شنبه, ۲۹ دی, ۱۴۰۳ / 18 January, 2025
مجله ویستا
طبیعت از نگاه رسول خدا (ص)
طبیعت با عناصر گونه گونه، زیبا و دلربایش در نگاه اهالی زمین که هماره چشمی به آسمان و گوشی به نجوای رازناک این عناصر داشتهاند مایه آرامش، نشاط، شادمانی و زمینهساز ترقی، پیشرفت و ثروت بوده است. در این میان، توجه به نگاه عرشی رسول خداصلی الله علیه وآلهبه این عناصرِ مخلوقِ خدایِ زیبایی آفرین، بیگمان برای ما بسی شیرین، درسآموز و رازگشا خواهد بود.
● حیوانات
نخستین «جمعیت حمایت از حقوق حیوانات، در سال ۱۸۲۴ میلادی در انگلستان تأسیس شد. اما اسلام ۱۲۰۰ سال پیش از غربیها، حمایت از انواع حقوق حیوانات را در صدر فرمانهای خود به مسلمانان قرار داد.
گروههای حامی حقوق حیوانات، بر اساس مسائل اخلاقی و انسانی دست به این کار ارزشمند زدند؛ اما اسلام، افزون بر اینها، قوانینی حقوقی نیز برای آن تنظیم کرده است که بر اساس آن، کسی که این حقوق را رعایت کند، ثواب (پاداش) و فردی که آن را انجام ندهد، کیفر (جزای) این جهانی و آن جهانی دارد.
سخن ما یک ادعاست و برای اثبات آن کافی است تا آشنایان به مسائل حقوقی، نگاهی به کتابهای فقهی اسلامی بیفکنند تا درستی سخن ما را دریابند.
نکته دیگر، «جایگاه ارزشمند حیوانات» در اسلام است. قرآن آن قدر برای آنها ارزش قائل شده که بلندترین و دومین سوره خود را به نام یکی از سودمندترین حیوانات کرده است: بقره [= گاو ماده]. نامگذاری دیگر سورهها نیز به اسامی: انعام [= چارپایان]، نحل [= زنبور عسل]، نمل [= مورچه]، عنکبوت، عادیات [= اسبان دونده] و فیل، دلیلی دیگر بر این ادعاست.
در قرآن کریم بیست بار از پرندگان سخن به میان آمده است. از حشرات و آبزیان نیز بارها سخن گفته شده است.
در روایات، با بیان ارزشهای حیوانات توجه مسلمانان به لزوم مهربانی با آنها جلب شده است.
اینک به نمونههایی توجه فرمایید که در آنها حقوق حیوانات بسی فراتر از قوانین غربی حمایت از حقوق حیوانات مطرح شده است.(۱)
حضرت رسولصلی الله علیه وآلهمردم را از به جان هم انداختن جانداران باز میداشت.(۲)
از نخستین کسانی در جهان بود که «احترام» به حیوانات را مطرح کرد: کسی که چارپایی میگیرد، باید آن را گرامی دارد.(۳)
میفرمود: پروردگار نیکی را بر هر چیزی نوشته است، پس هرگاه میخواهید حیوانی را سر ببُرید، به نیکی سر آن را ببُرّید(۴)... آلت قتاله را تیز کنید تا قربانی راحت کشته شود.(۵)
در فتح مکه، هنگام آمدن از مدینه به مکه، در کنار آبی سگی ماده را دید که عوعو میکرد و به تولههایش شیر میداد. به یکی از یارانش دستور داد که در برابر آن سگ بنشیند تا کسی از سپاهیان اسلام متعرض سگ و تولههایش نشود.(۶)
روزی از کنار الاغی گذشت که صورتش را داغ کرده بودند، فرمود: آفریدگار لعنت کند کسی را که این حیوان را داغ کرده است.(۷) همچنین هر کسی را که اعضای حیوان را بِبُرد، نفرین کرده است.(۸) نهی فرمود که سه نفر بر یک مرکب سوار شوند.(۹)
فرمود: مردی از راهی میگذشت. تشنه شد. چاهی یافت. وارد آن شد و آب نوشید وقتی بیرون آمد، سگی را دید که [از تشنگی] له له میزد و خاک [مرطوب] را میخورد. با خویش گفت: او هم مثل من تشنه است! پس دوباره وارد چاه شد. کفشش را از آب پر کرد، آن را به دندان گرفت و از چاه بیرون آمد و سگ را سیراب کرد. خداوند نیز از وی سپاسگزاری کرد. پرسیدند: مگر سیراب کردن چارپایان نیز پاداش دارد؟ فرمود: سیراب کردن هر تشنهای پاداش دارد.
