ولی، ولایت، عقلانیت

در خم پیامبر به دستور خدای متعال امیرالمومنین را به عنوان امام و ولی جامعه اسلامی معرفی می‌کند ولی تاریخ اسلام بعد از رحلت پیامبر(ص) شاهد “ولایت‌گریزی” امت بود. ارتد الناس بعد الرسول الله(ص) الاخمسه نفر (کافی ج ۲، ص ۲۴۴) و به فاصله چند دهه شاهد “ولایت ‌ستیزی” بود که اوج آن را در فاجعه عاشورا می‌توان دید گرچه عاشورا سکه‌ای دو رو است و در یک طرف اوج ولایت پذیری اصحاب حضرت قابل مشاهده است؛ و الله انی اعلم اصحابا او فی و لاخیرا من اصحابی (مفید، ارشاد، ج ۲،‌ص ۹۱) ولی در تحلیل اجتماعی، جامعه و امت اسلامی گرفتار “ولایت ستیزی” و رکون به طاغوت شده به گونه‌ای که حتی فریاد حسین(ع) نیز قادر به بیداری آنها نیست.در این شرایط بحرانی و حساس، رسالت امامان شیعه تمهید و آماده‌سازی جامعه بشری برای “ولایت پذیری” است که از آن به “ظهور” یاد می‌شود . براساس این تحلیل ظهور در امتداد عاشورا نیست بلکه در مقابل آن است. “عاشورا” تجلی اوج ولایت ستیزی و ظهور تجلی اوج ولایت پذیری امت است.رهاورد این چرایی و تحلیل، رهنمون سیاستگذاری کلان جمهوری اسلامی‌ است که زمینه‌سازی ظهور را شعار خود قرار داده است.راز و رمز ادبار جامعه نه افراد به امام چه بوده است؟ و امامان شیعه با چه سیاست و خط‌مشی کلانی به پرورش و تربیت اجتماع برای آمادگی ظهور پرداخته‌اند؟ و نظام جمهوری اسلامی چگونه از آن سیره برای سیاست خود استفاده کند، اینها سوالات اساسی این پژوهش محسوب می‌گردد.
● رابطه ولایت پذیری و عقلانیت
در معارف دین عقل حجت باطنی و امام حجت ظاهری معرفی شده است.ان‌الله علی الناس حجتین. حجه ظاهره و حجه باطنه. فاما الظاهره فالرسل و الانبیاء و الائمه و امام الباطنه فالعقول. (کافی، ج ۱، ص ۱۶)با این نگاه و اعتقاد، می‌توان گفت که جامعه به میزان بهره‌مندی از عقلانیت، ولایت پذیر خواهد بود و البته پر واضح است که “عقلانیت دینی” که بستر پذیرش ولایت است تفسیری جدا از “عقلانیت مدرن و سکولار” دارد.اگر چه مفهوم اصلی و کلیدی در مدرنیته خودباوری و عقلانیت است و اعتقاد به اندیشه و خرد بشری در نیل به جامعه آرمانی به مدد علمیه چشم می‌خورد (ایان باربور، علم و دین ص ۷۰) ولی عقل مدرن عقلی تجربی و راز زداست که هدف آن تصرف در دنیا و استیلاجویی بر طبیعت و انسان است. از بدی و خوبی فاعل و پلیدی و پاکی فعل سخن نمی‌گوید تنها سخن از سود و زیان افعال است و چنین بود که تفکر سکولار تبیین شد. قصه سکولاریسم، قصه عقل غیردینی است اگرچه ضد دینی‌ نیست، دینی هم نیست (سروش، کیان، ش ۲۶،‌ ص ۱۱)پرواضح است عقل مدرن که سیطره آشکار نفس اماره بر انسان را مدلل می‌سازد، نمی‌تواند تمهید لازم برای بسط ولایت الهی در شئون فرد و جامعه را بیندیشد.
عقلانیت دینی و مدرن هم به لحاظ مدرک و روش و هم به لحاظ مدرک و محتوا باهم تفاوت‌های عیانی دارند. در سطح معرفت رهاورد عقلانیت دینی حکمت است در صورتی که رهاورد عقلانیت مدرن از سطح دانش‌های تجربی و حسی فراتر نمی‌رود دیگر آنکه عقلانیت دین حقیقت محور است برخلاف عقلانیت سکولار که تابع “قرارداد” است. اعتماد به وحی به عنوان منبعی از منابع شناخت و اعتقاد به مسئولیت انسان و خودکفا نبودن عقل از دیگر مشخصه‌ها عقل دینی است. (امان الله فصیحی، عقلانیت دینی و سکولار، فصلنامه علوم سیاسی، ش ۵)عقلانیت دینی را در این کلام کوتاه و نغز می‌توان تعریف کرد.العقل ما عبدالرحمن و اکتسب به الجنان (کافی، ج ۱، ص ۱۱)عقلانیتی که صلاح و سداد را در پی دارد و از لذت و سود و منفعت فراتر رفته و به کشف حقایق هستی و پایبندی به ارزش‌های متعالی متعهد است چرا که اصولا عقل، عقال و بند است. نهاد وجودی آدمی که مجمع قوای متفاوت و متعددی است، شهوت،‌ خشم، رحمت، عطوفت، که در بیان حضرت به جنود عقل و جهل تعبیر شده است اگر به تمام معنی حاکمیت بلامنازع عقل را پذیرفت و در تنظیم روابط خود به حکمیت عقل تن داد، انسان “عاقل” و در نتیجه “عادل” می‌شود. عدالت عین عقلانیت به این معناست و فسق تبعیت از جنود جهل و پذیرش ولایت طاغوت به جای ولایت عقل است. چنانکه انسان اگر “عادل” باشد می‌تواند ادعای حاکمیت عقل بر وجود خود داشته باشد و هم از طرف دیگر کمال عدالت به ولایت عقل است. جامعه انسانی نیز اگر به بخشی از عدالت و عقلانیت رسید می‌تواند پذیرای حکومت “امام” برای تکمیل عدالت و عقلانیت باشد. اذا قام قائمنا وضع یده علی روس العباد فجمع به عقولهم (بحار، ج ۵۲، ص ۳۳۶)بر این تحلیل ولایت پذیری جامعه رابطه مستقیم با عقلانیت جمعی دارد. جامعه مبتنی بر شهوات و ارضای نیاز که هنوز به بلوغ حداقلی نرسیده است نمی‌توانند ولایت پذیر باشد و تاریخ نشان داد اگر ولی‌ الهی در راس چنین جامعه‌ای قرار بگیرد، اوامرش بی اجرا خواهد شد و “امیر غیر مطاع” می‌شود.

منبع : روزنامه رسالت