حذف.... شاید وقتی دیگر

چند هفته قبل برای دومین بار در طول سال جاری، خبری در مورد تغییر واحد پول کشور منتشر شد که بازتاب وسیعی در رسانه‌ها داشت. در این خبر که توسط خبرگزاری فارس و به نقل از غلام‌رضا مصباحی مقدم، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس و عضو ناظر شورای پول و اعتبار سابق منتشر شده، آمده بود که محمود احمدی‌نژاد در مجمع عمومی بانک مرکزی از حذف سه صفر از واحد پول کشور استقبال کرده و تصمیم‌گیری در این‌باره را به سطوح تخصصی موکول کرده است.
البته مصباحی مقدم به‌عنوان پیشنهاد دهنده این طرح، برداشتن سه صفر از جلوی اسکناس‌ها را به‌صورت تدریجی قابل اقدام دانسته، بدین ترتیب که سه صفر ابتدا به‌صورت کوچکتر و کم رنگ‌تر در اسکناس‌ها چاپ شود و بعد از گذشت یک یا دو سال آن صفرها محو شود.
این پیشهاد، نشانگر دقیق وضعیت تصمیم‌گیری‌های امروز کشور است؛ شیوه‌ای منحصر به فرد و صد البته عجیب و غریب! واقعیت این است که طی سال‌های گذشته، بارها زمزمه تغییر واحد پولی کشور به گوش رسیده است اما در دوران دولت نهم، این دومین باری است که چنین نظریه‌ای و آن هم از سوی نمایندگان مجلس مطرح می‌شود. در فروردین ۱۳۸۶ این موضوع به‌عنوان یکی از اخبار مهم اقتصادی روز به سیاست‌های خبری و روزنامه‌ها وارد شد اما طی دو هفته به فراموشی سپرده شد؛ وضعیتی که به‌نظر می‌رسد این بار هم پیش خواهد آمد.
● سابقه موضوع
آخرین هفته فروردین، خبری منتشر شد مبنی بر اینکه برخی از نمایندگان مجلس، ایده تغییر واحد پول کشور را مطرح کرده‌اند. محمد خوش چهره، نماینده اقتصاددان تهران در مجلس هم در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر ضمن تایید این خبر، تأکید کرد که این ایده، کارشناسی نشده و قرار است به‌زودی نمایندگان با تشکیل جلسه‌ای این ایده را ارزیابی کنند.
مصباحی مقدم در توصیف نظریه خود، از درشت نبودن اسکناس‌ها در ایران سخن گفته و عنوان کرده که در سال ۱۳۵۱ که اسکناس هزار تومانی چاپ و نشر شد، تنها ۲ برگ این اسکناس‌ها برای دادن حقوق افراد کافی بود در حالی که پول درشت امروز، معادل پول خرد بسیاری از کشورهای جهان است. این موضوع باعث افزایش هزینه چاپ اسکناس در کشور شده، و ضعف و مشکلات متعددی را پدید می‌آورد و باعث گسترش استفاده از چک پول‌ها شده که به‌نظر وی یک عامل مهم تورم‌زا است.
● الگوهای موفق
الگوی ترکیه نمونه‌ای است که براساس آن چنین ایده‌هائی مطرح شده است. البته این کار نمونه‌های موفق دیگری هم دارد: در زمان ریاست ژنرال دوگل بر فرانسه، فرانک جدید به‌جای فرانک بی‌ارزش قبلی مورد استفاده قرار گرفت تا ارزش واحد پولی این کشور یک بار دیگر بالا رود. در روسیه نیز پس از فروپاشی نظام سوسیالیستی و با توجه به بی‌ارزش شدن روبل بر اثر تورم بسیار، واحد پول این کشور بهروبل جدید تغییر پیدا کرد که معادل هزار روبل قدیم بود به عبارت بهتر، سه سفر از اسکناس‌های این کشور برداشته شد.
