روایت معنویت در نظم فارسی

منظومه ۳ جلدی «هزار گوهر معنی» کتابی است که دکتر حسین رزمجو سروده و بتازگی به وسیله انتشارات سخن منتشر کرده است. دکتر حسین رزمجو که در نخستین دوره همایش چهره‌های ماندگار به عنوان برگزیده بخش ادبیات معرفی شد، پیش از این نیز و در همین حال و هوا کتاب‌های «حج: آیینه‌ای از رستاخیز» و «سیمای عرفانی و دینی مولوی در آیینه مثنوی» را منتشر کرده بود که با استقبال خوب جامعه ادبی و دانشگاهی مواجه شد. رزمجو همچنین استاد نمونه دانشگاه فردوسی مشهد و دبیر کل اسبق کمیسیون ملی یونسکو در ایران است.
آنچه در ادامه و در این مطلب می‌خوانید، بازخوانی آخرین اثر ایشان با عنوان هزار گوهر معنی است.
شمس قیس رازی در «المعجم فی معایر اشعار العجم» می‌نویسد: شعر سخنی است اندیشیده، مرتب، معنوی، موزون، متکرر، متساوی و حروف آخرین آن به یکدیگر ماننده.
این تعریف به طور کامل با آنچه در تاریخ ادبیات منظوم فارسی دیده می‌شود، منطبق است به عبارتی حکیمان، عالمان و شاعرانی همچون خیام، سنایی، مولانا و حافظ آثارشان بیش از هر چیز سرشار از مفاهیم و اندیشه‌های معنوی و عمیقی است که به شیوه‌ای منظوم یعنی موزون و مرتب و به همراه موسیقی‌ای که به زنگ قافیه منتهی می‌شود، سروده شده است.
از همین روست که از دیرباز آثار و سخن این بزرگان که از آموزه‌های الهی و کلام رسولان خداوند سرچشمه می‌گیرد، سینه به سینه نقل و بر ذهن و زبان مردم ایران زمین جاری و ساری شده است. تا آنجا که برخی از این آثار به دلیل کثرت استفاده و تکرار تبدیل به ضرب‌المثل‌های رایج زبان فارسی شده‌اند که حتی همین امروز نیز همچنان کاربرد دارند و بسیاری از سخنرانان و خطیبان برای انتقال مفهوم و ارتباط ساده‌تر با مخاطب از این کلام موزون بهره می‌گیرند.
مجموعه ۳ جلدی هزار گوهر معنی، سروده دکتر حسین رزمجو نیز تلاشی در همین قاعده و راستاست با این تفاوت که زبان رزمجو برای سرودن این مجموعه با زبان فخیم و کهن نظم فارسی که شاید برای عموم مردم امروز قابل فهم نباشد، فاصله دارد و به بیان دیگر، رزمجو قصد دارد با نگاه و زبانی نو (در مقایسه با آثار پیشینیان) کلامی موزون و مقفی را به عنوان یک ظرف و پتانسیل در اختیار بیان دوباره اندیشه‌های معنوی و آموزه‌های الهی قرار دهد.
نکته دیگری که دکتر حسین رزمجو به آن توجه هوشمندانه‌ای داشته انتخاب قالب و فرم است. رزمجو برای سروده‌های خود فرم رباعی را انتخاب می‌کند؛ قالبی که یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین قالب‌های تاریخ شعر فارسی است.
رباعی را به نوعی می‌توان به دلیل انعطاف‌پذیری فراوانی که در وزن دارد، متنوع‌ترین و منعطف‌ترین قالب شعر فارسی دانست به گونه‌ای که شاعر می‌تواند در ۲۴ یا به روایتی ۱۸ وزن اندیشه‌ها و مضامین خود را بیان کند همچنین وزن رباعی با توجه به تنوع زحافات و اختیارات شاعری می‌تواند به خلق مضامین و مفاهیم متنوع و حتی متضاد به شاعر کمک فراوانی کند و حتی بحر هزج که بحر مادر در رباعی است به علت نزدیکی به زبان عامیانه امروز و گفتار این پتانسیل را در اختیار شاعری همچون حسین رزمجو قرار می‌دهد تا بتواند در به نظم کشیدن مفاهیم و مضامین از زبانی امروزی‌تر و گفتاری‌تر بهره گیرد.
همچنین در گذشته بیشتر مفاهیم معنوی و عرفانی ادبیات پارسی در قالب‌هایی مطول مثل مثنوی و قصیده سروده شده است که مناسب همان روزگار بوده و شاید امروز و در دنیای مصرف‌گرا و کمپوتی و فشرده کمتر کسی حوصله و زمان خواندن چنین شعرهایی را داشته باشد و رزمجو به همین دلیل می‌کوشد به سراغ رباعی برود تا در موجزترین زمان و حالت ممکن با مخاطب ارتباط برقرار کند.
مجموعه ۳ جلدی هزار گوهر از معنی بیش از یک هزار و یکصد رباعی را در بر می‌گیرد که بر اساس اصول پنج گانه دین مبین اسلام تقسیم‌بندی موضوعی شده است و دفتر نخستین این منظومه اختصاص به توحید ذات باری تعالی دارد که شامل مطالبی با عناوین آثار صنع خداوند، یگانگی و صفات جلال و جمال او، مقام انسان در آفرینش، عوامل تکامل آدمی و ارتباط وی با خدا، قلمرو عرفان و نقش عشق در طی آن است که به روش قرآن و توصیه این کتاب آسمانی باید به تفکر در آثار پروردگار، از محسوسات به معقولات راه یافت و سرانجام به ذات بی‌همتا و بی‌انباز خالص جهان پی‌برد:
در آبی آسمان و موج دریا
در چشمه و رود و باغ و کوه و صحرا
در ذره و کهکشان و نور مه و مهر
بینم همه جا صورت آن یکتا را
این رباعی اشاره روشنی به این آیه کلام‌الله مجید در سوره بقره دارد که می‌فرماید: فاینما تولوا فثم وجه الله (به هر کجا روی آورید، رو به سمت خداوند است) و در همین رابطه نیز حضرت لسان‌الغیب نیز آورده است:
او را به چشم پاک توان دید چون هلال
مرغان هوا که در نشیبند و فراز
همواره در آسمان، به حال پرواز
ز آثار خدایند به چشم مومن
زیبا و شکوهمند و دارنده راز
در این رباعی نیز نشانه‌هایی از قدرت و عظمت خداوند برای کسانی که ایمان نیاورده‌اند به تصویر کشیده شده است ضمن این که به این آیه از سوره النحل نیز اشاره دارد:
«الم یروا الی الطیر مسخرات فی جو السماء ما یمسکهن الا الله ان فی ذلک لآیات لقوم یومنون( »آیا آنان کافران پرندگان را نمی‌بینند که بر فراز آسمان‌ها نگهداشته شده‌اند؟ هیچ کس جز خداوند آنها را نگه نمی‌دارد)‌.
هرچند که زهد و ترک جاه دنیا
نیکو صفتی است نزد شخص دانا
اما بود از هد خلایق آن کس
ظاهر ننماید این صفت خود به ملا
که تلمیح و اشاره‌ای دارد به این سخن امیر مومنان در نهج‌البلاغه که می‌فرمایند: «افضل الزهد اخفاء الزهد( »برترین پارسایی، پنهان داشتن پارسایی است)‌.
اما جلد دوم این منظومه حدود ۴۰۰ رباعی را در بر می‌گیرد که شامل ۴ اصل اعتقادی نبوت، امامت، عدالت و رستاخیز است. در بخش نبوت مهم‌ترین موضوع و مضمونی که در رباعی‌ها به چشم می‌آید، به نوع رسالت انبیای الهی بازمی‌گردد و این که انبیا همواره وظایفشان را در سایه وحی و تایبدات الهی انجام داده‌اند و در این رابطه هیچ گاه رسالت خود را با زور و تطمیع مردم به قدرت‌های دنیایی همراه نکرده‌اند.
در فصل دیگری از جلد دوم این کتاب به سیما و نشانه‌های ۲۶ تن از پیامبران خداوند پرداخته شده که در قران کریم به آنها اشاره شده است:
آنان که بگفتند خدا هست مسیح
کافر شده از این سخن زشت قبیح
زیرا که خدا یکی است نه زاده و زاد
این گفت خود اوست به الفاظ صریح
که به ترتیب به ۲ آیه از سوره‌های مائده و اخلاص اشاره دارد که در آن خداوند می‌فرماید:
آنها که گفتند خداوند همان مسیح فرزند مریم است به یقین کافر شده‌اند.
خداوند یکتاست و هرگز نزاده و زاده نشده است.
جلد دوم با موضوع امامت ادامه می‌یابد و پس از پرداختن به شخصیت امامان شیعه علیهم‌السلام به فصل عدالت می‌رسد که این فصل نیز شامل حدود ۲۰ رباعی درباره عدالت‌محوری و ستم‌ستیزی در گفتار خداوند و پیامبر و امامان معصوم است:
عدل است اساس نظم و ترتیب جهان
ظلم است چو آتشی که سوزاند جان
در سایه داد می‌توان تامین کرد
آسایش و آبادی و امن و ایمان
که در این رباعی نیز عدالت به عنوان یکی از ارکان اعتقادی شیعه مطرح شده است و رزمجو عدالت را سرچشمه همه خوبی‌ها و برکات و نعمت‌ها و آبادانی بشر معرفی می‌کند و البته ناخود آگاه این بیت از نظامی را نیز به ذهن متبادر می‌کند:
خداوند کیهان و گردان سپهر
ز بنده نخواهد به جز داد و مهر
جلد سوم و پایانی این مجموعه نیز به فروع دین همچون نماز، روزه، زکات و حج می‌پردازد و در بخش دیگری نیز مبحث انسان‌شناسی را مطرح می‌کند.
رزمجو در فصلی که اختصاص به حج دارد این رباعی را آورده است:
پیوستن قطره‌ای است با دریایی
یا ذره به خورشید جهان‌پیمایی
حاضر شدن تو در حج این جمع عظیم
باشد و چنان که در قیامت آیی
که به نوعی این اجتماع و گردهمایی بزرگ و عبادی، سیاسی و اجتماعی را به معاد و بازگشت به سوی پروردگار ارتباط می‌دهد و البته خواندن این مناجات خواجه عبدالله انصاری نیز در اینجا بی‌مناسبت نیست که می‌گوید:
در راه خدا ۳ کعبه آمد حاصل
یک کعبه صورت است و یک کعبه دل
تا بتوانی زیارت دل‌ها کن
کافزون ز هزار کعبه باشد یک دل
در پایان باید گفت همان طور که رزمجو بر منظومه بودن این کتاب تاکید کرده است نباید در مواجهه با این کتاب و آثار آن انتظار شعرهایی درخشان، مخیل با ظرافت‌های خاص زبانی داشت بلکه همان طور که در ابتدای مطلب نیز اشاره شد، به نظر می‌رسد مهم‌ترین هدفی که مولف دنبال کرده به نظم کشیدن برخی مفاهیم و احادیث و روایت‌های دینی بوده است که با توجه به بار موسیقایی کلام برای ارائه به مخاطب عام و ارتباط با آن می‌تواند شیوه‌ای موفق و تاثیرگذار باشد، اگرچه در میان کارشناسان حوزه ادبیات و خاصه ادبیات آیینی در این رابطه دیدگاه‌های مختلف و گاه متضادی وجود دارد که خود جای بحث فراوانی دارد و در حوصله این مقاله نمی‌گنجد.

سینا علی محمدی

منبع : روزنامه جام‌جم