در روایت دیگر فرمود: سپاسگزاری خدا از آن مرد آن بود که وی را وارد بهشت کرد.(۱۰)
خداوند خجسته و والا، نرمخویی را دوست دارد و به آن کمک میکند؛ پس هرگاه سوار چارپایان گرسنه شدید،... اگر زمین [محل عبور شما] بی گیاه است، با سرعت از آن بگذرید؛ و اگر سر سبز است، بایستید.(۱۱)
چارپا بر صاحبش [حقوق و] بهرههایی دارد:
هنگامی که فرود میآید، ابتدا او را علف بدهد؛
از آبی میگذرد، آب را بر او عرضه کند؛
بر صورتش نزند؛ چرا که او هم خدایش را به پاکی یاد میکند؛
جز در راه خدا، وقتی حیوان متوقف است، بر پشتش ننشیند؛
بیش از توانش بر او بار نکند؛
بیش از قدرتش او را ندوانَد.(۱۲)
پیامبر روزی شتر مادهای را دید که ایستاده و بر پشتش بار بود. فرمود: صاحبش کجاست؟ خود را برای بازخواست در فردا [ی رستاخیز] مهیا کند.(۱۳)
نهی میفرمود که عضوی از حیوان را آتش بزنند.(۱۴)
مردمان را از کشتن مورچه، زنبور عسل، شانه به سر و صُرَد(۱۵) باز میداشت.(۱۶)
پشت چارپایان را جای نشستن خود [برای گفتوگو] قرار ندهید؛ چه بسیار مرکبی که از سوار خود بهتر و به پروردگار مطیعتر است و ذکر خداوند بیشتر میگوید.(۱۷)
بارها را در انتهای کمر و پشت حیوان قرار دهید؛ زیرا دستان حیوان آویزان [=لرزان] است و دو پای او محکم.(۱۸)
اجازه نمیداد برای کشتن حیوانی، او را به جایی ببندند و سنگبارانش کنند.(۱۹)
اجازه نمیداد برای کشتن حیوان، او را از جای مرتفعی پرتاب کنند.(۲۰)
کشتن حیوان با چیزی غیر از آهن [مانند سنگ تیز] را اجازه نمیداد.(۲۱)
خوش نمیداشت حیوان شیرده و حامله را بی ضرورت سر بِبُرّند.(۲۲)
دستور داده بود پیش از جان دادن کامل و آرام گرفتن حیوان حلال گوشتی که ذبح شده است، سرش را یکباره قطع نکنند و پوستش را نکنند.(۲۳)
از همین روی است که فقیهان شیعه بی هیچ اختلافی فتوا به وجوب تغذیه حیواناتی دادهاند که انسان در اختیار دارد. کرم ابریشم و زنبور عسل نیز در زمره آنها قرار دارد؛ چه آن حیوانات حلال گوشت باشند، و چه حرام گوشت. و چه انسانها از آنها نفعی ببرند و چه نبرند.(۲۴)(۲۵) آری، غذا دادن به حیواناتی که در اختیار ماست، واجب است.
▪ اسب
خیر، تا روز رستاخیز در پیشانی اسب است.(۲۶) میفرمود: کسی که جو را برای اسبش پاکیزه سازد و سپس آن را به حیوان بخوراند، پروردگار برای هر دانه جو، پاداشی برای او مینویسد.(۲۷) یال اسب را نچینید؛ زیرا اسب با یال خود گرم میشود.(۲۸) خداوند لعنت کند کسی را که یال اسب را بکند یا بچیند.(۲۹)
▪ چلچله
درباره چلچله نیک اندیشی کنید؛ چرا که او مأنوسترین پرنده به انسان است.(۳۰) از آشیانهسازی چلچله در خانههایتان جلوگیری نکنید.(۳۱)
▪ خروس
حضرت در خانهاش خروس سپیدی نگه میداشت.(۳۲) میفرمود: به خروس دشنام مدهید که بیدارگر نماز [صبح] است.(۳۳) به جنگ انداختن خروسها را حرام شمرد.(۳۴)
▪ سگ
میفرمود: [شب معراج] وارد بهشت شدم، صاحب سگی را دیدم که حیوان را سیراب کرده بود.(۳۵) زن بدکارهای را بخشیدند؛ زیرا از کنار سگی گذشت که کنار چاه آب [کم عمقی] از تشنگی لهله میزد. سگ، در آستانه مردن بود. زن کفش را درآورد و آن را به روسریاش بست و با آن آب از چاه برآورد [و به سگ داد] و به خاطر همین بخشیده شد.(۳۶) هرگز عضوهای جانداری را نبُرید؛ گرچه آن حیوان سگی درنده باشد.(۳۷)
▪ شتر
شتر مایه ارجمندی صاحبان خویش است.(۳۸) مردی در حضور ایشان شتر مادهای را دوشید. پیامبر به او فرمود: مقداری شیر [در پستان شتر برای فرزندش ]بگذار.(۳۹)
▪ کبوتر
هماره از دیدن کبوتر سرخ، لذت میبُرد.(۴۰) در خانهاش جفتی کبوتر قرمز بود.(۴۱) نگه داشتن کبوتر و گرامی داشتن آن را مستحب شمرد.(۴۲) مردی به نزد او آمد و از تنهایی شکایت کرد. حضرت فرمان داد برای خودش جفتی کبوتر تهیه کند.(۴۳)
▪ گاو
پس از گوسفندداری، گاوداری را بهترین ثروت اعلام کرد.(۴۴) نگهداری گاو را در منزل مستحب(۴۵) و برکت(۴۶) شمرد.