اما الگوی ترکیه هم متأخرتر و هم نزدیک‌تر به وضعیت ایران است. از آغاز سال ۲۰۰۵، اسکناس‌های جدید ترکیه منتشر شد. هر لیر جدید ترکیه معادل یک میلیون لیر قدیم بود و بدین‌ترتیب ۶ صفر از اسکناس‌های ترکیه حذف شد. واقعیت این است که طی ۲۵ سال قبل از اجراء این طرح، ترکیه چنان تورمی را تجربه کرد که شاید در هیچ کشور دیگری سابقه نداشته باشد. در اواخر سال ۱۹۸۱ بود که اسکناس‌های ۵ هزار لیری به‌عنوان درشت‌ترین اسکناس‌های ترکیه به گردش درآمد که ارزش آن برابر ۳۹ دلار آمریکا بود. ۱۰ سال بعد، بانک مرکزی ترکیه اسکناس‌های یکصد هزار لیری را به جریان انداخت که در آن زمان ۲۰ دلار ارزش داشت، پنج سال پس از آن، چرخش اسکناس‌های یک میلیون لیری آغاز شد که ارزشش کمی بیش از ۲۵ دلار بود. این اسکناس‌ها در زمان تغییر واحد پول ترکیه تنها ۶۶ سنت ارزش داشت!
بحث تغییر در واحد پول ترکیه طی سال‌های ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۵ چندین بار مطرح شد و نقشه‌ها و طرح‌های گوناگونی مورد بررسی قرار گرفت که هیچ کدام با توجه به بالا بودن نرخ تورم در این کشور به مرحله اجرا نرسید، اما مسوولین اقتصادی ترکیه می‌دانستند که تغییر واحد پول، تصمیمی است که تنها یک بار می‌توان درباره آن اقدام کرد. برای همین، زمانی که انتظار این کشور برای رسیدن به تورم پائین سرانجام خاتمه یافت و نرخ تورم در سال ۲۰۰۴ برای اولین بار طی ۳۰ سال کمتر از ۱۰ درصد شد، این اقدام صورت گرفت.
وضعیت اقتصادی ایران تقریباً همچون ترکیه است. در سال ۱۳۵۸ درشت‌ترین اسکناس ایران ۱۰ هزار ریالی (هزار تومانی) بود که معادل ۱۴۰ دلار آمریکا بود و در سال جاری یعنی ۲۸ سال بعد، اسکناس پنجاه هزار ریالی منتشر شد که معادل ۵/۳ دلار است. ب این حال، آنچه تغییر واحد پول را در ایران ناممکن می‌سازد تورمی است که در دو سال اخیر نه تنها کاهش نیافته بلکه بیش از قبل هم هست.
نرخ تورم در خوش‌بینانه‌ترین حالت، نزدیک ۲۰ درصد است، ضمن این‌که مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی در خصوصی عملکرد بودجه و اثر آن بر اقتصاد ملی که از ابتدای سال منتشر شد ـ پیش‌بینی کرده که استفاده بیش از حد از درآمدهای نفتی در سال‌های گذشته منجر به بی‌ثباتی بیشتر در اقتصاد کشور، رشد نقدینگی تا مرز ۲/۴۱ درصد و افزایش تورم تا ۴/۲۳ درصد می‌شود. گزارش‌های رسمی بانک مرکزی در سال جاری هم نشان می‌دهد که نباید انتظار داشت تورم در سال جاری کم شود و هیچ امیدی به وعده‌های دولت برای تک رقمی شدن نرخ تورم نیست، ضمن اینکه در عملکرد دولت نیز هیچ چشم‌انداز روشنی در کاهش نقدینگی و تورم دیده نمی‌شود. با توجه به این موارد، بسیاری از صاحب نظران اقتصادی عقیده دارند که هنوز زمان تغییر پول کشور فرا نرسیده است. چنین ایده‌هائی باید زمانی مد نظر قرار گیرد که تورم مهار شده باشد.
با این حال باید توجه داشت که چنین اقدامی برای اقتصاد کشور ضروری است و همان‌طور که مصباحی مقدم هم اشاره کرده در حال حاضر اقتصاد ما از نظر مبادله، مشکلات بسیاری دارد که ریز بودن اسکناس‌ها و به روز نبودن یستم انتقال الکترونیکی پول در کشور عامل چنین مشکلی است و تغییر واحد پول می‌تواند منجر به رفع این مشکلات و همچنین کاهش هزینه چاپ اسکناس در کشور شود. همچنین این اقدام که به کاهش صفرهای پول ملی می‌انجامد می‌تواند منجر به انجام راحت‌تر محاسبات و کمک به برنامه‌ریزان کشور و سیستم بانکی و محاسباتی شود و تأثیر روانی مثبتی بر روی جامعه داشته باشد.
● نظر کارشناسان درباره تغییر واحد پولی کشور
مسعود نیلی، کارشناس مسائل اقتصادی کشور تأکید کرده که تغییر واحد پولی قبل از حل مشکل رشد حجم پول، تأثیر مثبتی در اقتصاد کشور نخواهد داشت. به عقیده وی، رشد بسیار بالای حجم پول در کشور ناشی از سیاست‌های مالی است که تأثیرگذاری و انعکاس آن در بخش پولی مسأله‌ای است که باید حل شود. این مسأله ضمن بی‌ارزش کردن پول، باعث ایجاد مشکل در تبدیل پول به کالا می‌شود.
واحد پول هرچه که باشد، اگر با شدت افزایش یابد در تورم انعکاس پیدا می‌کند و در این مورد فرقی ندارد پول را با چه واحدی مورد شمارش قرار دهیم.
امیرمنصور برقعی، معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور هم اوایل امسال در پاسخ به سؤالی در خصوص طرح تغییر واحد پولی کشور در ابتدای سال جاری گفت: اظهارنظر در مورد این مقوله به‌صورت قاطع امکان‌پذیر نیست. ایران ویژگی‌های خاص خود را دارد و هرگاه تجربیات سایر کشورها در ایران اجراء شده به جواب نرسیده‌ایم.
رضا راعی، مدیرعامل بانک تجارت، در این باره اظهار داشت: حذف سه صفر از پول ملی یک شمشیر دولبه است و اگر روی حذف صفرها کار کارشناسی صورت گیرد، هم اثرات مثبت و هم اثرات منفی خواهد داشت. این اقدام با کار کارشناسی اثر مثبتی بر نرخ تورم دارد و آن را کاهش می‌دهد ولی اگر بدون کار کارشناسی سه صفر از واحد پولی حذف شود تورم افزایش خواهد یافت. وی همچنین اظهارنظر کرد که حذف سه صفر بهتر از چاپ اسکناس‌های درشت‌تر است.
و بالاخره طهماسب مظاهری، رئیس کل جدید بانک مرکزی، این خبر را طرحی در حد یک پیشنهاد دانست و گفت: اگر این کار بدون مطالعه انجام شود، می‌تواند هزینه‌ها و خساراتی را به‌همراه داشته باشد. انجام این کار نیازمند مطالعات جامع و دقیق، فراهم کردن مقدمات و توجه افکار عمومی است. حذف سه صفر از پول ملی، ابزار و روشی است که می‌تواند مفید باشد ولی باید مقدمات اولیه آن را فراهم کرد و برای مردم توضیح داد دلایل انجام این کار چیست؟
مظاهری درباره این موضوع هم که حذف سه صفر از پول ملی تا چه حد جدی است، گفت: در جلسه مجمع عمومی بانک مرکزی، آقای مصباحی مقدم این موضوع را که چندی قبل مطرح شده بود، یادآوری کردند تا به‌عنوان یک پیشنهاد بررسی شود.
