درباره احمد قهرمان

احمد قهرمان، گیاه شناس
▪متولد پنجم تیر ماه ۱۳۰۷بابل
زپایان تحصیلات متوسطه دربابل
▪ ادامه تحصیل در دانشكده علوم دانشگاه تهران۱۳۲۹
▪ فارغ التحصیل رشته طبیعی از دانشكده علوم
▪اشتغال به دبیری در دبیرستان های تهران
▪ ادامه تحصیل در دانشكده علوم تا مقطع فوق لیسانس ۱۳۴۲
▪رفتن به فرانسه برای ادامه تحصیل
▪تحصیل در مركز گیاه شناسی «مونت پلیه» تا مقطع دكترا
▪دریافت دكترای گیاه شناسی ۱۳۴۵
▪ بازگشت به ایران و تدریس در دانشگاه با سمت استادیاری، سپس دانشیاری و بعد استادی
▪ بیش از نیم قرن آموزش گیاه شناسی در دانشگاه های ایران
▪ تألیف بیش از ۴۰ عنوان كتاب در حوزه های تخصصی گیاه شناسی
▪ تهیه فلور رنگی ایران
▪ دریافت مدال طلای انیشتین و جایزه سازمان یونسكو
▪ انتخاب به عنوان چهره ماندگار
▪ برخی از آثار او عبارت اند از بافت و تشریح گیاهان آوندی، گیاه شناسی عمومی،تنوع زیستی گونه های گیاهی ایران،تطبیق نام های كهن گیاهان دارویی بانامهای علمی در یك جلد باهمكاری احمد اخوت، كد عمومی خانواده ها و جنس های فلور ایران؛ همراه با درآمدی بر فلور رنگی ایران،راهنمای فلورها و كتابنگاری گیاه شناسی ایران ، كورموفیت های ایران و...
«یادم می آید سال های پیش كه در مقطع كارشناسی علوم گیاهی در دانشگاه ارومیه تحصیل می كردم وكتاب های گیاه شناسی پایه، كورموفیت های ایران و... دكتر به عنوان مرجع درسهایمان بود. آرزو داشتم كه ایشان را از نزدیك ببینم و شاگرد كلاس هایشان باشم. تصور می كنم برای هر كس كه در ایران به آموزش گیاه شناسی مشغول است، آشنایی با دكتر از افتخارات زندگی باشد، برای من نیز این گونه بوده است. مطمئن بودم كه علائق واقعی به گیاه شناسی و شوق آموختن نادانسته ها در كلاس درس ایشان بدرستی به بار می نشیند. این آرزو تا قبولی در مقطع دكترا میسر نشد.در دوره جدید تحصیل در سه درس از حضور ایشان بهره بردم واز بینش واشراف عمیق دكتر به موضوع گیاه شناسی بسیار نكته ها آموختم. حضور منظم ایشان در«هرباریوم» و اختصاص همه زمان حضور در محل كار به مطالعه، نگارش كتاب و پژوهش با كهولت سن، وقت شناسی مثال زدنی، توجه عمیق به علم و بویژه به فلسفه، علم وتكریم و احترام به استادان و معلمان، از جمله درس هایی بود كه از این استاد فرزانه گرفتم و آموختم كه تنها و تنها عشق به گیاه و گیاه شناسی است كه این گونه می تواند استاد را باوجود مشكلات بسیاری كه در حوزه های تجربی موجود است هم چنان پایدار وپر استقامت در كار نگهدارد. خدمات وزین ایشان به دانش گیاه شناسی و سیستماتیك ایران بر همگان آشكار است كه برای نمونه می توانم به تأسیس «هرباریوم» مركزی دانشگاه تهران و تهیه فلور رنگی گونه های گیاهی ایران اشاره كنم. هر زمان كه به «هرباریوم» می روم و دكتر را می بینم كه غرق در مطالعه است و از زمان به بهترین وجه استفاده می برد به خود نهیب می زنم وگلایه می كنم و در عین حال انرژی بسیار می گیرم» این جملات صمیمی و صادقانه را مهناز وفادار یكی از دانشجویان دوره دكترای گیاه شناسی در وصف استاد خویش احمد قهرمان گفته است و به راستی كه احمد قهرمان اینچنین است، اما قهرمان نیز همچون شاگرد خویش، تكریم استادانش را از یاد نبرده و از آنان در هر آنجا كه ممكن بوده ،به نیكی یاد كرده است: «اگر به عصری كه استاد «پارسا»كارهای تحقیقاتی علمی و پایه ای را برای تألیف فلور در ایران شروع كرد، توجه كنیم، می بینیم كه آغاز این كار بزرگ با چه دشواری ها و مشكلاتی روبه رو بود و نگارش آن تا چه اندازه به صبر، حوصله، پشتكار، خستگی ناپذیری و تحمل نیاز داشت. با توجه به وسعت كار و این واقعیت كه فلورهای كشورهای همجوار ایران مانند تركیه و عراق را دانشمندان خارجی تدوین كرده اند، تألیف فلور ایران از كارهای شاخص علمی در قرن ۱۹ میلادی است.»
این جملات را دكتر احمد قهرمان در اوصاف كارحرفه ای استاد خویش احمد پارسا گفته است. پروفسور پارسا بیش از ۶۰ سال از عمر خود را به تحقیق و تفحص درباره طبیعت ایران پرداخت و پنج سال پیش، در ۹۰ سالگی، در حالی كه هنوز به حرفه سرزمین و آثارش عشق می ورزید، با طبیعت و هر آنچه داشت وداع كرد. پروفسور پارسا در فاصله سال های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۹ شمسی نخستین فلور مستقل ایران را به نام فلور «دولیران» به زبان فرانسه تألیف كرد كه در ۵ جلد و بیش از ۷۰۰۰ صفحه منتشر شد.
كار تألیف فلور ایران با امكانات آن زمان، كاری بسیار بزرگ و سخت بود، اما دكتر پارسا، آن را با صبر و حوصله و تحمل مشقت های بسیار به پایان رساند. تألیف این فلور در حالی انجام شد كه فلور بسیاری از كشورهای ما را خارجی ها می نوشتند. حتی پیش از آن نیز، اتریشی ها و آلمانی ها، فلور ایران را جمع آوری می كردند. پروفسور پارسا برای انجام این كار، تمامی گیاهان و رستنی های ایران را جمع آوری و كدگذاری كرد و نخستین مرحله پژوهشی خود را پس از اخذ دكترای گیاه شناسی و بازگشت به ایران به جمع آوری نمونه های گیاهی زادگاهش «تفرش» اختصاص داد و پس از آن، نمونه های دیگر نقاط ایران را نیز جمع آوری كرد اما متأسفانه به دلایلی«هرباریوم» پروفسور پارسا كه اغلب حاوی همه گیاهان مذكور در فلور ایران بود - از جمله، نزدیك به ۲۵۰ گونه جدیدی كه وی از ایران برای فلور دنیا تشخیص داده و به نام خود او بود و نمونه نخست آنها در مورد گیاه شناسی «كیو» لندن هنوز به عنوان «تایپ» وجود دارد ـ از بین رفت. احمد پارسا در نامه ای كه به احمد قهرمان نوشته، آورده است: «... من از سرنوشت موزه تاریخ طبیعی خودم بسیار ناراحتم. آن كلكسیون معظم زمین شناسی (فسیل و سنگ) و جانورشناسی و گیاه شناسی چه شد؟ من از هر نمونه گیاهان ایرانی، یكی یا چند تا داشتم كه در «كیو» به دقت نامگذاری كرده بودم. گویا سرنوشت همه كلكسیون ها را به دست و عهده چند نفر بی اطلاع و مغرض داده بودند.»(۱)
پروفسور دكتر احمدپارسا دردوم خرداد سال ۱۳۷۶ در كالیفرنیا درگذشت. اما احمد قهرمان راه استاد خویش را بدرستی پیش برده و به دست یافته های فراوانی نیز رسیده است، از آن جمله است كارگردانی و اجرای یكی از بزرگترین پروژه های عكاسی ایران ؛كه بخشی از فلور رنگی ایران است و شامل عكس هایی است كه در سا ل های طولانی از سوی مؤلف و در رویشگاه های طبیعی این گیاهان عكسبرداری شده یا می شود. نخستین شماره این مجموعه در سال ۱۹۷۸ به صورت تمام رنگی منتشر شد. هر شماره مربوط به ۲۵۰ گونه گیاهی است و از هر گونه چندین عكس وجود دارد. تا سال ۲۰۰۳ بیست و چهار مجلد از این مجموعه منتشر شده و انتشار آن كماكان ادامه دارد.