گنبد باز ، نطنز

بر فراز یكی از كوه‌های رشته كوه كركس در جنوب غربی شهر نطنز، گنبدی قرار دارد كه از دور به شكل بنایی كوچك با روزنه‌هایی چند، به نظر می‌رسد و به گنبد باز معروف است. این ساختمان گوهری است در گنجینه هنر معماری ایران‌زمین كه متأسفانه تاكنون ناشناخته مانده است و باید مورد توجه كافی قرار گیرد و نسبت به تعمیر و نگهداری آن، اقدام سریعی معمول گردد. طراحی این بنا، از نظر محاسبات فنی بسیار ماهرانه و از نظر تزئینات بی‌نهایت زیبا است. راه دستیابی به گنبد باز، همان دره‌‌های سنگلاخی پیرامون آن است.
فاصله جاده آسفالته تا گنبد 2/5 كیلومتر است. با پایان گرفتن دره‌ها، كوه آغاز می‌گردد. پس از پیمودن بخشی از كوه، منظره كامل گنبد به خوبی نمایان می‌گردد و بیننده در برابر دیدگان خود، نمونه زیبایی از هنر معماری را مشاهده می‌كند. این بنای افسانه‌ای كه از ایوان آن مسافت‌های بسیار دور، یعنی تا ژرفای كویر را می‌توان مشاهده كرد، دارای مشخصاتی به شرح زیر است:
این گنبد بر تختگاه دایره‌مانندی از سنگ لاشه با قطر تقریبی 10/5 متر و بلندی 0/8 تا 3 متر بر فراز كوهی كه بلندی آن از اراضی اطراف، حدود 2000 متر است، به صورت هشت‌ضلعی بنا گردیده است. لبه پرتگاه آن تا جرزهای گنبد، حدود یك متر فاصله دارد. این بنا از آجر و ملاط گچ ساخته شده است. ابعاد هر یك از اضلاع هشت‌ضلعی آن 3/34 و قطر پی آن 1/80 متر است.
در گوشه شمال غربی آن،‌ پلكانی با 11 پله مارپیچ به طرف سقف وجود دارد. در سقف محوطه داخلی گنبد،‌ دریچه مدوری وجود دارد كه از آن، نمای داخلی ساقه و پوشش خارجی گنبد و دیوارك‌های پشت ساقه گنبد به خوبی نمایان است.
در سال 1374، به همت مسئولین میراث فرهنگی اصفهان، كف گنبد تعمیر شد و بقیه بنا نیز نیازمند تعمیرات و مرمت اساسی است.
گنبد باز یكی از شاهكارهای هنر معماری ایران است. جرزهای گنبد در حد اعلای تناسب انتخاب شده‌اند و بهترین شكل مقاومت در برابر زلزله و طوفان‌های سهمگین را دارد. آن‌چنان‌كه در برابر دو زلزله قوی و طوفان‌های مهیب كوه كركس ایستادگی نموده است. شگفت آن‌كه در سطح مقطع این جرزها چنان صرفه‌جویی به كار رفته كه با محاسبات پیشرفته امروزی نمی‌توان كم‌ترین تغییری در آن داد و یا صرفه‌جویی بیش‌تر به عمل آورد.
اجرای این بنای ظریف با ابعاد كاملاً موزون و مناسب،‌ آن‌هم در یك محوطه بسیار محدود، به رغم راهی بسیار مشكل، به راستی یكی از عجایب هنری است. شگفت آن‌كه این ساختمان هشت‌ضلعی كه قطر دایره محیطی آن 9 متر است، حتی محوطه همواری در اختیار نبوده و تعدادی از پایه‌ها بر روی قطعه‌سنگ‌های پایین‌تر به طوری بنا شده كه عبور در اطراف آن، عملاً امكان‌پذیر نیست.
در داخل یكی از پایه‌ها، راه‌پله‌ای، ارتباط قسمت پایین را با ایوان بالا برقرار می‌سازد. این ایوان چون كمربندی محكم، در مقابل فشارهای منتج از سنگینی گنبد، محاسبه و ساخته شده است. از این ایوان می‌توان فرسنگ‌ها افق اطراف را زیر نظر داشت. ابداع و احداث ایوانی به این شكل در این ساختمان شاهكار هنری است و با اصل معروف معماری كه «یك واحد ساختمانی ضمن تأمین مقصود اصلی، وقتی به نهایت كمال می‌رسد كه هم به زیبایی آن افزوده شود و هم مقاومت آن را بالا برد»، كاملاً مطابقت دارد.
گچ‌بری داخل ساختمان ساده، ولی در عین حال با ظرافت بسیار اجرا شده است. به طور كلی، جزئیات بسیار دقیق كارهای اجرایی دال بر آن است كه استادكاران بسیار ماهری در این ساختمان همكاری داشته‌اند تا چنین میراث هنری شگفت‌انگیزی از خود باقی گذارند كه مایه سربلندی و افتخار نسل‌های بعدی باشد.