با بازخوانی این اظهار نظرها و همچنین با توجه به وضعیت تورم و نقدینگی در جامعه، باید گفت که مسأل تغییر واحد پولی کشور و حذف صفرها از پول ملی باید برای روزگاری دیگر بماند، روزگاری که به‌طور واقعی، کاهش نرخ تورم نسبت به ۴۰ سال گذشته بی‌سابقه باشد و چشم‌انداز روشنی پیش‌روی اقتصاد ایران باشد. در صورت رسیدن به چنین وضعیت و تداوم آن می‌توان به فکر تغییر واحد پول و کاهش صفرهای اضافی اسکناس‌ها هم افتاد.
● درس‌هائی از خبر اخیر
این سخن مصباحی مقدم که بعد از طرح موضوع کاهش سه صفر از پول ملی، محمود احمدی‌نژاد دستور بررسی آن را داده است، می‌تواند مثبت و امیدوارکننده باشد، نه از این جنبه که این دستور به کاهش یا عدم کاهش صفرها منجر می‌شود، بلکه از این نظر که خوشبختانه برای این موضوع در یک جلسه، تعیین تکلیف نشده و ”بررسی“ آن مورد توجه قرار گرفت.
کاهش سه صفر از پول ملی، در غیاب شورای پول و اعتبار بررسی می‌شود اگرچه هشدارهای بسیاری نسبت به این کار قبل از کاهش واقعی نرخ تورم داده شده، ممکن است تصویب و اجراء شود. تجربه چنین موضوعی را غیر ممکن نمی‌داند. با این حال، همان‌طور که عنوان شد، عدم تصمیم‌گیری در این‌باره در یک جلسه و بدون هیچ ارجاعی به کارشناسان، جای قدردانی دارد و باید آن را یک گام به جلو در تصمیم‌گیری‌های دولت نهم دانست.
موضوع دیگری که در خبر منتشره اخیر و نحوه انعکاس آن باید مورد توجه قرار گیرد، نحوه دامن زدن بعضی رسانه‌ها به خبری است که اعتبار چندانی ندارد. نحوه انتشار خبر احتمال حذف سه صفر از پول ملی به‌گونه‌ای بود که ناخودآگاه این موضوع به ذهن متبادر می‌شد که اولاً این موضوع قطعیت دارد، ثانیاً از چند وقت دیگر اجرائی خواهد شد!
با وضعیت پیش آمده، وظیفه رسانه‌ها بالاخص رسانه‌های اقتصادی علاوه بر درج مقالات علمی و نقد دقیق موضوع، پرسشگری از دولت، درباره تصمیمات قبلی و تورم و گرانی‌های کنونی است. توجه دادن مردم و دولت‌مردان به این موضوع که پس از دو سال، بسیاری از مهره‌های اقتصادی دولت برکنار یا مجبور به استعفا شده‌اند، و این که بسیاری از شعارهای دولت چون آوردن پول نفت بر سر سفره‌ها، مهار تورم و گرانی، یک رقمی کردن نرخ تورم، توزیع عادلانه ثروت و بهبود وضع معیشتی مردم هنوز هیچ نمودی ندارد، در حالی که درآمد کشور از فروش، پرسش‌گری از دولت، درباره تصمیمات قبلی و تورم و گرانی‌های کنونی است. توجه دادن مردم و دولتمردان به این موضوع که پس از دو سال، بسیاری از مهره‌های اقتصادی دولت بر کنار یا مجبور به استعفا شده‌اند، و این که بسیاری از شعارهای دولت چون آوردن پول نفت بر سر سفره‌ها، مهار تورم و گرانی، یک رقمی کردن نرخ تورم، توزیع عادلانه ثروت و بهبود وضع معیشتی مردم هنوز هیچ نمودی ندارد، در حالی که درآمد کشور از فروش نفت به‌طور بی‌سابقه و عجیبی بالا رفته است و تأکید بر این موضوعات، می‌تواند دولتمردان را به توجه بیشتر به علمی بودن اقتصاد و لزوم لحاظ نظرات کارشناسی در تصمیمات بکشاند.

محمدحسین روانبخش

منبع : ماهنامه اقتصاد خانواده