« منظور ما از فلور خود گیاه با تمام مشخصات و جزئیاتش است. به طوری كه وقتی كسی شكل گیاه را می بیند، تمام شرح را هم اگر نخواند، به گیاه آشنایی پیدا می كند، ولی رده بندی های فیروژنتیك به صورت مولكول است، ما روی این كاری نكرده ایم. فلورهایی كه در دنیا هست، كلید مورفولوژیك است. اگر قرار باشد یك گیاه را خرد كنیم و در مولكول بریزیم دیگر چیزی نمی ماند. فلور در حد گونه و زیر گونه است و پایین تر از آن نمی آید. پایین تر از آن را باید مولكولی كار كنیم »این یكی از ارزنده ترین خدمات احمد قهرمان به گیاه شناسی ایران بود. او درباره انگیزه شكل گیری طرح فلور می گوید: «در زمان تدریس در دانشگاه ، متوجه شدم كه دانشجویان مشكلاتی در فهم موضوع دارند. توصیفاتی كه در مورد یك گیاه داده می شود، تا دیده نشود، در ذهن جای نمی گیرد و ما در آن زمان به عكس گیاهان دسترسی نداشتیم. همان موقع، اسلایدهای رنگی از گیاهان تهیه كردم. كاری كه در آن موقع ( حدود سال ۱۳۳۸) نادر بود. حدود ۳۶هزار اسلاید تهیه كردم، ولی این هم كار ساز نبود چون وقت زیادی برای پیدا كردن گیاه می گرفت و اگر كسی هم می خواست از آنها كپی برداری كند، گران تمام می شد. بعد تصمیم گرفتم كه شكل هر گیاه را نقاشی كنم چون در نقاشی هم دستی دارم، ولی از این كار هم منصرف شدم، چون اروپاییان از مدت ها قبل این كار را شروع كرده بودند و از ما خیلی جلوتر بودند. برای همین تصمیم گرفتم یك فلور با عكس تهیه كنم. با كمك چند تن از دوستان عكس هایی تهیه كردیم كه در هر یك، جزییات هر گیاه از قبیل صفات جنس و صفات گونه نشان داده شده بود. و برای هر یك كدهایی مربوط به خانواده، گونه و جنس به طور جداگانه در نظر گرفتیم تا دسترسی به آنها آسان باشد. این كدها راهنمای ما هستند هر وقت به طبیعت می رویم، كار نداریم كه مال كدام گونه است. در آن زمان چون كامپیوتر نبود، كد بندی كار خیلی مشكلی بود؛ ولی ارزش داشت .ما از ۸هزارگونه گیاهی ایران، حدود ۳هزار گونه را به صورت فلور داریم و این كار بسیار عظیمی بود و در دنیا ما را به واسطه همین فلور می شناسند »اما كیست احمد قهرمان این پیر ۷۸ ساله گیاه شناسی ایران كه در علم گیاه شناسی چهره ای شناخته شده در عرصه های بین المللی نیز هست؟« من در پنجم تیرماه ۱۳۰۷ در شهرستان بابل و خانواده ای متوسط متولد شدم. پدرم كفاش بود و از این طریق امرار معاش می كرد. پنج برادر و دو خواهر در كنار پدر و مادر، محفل گرم خانواده ما را شكل داده بود. من دومین فرزند این خانواده بودم. برادر بزرگ ترم از دنیا رفت و شانزده ساله بودم كه پدرم نیز دار فانی را وداع گفت و من از آن پس بار مسئولیت خانواده را عهده دار شدم. آن روزها سال پنجم متوسطه بودم. بیماری پدر و تعهدی كه بر دوش من سنگینی می كرد، امكان حضور موفق در امتحانات مدرسه را از من گرفت و نخستین شكست را در زندگی تجربه كردم.
روزها گذشت مسئولیت كتابخانه ملی شهر به من واگذار شد و از طریق درآمدی كه از آن به دست می آوردم، ضمن تحصیل، به كار نیز مشغول بودم. تدریس خصوصی هم داشتم و گاهی نقاشی و گاهی عكس های سیاه و سفید را به عكس های رنگی تبدیل می كردم. بعد از اخذ دیپلم راهی تهران شدم. در دو كنكور علوم طبیعی و هنرهای زیبا شركت و از میان آنها رشته طبیعی را انتخاب كردم. در سال ۱۳۳۳ از این رشته فارغ التحصیل شدم. چهار یا پنج سال پس از آن، دبیر دبیرستان های تهران بودم.
دبیرستان هایی مانند خرد، شرف، علمیه، دارالفنون، نوباوگان و ... پس از آن، در كنكور دبیری دانشگاه شركت كردم و در این آزمون تنها یك نفر انتخاب می شد و من از میان داوطلبان بسیار پذیرفته شدم.
از اواخر سال ۳۸ به عنوان دبیر وارد دانشگاه شدم و پس از آنكه در سال ۴۲ كارشناسی ارشد خود را گرفتم، برای ادامه تحصیل به فرانسه رفتم و واردمركز گیاه شناسی «مونت پلیه» شدم. سه سال بعد، یعنی اواخر سال ،۴۵ پس از دریافت مدرك دكترا به ایران بازگشتم و امروز بیش از نیم قرن است كه مشغول خدمت هستم» گرچه او همه این عمر دراز را در چند جمله خلاصه می كند اما مختصات اثرگذاری این پیر گیاه شناسی، بیش از این مختصر است. احمد قهرمان پژوهش میدانی را با مطالعات كتابخانه ای در زمینه كاری اش آمیخته و حاصل پژوهش های وسیع و پردامنه اش را در بیش از چهل كتاب جمع آوری كرده است:«من تاكنون ۴۱ كتا ب منتشر كرده ام كه آخرین آنها كتابی است به نام «تطبیق نام های كهن گیاهان دارویی به نام های علمی.» در این كتاب بخش عظیمی از فرهنگ علمی ایران و بخصوص شرق و فرهنگ اسلامی وارد شده و جلد اول آن نیز منتشر شده است. یكی دیگر از كتاب های من «تنوع زیستی گونه های گیاهی ایران» است. این كتاب جزو كتاب های سال یونسكو شناخته شد. به این دلیل كه تا آن زمان كاری در زمینه معرفی گونه های گیاهی ایران انجام نگرفته بود. یكی دیگر از كارهایی كه انجام دادم، تهیه فلور رنگی ایران است كه به سه زبان فارسی، فرانسه و انگلیسی منتشر شده است. یك سری مقالات علمی نیز دارم كه بیشتر آنها مربوط به خارج از ایران است و به صورت بین المللی چاپ شده. از دیگر كارهایم ایجاد «هرباریوم» و محیط آزمایشگاهی پژوهش در دانشكده علوم است كه دانشجویان خوبی در آنجا مشغول تحقیق و پژوهش هستند . استاد راهنمای ۴۵ رساله كارشناسی ارشد و ۱۲ رساله دكترا بودم. اكنون نیز بیشتر اوقاتم را صرف تحقیق و پژوهش می كنم. بیشتر در خارج از تهران، در طبیعت هستم و عكس های مورد نیاز را نیز خودم می گیرم، یعنی تمام عكس های موجود در كتاب هایم اصلی هستند. به همین دلیل آثارم در دنیا شناخته شده است.» او عكاس ماهری نیز هست و دانش گرافیك و نقاشی را نیز درآمیخته كارش ساخته تا آثار متفاوتی در عرصه گیاه شناسی به وجود آورد. به سبب همین دامنه وسیع فعالیت و پژوهش و تفحص در گیاهان ایران بود كه قهرمان برنده چند جایزه ملی و بین المللی همچون جایزه رتبه یك جشنواره خوارزمی و مدال طلایی آلبرت انیشتین از یونسكو شد. او كه مؤسس«هرباریوم» دانشگاه تهران است، شاید از پركارترین مؤلفان دانشگاه تهران نیز باشد. قهرمان درباره تنوع گونه های گیاهی در ایران می گوید :«وسعت ایران حدود ۱میلیون و ۶۴۸ هزار و ۱۹۵ كیلومترمربع است ؛ با این حال نزدیك به یك میلیون كیلومتر تا یك میلیون و ۲۰۰ هزار كیلومتر اراضی آن خشك و بیابانی است و حدود ۴۰۰هزار كیلومتر به نسبت پوشش خوبی دارد. این برابر است با پوشش گیاهی تمام كشور های آلمان ، فرانسه ، لوكزامبورگ و سوئیس . بنابراین ما از نظر پوشش گیاهی ممكن است فقیر باشیم، ولی از نظر تنوع گیاهی بسیار غنی هستیم. ما نزدیك به هشت هزار گونه گیاهی در ایران داریم كه مطابق با تمام قاره اروپا و دو برابر اروپای مركزی است. در نیمكره شمالی، پنج ناحیه گیاهی وجود دارد كه در ایران به یكدیگر می رسند. به همین دلیل ما تنوع گیاهی بسیار غنی ای داریم . تقریباً ۲هزار وپانصد گیاه «اندیمیك»، یعنی گیاهانی كه فقط در ایران وجود دارند و در این بین بیش از هزار گونه ، نادر است.
اگر ما روزی بتوانیم از این موهبت الهی و طبیعی استفاده معقول كنیم درآمدی بیش از درآمد نفت عایدمان خواهد شد.(۲) » از تألیف های مهم قهرمان باید از كتاب كورموفیت های ایران یا سیستماتیك گیاهی یاد كرد. گیاه شناسی یكی از علوم قدیمی است كه سابقه آن به دوران كهن و عتیق می رسد. این دانش كه در گذشته علمی ساده بود و در مواردی فقط به شناخت معدودی از گیاهان و نحوه استفاده از آنها خلاصه می شد، در صد سال اخیر بویژه در دهه های آخر آن بسط و توسعه بسیار یافت و به حكم ضرورت و نیاز و همراه با پیشرفت سایر علوم و تكمیل وسایل و ابزار پژوهش به رشته ها و زمینه های مختلف تقسیم شده و اهمیت غیرقابل انكاری در كشاورزی و رشته های مختلف آن، در داروسازی و درمان، در شناخت و توان محیط زیست، در اكولوژی (بوم شناسی) و بالاخره در بهره گیری بیشتر و معقول از محیط و بهسازی آن پیدا كرده است. شناخت علمی گیاهان در هر یك از این زمینه ها، چه از نظر پژوهش و چه به لحاظ كاربرد، اهمیت بنیادی و كلیدی حاصل كرده است. برای شناخت بهتر گیاهان، دانش سیستماتیك یا تاكسونومی كه روش رده بندی گیاهان در آن بر پایه اختصاصات و صفات ثابت و اصلی و مشترك آنها قرار دارد، به ما امكان می دهد تا طبق قاعده و نظم معینی به طور دقیق گیاهان را بشناسیم.
این كتاب هم نگرشی تازه به مسائل سیستماتیك گیاهی و آموزش آن دارد. كتاب قهرمان در پنج بخش با عنوان های اصول و روش های رده بندی، شاخه خزه ای ها و صفات شاخه ای آنها، شاخه نهانزادان آوندی، زیرشاخه بازدانگان و زیرشاخه نهاندانگان تنظیم شد. كه هر بخش البته از چندین فصل تشكیل شده است.
در مقدمه كتاب آمده است كه برای آنكه كتاب كورموفیت های ایران در سطوح آموزشی و پژوهشی نیز مورد استفاده قرار گیرد و استفاده از آن طیف گسترده تری داشته باشد، مطالب كلی سیستماتیك با تمام نظرات و مسائل آن از شاخه بریوئیت ها تا آخرین تیره گیاهان گلدار را در بر گرفته است و در ضمن گیاهان ایران نیز در هر تیره در جای خود به طور مستقل ذكر شده اند. (۳)احمد قهرمان دیدگاه های ویژه و اطلاعات دقیقی درباره كاربرد های دارویی گیاهان و استفاده محققان و پژوهندگان از آن دارد. او می گوید:«كسانی كه در دنیا بر روی گیاهان دارویی كار می كنند، بر روی مولكول ها تحقیق و پژوهش می كنند؛ بهایی كه آنها برای گیاهان دارویی و دستاوردهای خود تعیین كرده اند، خیلی بالاست. یكی از شركت های بزرگ فرانسوی كه بر روی گیاهان دارویی كار می كند و من با مدیران آن گفت و گو كرده ام، فقط بین ۸ تا ۹ میلیارد دلار در سال به تحقیقات خود اختصاص داده بود. حالا حدس بزنید این شركت چه قدر درآمد دارد كه این مقدار فقط صرف تحقیق و پژوهش آن می شود.
یكی از مدیران این شركت می گفت برای استفاده از مولكول هر گیاه، ۳۶۰ میلیون دلار هزینه می شود و دوازده سال طول می كشد تا تحقیقات آن نتیجه دهد، ولی فروش اولیه ما فراتر از یك میلیارد دلار است. منابع گیاهی ما چشمه های جوشانی هستند كه همواره وجود دارند. حیات كره زمین وابسته به وجود گیاهان است و باید سلامت وجودی آنها را تأمین كرد.
ما نمی توانیم تجربه عطاری ها را كنار بگذاریم؛ ولی وقتی از خواص گیاهان دارویی صحبت كرده و به گفته های بوعلی سینا درباره خواص دارویی آن استناد می كنیم، باید مستندات كافی برای آن داشته باشیم. هر دارو ممكن است علاوه بر خواص دارویی برای یك نقطه از بدن، برای نقطه ای دیگر زیان آور باشد. من در قبال هر شغل موضع گیری نمی كنم، بلكه معتقدم باید به شكل معقولی از آن استفاده كرد. باید كنترل جدی بر روی مصرف بی رویه منابع گیاهی صورت گیرد. گیاهان در شرایط تصادفی می رویند، گاهی ممكن است با برداشت بی رویه آنها، دیگر آن گیاه در منطقه خاص خود نروید. باید غارتگری و سوء استفاده از باور مردم از میان برود.»(۴)
□□□
در یكی از طبقات دانشكده علوم دانشگاه تهران، اتاقی هست پر از گیاه و سبزینه های زیبا؛ در كنار تصاویر متنوعی از گونه های مختلف گیاهان ایران كه در آن مرد سپیدمویی، پشت میز كارش نشسته است، اینجا اتاق كار استاد احمد قهرمان است...

محمدرضا فروتن مجد
پی نوشت:
۱- كشاورز جوان، سال،۲ شماره ۹ ، آذر۸۴
۲- تبیان،گفت و گو با احمد قهرمان
۳ـ معرفی كتاب شرق، ۸۴‎/۵‎/۱
۴- پایگاه اطلاع رسانی، جواد صبوحی، روزنامه قدس

منبع : روزنامه ایران