▪ گربه
[در شب معراج] صاحب گربهای را در دوزخ دیدم، که گوشتهای پس و پیش او را میکندند. او زنی بود که گربهای را جایی بسته بود، نه به او غذایی میداد و نه رهایش میکرد تا گربه برای سیر کردن شکمش از حشرات و دیگر خزندگان زمین بهره گیرد.(۴۷) میفرمود: گربه را گرامی بدارید! او از جانورانی است که دور و بر شما پرسه میزند(۴۸) [و چشم امید به شما دارد].
امام علیعلیه السلامنقل کرده است: هنگامی که پیامبر مشغول وضو گرفتن بود، گربهای خانگی به او پناه آورد. حضرت دریافت او تشنه است. کاسه [ی آب وضو] را کج کرد و گربه از آن نوشید. از باقی مانده آب، وضو گرفت.(۴۹)
▪ گنجشک
کسی که بیهوده گنجشکی را بکشد، [این پرنده] روز قیامت جیغ کشان نزد آفریدگار خواهد آمد و میگوید: خداوندگارا! این فرد مرا بیهوده کشت، از کشتن من سودی هم نبرد و زندهام نگذاشت تا از حشرات زمین تغذیه کنم(۵۰) [پس او را کیفر ده].
▪ گوسفند
بر شما باد به گوسفند [داری] و کشاورزی.(۵۱) پس از کشاورزی، بهترین ثروت را گوسفندداری اعلام کرد.(۵۲) بهترین ثروت را گوسفند [داری] شمرد. میفرمود: گوسفند، روغنش گذران زندگی و پشمش جامه است.(۵۳) یک گوسفند یک برکت، دو گوسفند دو برکت و سه گوسفند سود است.(۵۴) نگهداری گوسفند شیرده در خانه و گرامی داشتن آن را مستحب شمرد.(۵۵)
نگهداری گوسفند در خانه، هفتاد درِ بینوایی را میبندد.(۵۶) میفرمود: آب بینی گوسفندان را از صورتشان پاک کنید.(۵۷) آغل آنها را پاکیزه نمایید.(۵۸)
روزی مردی را دید که گوسفندی را خوابانده بود و کاردش را تیز میکرد بدو فرمود: میخواهی او را دو بار بکشی؟ چرا پیش از خواباندنش کارد را تیز نکردهای؟(۵۹)
▪ مرغ
روزی از جایی میگذشت. دید گروهی مرغی را جایی بستهاند و از هر سو به سمتش تیر [یا سنگ] پرتاب میکنند. پرسید: آنها کیاند؟ خدایشان لعنت کند.
نگهداری مرغ را مستحب دانست.(۶۰) میفرمود: حیوانات اهلی زیادی را در خانه نگهدارید؛ زیرا شیاطین کاری به کار کودکانتان نخواهند داشت.(۶۱) و این گونه نقش سرگرمیهای مفید را در پُر کردن اوقات فراغت فرزندان یادآوری میکرد.
مرغ در خانه، باعث برکت است.(۶۲)
▪ درختکاری و باغداری
آب پاشی به ریشههای درخت هنگام کاشتن و پیش از ریختن خاک را مستحب برشمرد.(۶۳) اگر قیامت دارد برپا میشود و در دست یکی از شما نهالی هست، اگر فرصت آن را دارد، باید آن را بکارد.(۶۴)
ابی سعید خدری از ایشان نقل کرده است: کسی که درخت طلحه(۶۵) یا سدری را آب دهد، گویا دین باور تشنهای را سیراب کرده است.(۶۶) هیچ مسلمانی درختی نمیکارد که انسان، چارپا یا پرندهای از [میوههای] آن بخورد، جز آن که برایش در روز رستاخیز صدقه محسوب میشود.
درختان استوار و بلند خرما که در گِل میرویند و درختانی که در بیابانهای خشک و تفتیده میوه میدهند، بهترین ثروتاند.(۶۷) بهترین دارایی، ردیفهای طولانی، زیبا و منظم خرما و درختان میوهدار است.(۶۸) پس از کشاورزی و دامداری، نخلداری را بهترین ثروت اعلام کرد و فرمود: نخل خوب چیزی است. [هرگاه] کسی که آن را بفروشد، پولش به سان مشتی خاکستر بر قلهای رفیع در روزی طوفانی است؛ مگر آن که نخلی دیگر بکارد یا بخرد.(۶۹) حضرت هسته خرما را مرطوب میکرد و میکاشت.(۷۰)
▪ گُل
برترین رستنیها را گل سرخ و بنفشه میدانست.(۷۱) میفرمود: عطر حورالعین بوی آسَة(۷۲) است و فرشتگان بوی گل سرخ میدهند.(۷۳) میفرمود: کسی که میخواهد بوی خوش مرا استشمام کند، گل سرخ را ببوید.(۷۴) میفرمود: هرگاه به یکی از شما گلی دادند، پس آن را ببوید و بر چشمانش گذارد، که آن از بهشت است.(۷۵) و هرگاه به شما گلی [هدیه] دادند، آن را رد نکنید.(۷۶)
امام علیعلیه السلاممیفرماید: رسول گرامی با دو دستش به من گل سرخ هدیه داد، چون آن را به بینیام نزدیک کردم، حضرت فرمود: آگاه باش که گل سرخ، بعد از «آسَة»، سرور گلهای بهشتی است.(۷۷) بر شما باد به «مرزنگوش». آن را ببویید که برای [بهبود] گرفتگی بینی خوب است.(۷۸)
▪ میراث بازمانده
پس از چشم فرو بستن از جهان، این بود میراث مردی که هزاران سکه طلا را میان بینوایان تقسیم کرده بود:
دو قطعه پارچه، از نوع «بُرد»؛ دو جامه؛ دو پیراهن بلند؛ یک پیراهن [کوتاه]؛ یک بالا پوش یمنی؛ دو عدد خیمه؛ یک حوله؛ یک عبای سپید؛ یک چادر شب؛ مسواک؛ قیچی؛ سرمهدان؛ آینه؛ سه قَدَح؛(۷۹) یک کاسه؛ تغار سنگی؛ کوزه آب؛ کاسه بزرگ برای میهمانان؛ عصای یک متری؛ بیل، پیمانه، و پلاسی برای تقسیم زکات فطره.
وقتی از جهان رفت، زرهش به خاطر سی صاع جو - که به خاطر خانوادهاش قرض کرده بود - در گرو یک یهودی بود.(۸۰)
▪ سوگ سرود
امام علیعلیه السلام: پدر و مادرم فدای تو باد؛ ای فرستاده خدا!
اگر به شکیبایی امر نمیکردی، و از بیتابی نهی نمیفرمودی، آن قدر اشک میریختم تا اشکهایم تمام شود؛ و این درد جانکاه همیشه در من میماند و اندوهم جاودانه میشد؛ که همه اینها در مصیبت تو ناچیز است!(۸۱)
همانا شکیبایی نیکوست جز در غم از دست دادنت؛ و بیتابی ناپسند است جز در اندوه مرگِ تو؛ مصیبت تو بزرگ، و مصیبتهای پیش از تو و پس از تو [در برابر فقدانت ]ناچیزند.(۸۲)
نویسنده: حسین سیّدی
۱) عبداللطیف عاشور در کتاب موسوعة الطیر و الحیوان فی الحدیث النبوی، ۶۸۰ حدیث را درباره پرندگان و جانداران فقط از زبان پیامبر گرامی اسلام [نه سیزده معصوم دیگر] آورده است.
۲) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۵۳ ؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص ۵۵۷ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۲۸ ؛ مستطرفات السرائر، ص ۵۶۳.
۳) دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۵۸ ؛ قرب الاسناد، ص ۷۰ ؛ مجمع الزوائد، ج ۵، ص ۱۶۴.
۴) سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۵۸ ؛ سنن نسائی، ج ۷، ص ۲۲۹ ؛ شرح المسلم (نووی)، ج ۱۳، ص ۱۰۶ ؛ المصنف، ج ۴، ص ۴۹۲.
۵) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳۱۵ ؛ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۷۴ ؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۵۸ ؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص ۶۴۳ ؛ سنن ترمذی، ج ۲، ص ۴۳۱ ؛ سنن نسائی، ج ۷، ص ۲۲۷ ؛ صحیح مسلم، ج ۶، ص ۷۲ ؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۱۲۳.
۶) کنزالعمال، ج ۱۳، ص ۴۲۹ ؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۳۵.
۷) تحفة الاحوذی، ج ۵، ص ۳۰۰ ؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص ۵۷۸ ؛ صحیح مسلم، ج ۶، ص ۱۶۳ ؛ فتح الباری، ج ۹، ص ۵۵۱ ؛ مسند احمد، ج ۳، ص ۲۹۷ ؛ المصنف، ج ۴، ص ۴۵۸.
۸) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۸۲ ