مدخلی در باب شبکه اطلاعات منطقه‌ای

میزان تسلط و توانایی اطلاعاتی یك ملت و شیوه های به كارگیری آن ، عامل تعیین كننده ای در پیشرفت یا عدم موفقیت آن ملت محسوب می شود . حجم و نظامهای اطلاعات علمی و تكنولوژی هر كشوری ، تعیین كننده سمت و سوی برنامه های آن كشور است و این برنامه ها به نوبه خود ، تعیین كننده سطح دانش و تكنولوژی آن كشور است .در این مقاله سعی شده است به نیازهای برنامه ای در نظام اطلاع رسانی كشور ، به شرح زیر پرداخته شود :
۱) توسعه همه جانبه سیاستهای ملی اطلاعات ؛
۲) تاسیس انجمن یا كانونی برای توسعه سیاست ملی اطلاعات و شرح و بیان برنامه ها؛
۳) شناسایی و تغذیه هریك از منابع اطلاعاتی كشور ؛
۴) ایجاد شبكه منطقه ای بین مراكز اطلاعاتی و كتابخانه ای .
نگارنده بر آن است تا به رسالت اساسی كتابخانه های دانشگاهی ، در ایفای نقش هماهنگ كننده در راستای شبكه اطلاع رسانی منطقه ای بپردازد . واحدهای تامین كننده متخصص و كارشناس علوم كتابداری و اطلاع رسانی ، درزیر مجموعه های سازمانی كتابخانه های هماهنگ كننده پیشنهاد شده است . از طرف دیگر ، به منظور كارآیی بیشتر نظام كتابخانه ها و شبكه اطلاعاتی ، فعالیتهای معنوی و سازماندهی شده ای تحت عناوین ذیل مطرح و مورد تاكید قرار گرفته است :
▪ تعاونی تهیه مجلات و نشریات ادواری ؛
▪ تعاونی تهیه كتب علمی و آموزشی ؛
▪ تعاونی رده بندی موضوعی و فهرستنویسی ؛
▪ تعاونی صحافی ؛
▪ سرویسهای اطلاعاتی مربوط به سیستمهای ارتباطی گوناگون ؛
▪ تعاونی تهیه و تولید تجهیزات و لوازم كتابخانه ای .
درخاتمه این مقاله ، به ذكر توصیه هایی مبنی بر ایجاد سازمان اطلاع رسانی كشور و همچنین تشكیل شورای عالی اطلاع رسانی ، با مشاركت و عضویت روسای كتابخانه های مركزی دانشگاهها ، اساتید و صاحبنظران پرداخته شده است
امروزه اطلاعات به عنوان یك منبع موثر و تغذیه كننده برای بقای منابع اقتصادی ، ارزش حیاتی پیدا كرده است . در اختیار گذاشتن سرمایه اطلاعاتی ، كلید توانایی یك كشور برای رقابت با اقتصاد جهانی است.میزان تسلط و توانایی اطلاعات یك ملت و شیوه های به كارگیری آن ، در پیشرفت یا عدم موفقیت آن ملت ، عامل تعیین كننده ای محسوب می شود . در چنین كشورهایی مسئولان كتابخانه ها ، مراكز اطلاعاتی و صاحبان اندیشه ، مهره های اصلی مستند . اطلاعات یك كشور ، تعیین كننده سمت و سوی برنامه های آن كشور است و این برنامه ها به نوبه خود ، تعیین كننده سطح دانش و تكنولوژی آن كشور شمرده می شوند . از آنجا كه اطلاعات ، تضمین كننده زندگی اقتصادی یك كشور به حساب می آید ، لذا هدف سیاستهای اطلاعاتی و اطلاع رسانی آن است ، كه برای استفاده بهینه از اطلاعات به صورت یك جریان سیال عمل كند و چنانچه پاره ای از كتابها و مراكز اطلاعاتی ، با این نیاز جامعه به نحو شابسته ای برخورد ننمایند – یعنی از معرفی و در اختیار گذاشتن آنچه در منابعشان موجود است خودداری كنند – به احتكار اطلاعات پرداخته اند كه این عدم پاسخگویی به نیازهای حیاتی جامعه ، از اصول اسلامی نیز به دور است. كتابخانه های دانشگاهی به عنوان یك مرجع مهم ، دارای منابع و سرویسدهی نسبتا مناسبی هستند و از این جهت ، این واحدها در توسعه كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی كشور نقش درخوری خواهند داشت .مراكز اطلاعاتی و كتابخانه ها ، برای توسعه های اقتصادی ، ابزار مهمی محسوب شده و همكاری این مراكز ، پایه و اساس خدمات علمی است . به طوری كه این همكاریها باعث توسعه ملی همه جانبه می شوند . یكی از شرایط اولیه مورد لزوم برای رشد و توسعه ، ایجاد هماهنگی میان كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی است . این هماهنگی به همكاری متقابل نیاز دارد . اطلاعات و دانشی كه در گوشه هایی ازكشور وجود دارد ، باید دردسترس محققان ، اساتید ، مهندسان و مدیران قرار گرفته و وسایل ارتباط و انتقال آنها فراهم شود . نیازهای ملی را باید ، با توجه به سطح دانش اطلاعاتی و امكانات و وجود كتابخانه ها هماهنگ كرده و همكاریهایی را در سطوح كارشناس اطلاعاتی و كتابداری برقرار نمود .
پاسخگویی به نیازهای ملی باید با همكار ی مراكز اطلاعاتی و كتابخانه صورت گیرد . و دراین راستا ، نیازهای زیر ، مقدمتا در نظر گرفته شوند :
▪ توسعه همه جانبه سیاستهای اطلاعاتی ملی ؛
▪ تاسیس انجمن یا كانونی برای توسعه سیاست اطلاعات ملی و شرح و بیان برنامه ها ؛
▪ شناسایی و تغذیه هر یك از منابع اطلاعات ملی ؛
▪ ایجاد شبكه ، بین مراكز اطلاعاتی و كتابخانه ها ؛
شایسته است یك كانون توسعه سیاست اطلاعات ملی و شرح و بیان برنامه ها ، در بالاترین سطح دولتی ایجاد شود و بهره برداری از تكنیكهای اطلاعاتی جدید و پیشرفته مورد تایید و تشویق قرار گیرد .در این مقطع از تاریخ كه ابزار و وسایل مخصوص و تكنیكها سریعا مستعمل شده و از رده خارج می گردند . ضروری است كه كتابخانه های دانشگاهی و مراكز اطلاعاتی ، مدیریتی قوی راجهت به كارگیری تكنیكهای پیشرفته اعمال نمایند . چرا كه باید تكنولوژی چدید را فراگرفت و از آن در راستای استفاده از سیستمهای اطلاعاتی ، شبكه های اطلاعاتی و نیز جهت مجهز نمودن كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی به تجهیزات خودكار بهره شود .مبادله كتاب و اطلاعات بین كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی امری اساسی جهت اشتراك منابع است ، به طوری كه با این كار ، مقدار بسیار زیادی از منابع در اختیار استفاده كنندگان قرار می گیرد . همچنین مبادله اطلاعاتی علمی. باعث خواهد شد كه این مراكز و كتابخانه ها برای تامین منابع ، متحمل بودجه زیادی نشوند . در زمینه شبكه اطلاعاتی منطقه ای بین شهرها و استانهای همجوار ، امانت دادن و مبادله اطلاعات امری مطلوب و در راستای تقویت فرهنگ و علوم است . با یك بررسی كلی در مورد تمام مراكز اطلاعاتی و كتابخانه ها ، چنین به نظر می رسد كه جهت تبادل منابع علمی ، ایجاد شبكه ای مناسب ، كاری مفید است . كتابخانه های مركزی دانشگاههای بزرگ در هر استان ، به عنوان یك هماهنگ كننده قادر خواهند بود ، ارتباطات لازم را بین سایر كتابخانه های دانشگاهی و تخصصی برقرار نمایند . مجمع كارشناسان اطلاعاتی و كتابداران دانشگاهی می توانند ، با مشاركت موثر خود همان كارهایی را انجام دهند كه ، توسط فدراسیون بین المللی سازمانها و انجمنهای كتابخانه ای در كشورهای در حال توسعه صورت می گیرد .كتابخانه های هر استان ، به دلیل موقعیت جغرافیایی و فرهنگی برای توسعه برنامه های مشترك مربوط به منابع خود ، دارای موقعیت بسیار مناسبی هستند . برخی از كتابخانه های دانشگاهی تسهیلات و امكانات ارتباطی در خور توحهی را در خود جای داده اند . همچنین بسیاری از موسسات بزرگ نیز دارای تسهیلات ارتباطی پیشرفته مجهز است . از طرف دیگر ، كامپیوتری نمودن روشهای استفاده از " منابع " و "اطلاعات " در برخی از كتابخانه ها صورت گرقته است . بنابراین و در نتیجه ، برای ایجاد شبكه اطلاعاتی در استانها شرایط نسبتا مناسبی وجود دارد .● واحدهای تامین متخصص و كارشناس علوم اطلاع رسانی
