میرزا ابراهیم خان حکیم الملک

میرزا ابراهیم خان حکیم الملک فرزند میرزاابوالحسن حکیم باشی در سال ۱۲۸۸ه. ق در تبریز متولد شد. او تا سال ۱۳۰۶ ه. ق در دارالفنون مظفری تبریز به تحصیل پرداخت و در همین سال به تهران رفت و به ادامهٔ تحصیل در دارالفنون تهران پرداخت. در سال ۱۳۱۰ بر اثر بروز بیماری وبا در تهران میرزا ابراهیم خان که تحصیل خود را در دارالفنون به اتمام رسانده بود به تبریز بازگشت و تمایل خود را برای ادامهٔ تحصیل با برادر بزرگش نصرت الحکما در میان گذاشت. سرانجام تلاش برادر مثمر ثمر بود و او موفق شد تا از ولیعهد مظفرالدین میرزا مجوز ادامهٔ تحصیل در فرنگ را بگیرد. میرزا ابراهیم خان در سال ۱۳۱۰ برای ادامهٔ تحصیل در رشتهٔ پزشکی دانشگاه پاریس عازم فرنگ شد. این ادامهٔ تحصیل چند سال به طول انجامید و سرانجام نیمه و ناتمام ماند.
در سفر اول مظفرالدین شاه به اروپا، میرزا ابراهیم خان به استقبال شاه در اتریش رفت و از آن پس در التزام رکاب شاه درآمد، به تهران بازگشت و با منصب پیشخدمت باشی سلام به خدمت در دربار مظفری پرداخت. او به زودی پله های ترقی را طی کرد و در سال ۱۳۲۰ در سفر دوم مظفرالدین شاه به فرنگستان سمت طبیب مخصوص را داشت.یکسال بعد، پس از مرگ میرزا محمودخان حکیم الملک، لقب حکیم الملک به میرزا ابراهیم خان اعطا شد ولی چهار ماه بعد به خاطر تجویز داروی اشتباه برای مظفرالدین شاه از سمت خود برکنار شد و جای او را دکتر خلیل خان اعلم الدوله اشغال کرد.
میرزا ابراهیم خان همچنان در جرگهٔ درباریان بود و در سال ۱۳۲۳ در سفر سوم شاه به فرنگستان او را همراهی کرد. میرزا ابراهیم خان حکیم الملک در دوران تحصیل در فرانسه با اندیشه فراماسونری آشنا شد و در صدد برآمد تا این تشکیلات را در ایران نیز بنیاد گذارد. تلاشهای او و همفکرانش سرانجام در سال ۱۳۲۴ه. ق نتیجه داد و در همین سال فرمان تاًسیس لژ بیداری ایران از سوی لژ فراماسونری گراند اوریان پاریس صادر شد. او که از مشروطه خواهان بود در سال ۱۳۲۵ به همراه عده أی دیگر از اعضای لژ بیداری مانند حسینقلی خان نواب، میرزا سلیمان میکده، سیدعبدالرحیم خلخالی، سیدمحمدرضا مساوات، سیدحسن تقی زاده و ملک المتکلمین و برخی دیگر کمیتهٔ سری انقلاب ملی را تشکیل دادند. از اهداف این کمیته مبارزه با مخالفان مشروطه، تشکیل نیروی نظامی و تهییج مردم با استفاده از منابر و وعاظ بود. جلسات این کمیتهٔ شبه ماسونی هر نیمه شب در منزل میرزا ابراهیم خان حکیم الملک تشکیل می شد و تا قبل از طلوع آفتاب اعضای این کمیته متفرق می شدند. با پیروزی مشروطه خواهان، مجلس شورای ملی تشکیل شد و میرزا ابراهیم خان نیز در ۱۰ صفر ۱۳۲۶ به جای یکی از نمایندگان مستعفی به نمایندگی مجلس منصوب شد. او در مجلس به گروه تقی زاده پیوست و به فعالیت در انجمن آذربایجان که نظرات تندروانه داشت پرداخت.
در روز بمباران مجلس، میرزا ابراهیم خان به همراه سیدعبدالله بهبهانی، سیدمحمد طباطبایی و دیگر نمایندگان به پارک امین الدوله گریخت و تا شب هنگام در این پارک پنهان بود تا آنکه در نیمه شب با استفاده از تاریکی و لباس مبدل خود را به سفارت فرانسه رسانده و پناهنده شد. ازجمله اقدامات مهم وی، خارج کردن اسناد لژ بیداری از منزل ظهیرالدوله قبل از بمباران مجلس بود.
او موفق شد تا این اسناد را به همراه یکی دیگر از اعضای لژ به سفارت فرانسه منتقل کند. پس از بیست روز تحصن در سفارت فرانسه، مورد عفو قرار گرفت و از این محل خارج شد و در دوران استبداد صغیر در تهران بر علیه محمدعلی شاه فعالیت بسیار کرد و پس از فتح تهران به فاتحان پیوست. او یکی از بیست و هشت عضو کمیسیون عالی بود که توسط فاتحان برای رسیدگی به امور کشور تشکیل شده بود. از اولین اقدامات این کمیسیون انتصاب احمد میرزای ولیعهد به پادشاهی، تشکیل کمیسیون اعانه برای تاًمین مخارج فوری کشور که کمیسیون اصلاح اوضاع مالی بود. کمیسیون انتصاباتی نیز انجام داد که یکی از آنها انتصاب حکیم الملک به معاونت وزارت دربار بود. حکیم الملک در دوره دوم مجلس شورای ملی به نمایندگی از آذربایجان انتخاب شد و این بار هم به همراهی با سیدحسن تقی زاده، حسینقلی نواب و سیدمحمدرضا مساوات حزب تندروی دموکرات را بنیان گذاشت.
پس از هشت ماه در رجب ۱۳۲۸ از نمایندگی استعفا داد و در کابینهٔ مستوفی الممالک به وزارت مالیه منصوب شد ولی عمر وزارت وی نیز کوتاه بود و چهار ماه بعد به علت اختلاف بین اعضای اعتدالی و دموکرات کابینه از منصب خود کناره گرفت. او در کابینه های محمدولی خان تنکابنی، و صمصام السلطنه نیز به وزارت برگزیده شد. در رژیم پهلوی خود سه بار به نخست وزیری و چند دوره به نمایندگی مجلس سنا منصوب شد و همچنین مناصب گوناگون دیگری نیز به وی داده شد. میرزا ابراهیم خان حکیم الملک در سال ۱۳۳۸ ش در تهران درگذشت.
از حکیم الملک مجموعه أی نزدیک به ۶۰۰ برگ سند و دویست و نود قطعه عکس در مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران موجود می باشد.

فاطمه معزی

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران