعت نخورده است. حجم انبوه تحقیقات، اغلب یا بدون استفاده مانده و به مرحله تولید نرسیده یا به خارج کشور منتقل شده و آنجا مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
۷- عدم مدیریت صحیح در این حوزه باعث شده است بسیاری از توانایی‌های بالقوه کشور نتواند به فعالیت برسد. این مسئله را می‌توان در مقایسه با کشورهایی که حجم صادرات تجهیزات مخابراتی آنها خیلی بیشتر از ماست بهتر مشاهده کرد. در هیچ کشوری ۱۲ شرکت به طور موازی در زمینه تولید سوئیچ کار نمی‌کنند. به عنوان مثال، در چین علیرغم گستردگی بازار داخلی، فقط دو شرکت تولید‌کنندهٔ‌ سوییچ فعال هستند. در صورتیکه اگر این ۱۲ شرکت با هم joint شوند نتیجه خیلی بهتر از آنچه هست خواهد بود. همچنین جذب نیروهای متخصص کشور به مراکز تحقیقاتی و تولیدی خارج از کشور از پیامدهای این موضوع می‌باشد.
چند راهکار پیشنهادی:
۱- برای راه یافتن به بازارهای جهانی به نظر می‌رسد بهترین گزینه، مشارکت با شرکت‌های بزرگ است که در این راستا بازار ملی می‌تواند به عنوان یک پارامتر برای انتقال تکنولوژی‌ و گرفتن امتیاز جهت مشارکت با شرکت‌های بزرگ مطرح باشد.
۲- در تجهیزات سخت‌افزاری، مزیت رقابتی کشور ما به تدریج کم‌رنگ می‌شود اما می‌توان در مقولاتی مانند مدیریت پروژه، طراحی سیستم، تولید نرم‌افزارهای تخصصی، خدمات مهندسی یا طراحی تراشه‌های مخابراتی، مزیت رقابتی برای ورود به بازار جهانی پیدا نمود.
در بیست سال گذشته هیچ رشته تحصیلی به اندازه مهندسی برق و هیچ گرایشی به اندازه مخابرات مورد توجه نخبگان کشور قرار نگرفته و البته در هیچ گرایشی نیز به این اندازه مهاجرت نخبگان وجود ندارد. محاسبه ارزش این سرمایه‌های ملی و اهمیت اشتغال مفید و مولد آنها پارامتر بسیار مهمی است که می‌توان در دفاع از این صنعت و قبولاندن آن به مسئولان بالای نظام بر آن تأکید کرد.

منبع : ماهنامه دنیای مخابرات و ارتباطات