به منظور تامین متخصصان و افراد حرفه ای شناخته شده در زمینه علوم كتابداری و اطلاع رسانی و مدیریت اسناد فنی در كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی ، تشكیل واحدهای تامین نیروی انسانی متخصص در هریك از مراكز هماهنگ كننده استان ضروری است . در برخی از مراكز اطلاع رسانی و كتابخانه ها ، متخصصان و كارشناسان ورزیده ای وجود دارند كه ممكن است حهت حرفه اطلاع رسانی و سرویسدهی دراین ارتباط و یا موارد دیگر خدمات مفید و ارزنده ای ارائه دهند . بنابراین ، شایسته است كه برای انجام همكاری و استفاده بهینه از امكانات تخصصی هر استان ، این واحدها در جهت تامین و اعزام متخصص ، بویژه با اهداف آموزشی و بر اساس آیین نامه های توافق شده ، فعالیت نمایند .همكاری در راستای فعالیتهای زیر ، بی گمان جدای منافع معنوی ، از لحاظ اقتصادی و همچنین كارآیی بیشتر شبكه اطلاعاتی و در زمینه تامین مدارك و به كارگیری آن ، مفید خواهد بود :
الف) تعاونی تهیه مجلات و نشریات ادواری ؛
ب) تعاونی تهیه كتابها ؛
ج) تعاونی رده بندی موضوعی و فهرستنویسی ؛
د) تعاونی صحافی ؛
ه) سرویسهای اطلاعاتی مربوط به سیستمهای ارتباطی گوناگون ؛
و) تعاونی تهیه و تولید تجهیزات و لوازم كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی .
الف ) تعاونی تهیه مجلات و نشریات ادواری
تعاونی تهیه م اغلب مشكلاتی كه كتابخانه ها ،پیرامون تهیه مجلات با آنها روبه رو هستند . نه تنها مربوط به افزایش سالانه قیمتهاست ! بلكه از مشكلاتی ناشی می شود كه توسط دفاتر مشتركان و آبونمان به وجود می آید . بنابراین جلات ، توسط مكانیزمهای مناسب فرهنگی در هر كتابخانه و مركز اطلاعاتی ، باعث كاهش مشكلات خواهد شد . لازم است كه لیستهای جداگانه ای برای مجلات علمی و پایه ، جهت موسسات خصوصی و همچنین فهرستهایی از مجلات و نشریات مورد نیاز مراكز اطلاعاتی و كتابخانه های عضو تعاونی تهیه شود . با انجام اینكار ، می توان فعالیتهای مكرر و غیر ضروری ای را كه سبب افزایش قیمت مجلات می شوند ، كاهش داده یا به طور كلی حذف كرد و همچنین جهت اشتراك گروهی مجلات گرانقیمت تصمیم مشتركی رااتخاذ نمود . در نتیجه این امر ، تعداد مجلات جدیدی كه نهایتا هزینه كمتری نیز در بر داشته اند ، قابل آبونمان شدن بوده و افزایش خواهند یافت .
ب ) تعاونی تهیه كتابها
برای تهیه كتابهایی كه در رده كتابهای علمی و آموزشی هستند و ناشران آنها درمورد قیمت آنها تخفیف كمی قائل شده اند و یا اصلأ تخفیفی تعیین نكرده اند و نیز نمی توان آن كتابها را از طریق كانالهای تجارتی عادی تهیه نمود ، تعاونی وظیفه تهیه آنها را به عهده خواهد گرفت . جهت انجام چنین فعالیتی ، باید واحدهای تخصصی انتخاب و گزینش كتاب ، در زمینه موضوعات گوناگون تشكیل شوند و به این مسئله از لحاظ معنوی توجه داشته باشند .
ج ) تعاونی رده بندی موضوعی و فهرستنویسی
واحدهای ایجاد شده جهت تاسیس تعاونی ، ممكن است این كار را به شكل كد گذاری و رده بندی موضوعی ، در تمام كتابخانه های تخصصی عضو این تعاونی انجام دهند . كتابخانه های كوچك نیز ممكن است ، برای انجام این امر ، از جمله شماره های رده بندی و موضوعات استاندارد هستند استفاده كنند .
نقش فرهنگی این تعاونی در فهرستنویسی و رده بندی ، بر اساس استانداردهای بین المللی و مناسب ، ممكن است سبب اجتناب از بروز مشكلاتی شود كه در زمینه افزایش طبقه بندیهای مختلف وجود دارد و برای ما ناشناخته اند . ضمنا این كار سبب صرفه جویی های بسیار زیاد ارزی و ریالی ای خواهد شد كه بر اثر هزینه های انفرادی هر مركز اطلاعاتی و كتابخانه به وجود می آید . همچنین با توجه به مشكلات تامین نیروی انسانی متخصص و كارآمد از یك طرف ، و محدودیتها و عدم امكانات كافی دانشگاهها و نیز هزینه های كلان مربوط از سوی دیگر ، بدیهی است كه ایجاد این تعاونی در حل مشكلات نقش بسیار مثبت و حساسی را ایفا خواهد نمود .
د ) تعاونی صحافی
تمام كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی كشور ممكن است ، برای ایجاد واحدهای صحافی در كتابخانه هایشان دارای امكانات كافی نباشند . ثانیا به دلیل محدودیتها ی مالی ، برای اكثر كتابخانه ها امكان پرداخت مبالغ زیاد به واحدهای صحافی وجود ندارد . بنابراین برای به وحود آوردن یك استاندارد در كار صحافی ، می توان نرخهای مناسبی جهت این كار در نظر گرفت و یك واحد صحافی مشترك مجهز نیز ، با تلاش تعاونی حهت انجام مقاصد فوق در هر استان معین نمود .
ه ) سرویسهای اطلاعاتی مربوط به سیستمهای ارتباطی گوناگون
سرویسهای اطلاعاتی می توانند ، با توجه به نیازهای اساسی ، فعالیتهای مناسب و موثری را انجام دهند .این كار را می توان ار طریق ترمینالهای كامپیوتری ، با هنكاری مراكز اسناد مختلف ، كتابخانه های ویژه و بانكهای اطلاعاتی به نحوی انجام داد كه ، كلیه مراكز اطلاعاتی عضو ، به آگاهی و دستیابی به اطلاعات كتابشناسی سایر كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی قادر باشند . نهایتا در چارچوب ضوابط و آئین نامه سرویس امانت بین كتابخانه ای ، امكان دستیابی به منابع و كتب مورد نیاز و با دریافت كپی مقالات و سایر منابع اطلاعاتی ، از طریق خطوط ارتباطی مانند فاكس ایجاد خواهد شد .
و ) تعاونی تهیه و تولید تجهیزات و لوازم كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی
لوازم و تجهیزات مختلفی كه معمولأ در هر كتابخانه و مركز اسناد و یا مراكز اطلاعاتی مورد استفاده قرار می گیرند ، عبارتند از : تجهیزات چوبی و فلزی ، همچنین ماشین تكثیر ضبط صوت ، دستگاههای میكروفیلم خوانی ، پرده نمایش فیلم ، كامپیوتر به همراه ترمینالها و دیگر لوازم مورد نیاز ، تمام كتابخانه ها و مراكز اسناد به هنگام و تهیه سفارش این تجهیزات ، با مشكلات عدیده اداری ، مالی ، ارزی ، نبود در بازار و غیره مواجه می شوند . بنابراین، بسیار ضروری است كه ، تعاونی ، تجهیزات و لوازم مورد نیاز مراكز اطلاعاتی ، كتابخانه های عضو و نهایتا تمام مراكز اسناد و كتابخانه های صنعتی ، تخصصی و غیره در سطح كشور را تهیه ، تولید و تامین نماید .
پیشنهادات
آنچه كه گذشت ، مروری بود بر لزوم وشرایط مناسبی كه برای ایجاد شبكه اطلاعات منطقه ای وجود دارد . با توجه به ساختار موجود مملكت ، جایگاه مناسب شبكه در زیر مجموعه وزارت فرهنگ و آموزش عالی پیشنهاد می شود . از آنجا كه موضوع شبكه اطلاعاتی ، بخشی است كه كاملأ به سیاستگذاری مربوط می شود و پرداختن به ابعاد تخصصی آن ، دور از فرصت این مقاله است ، در پایان تنها برذكر چند نكته ، تاكید و بسنده می شود :
۱) ایجاد سازمانی در زیر مجموعه وزارت فرهنگ و آموزش عالی تحت عنوان سازمان اطلاع رسانی كشور .
۲) تشكیل شورای عالی اطلاع رسانی با مشاركت و عضویت برخی از روسای كتابخانه های مركزی دانشگاهها ، اساتید و صاحبنظران به منظور هدایت نظام اطلاع رسانی كشور .
۳) تمركز بخشیدن به تهیه و توزیع و سرویس دهی نرم افزارهای كتابخانه ای ، به منظور حفظ زبان مشترك كتابخانه ها .

مهدی سپهر
مركز اطلاعات علمی و فنی مجتمع فولاد مباركه

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی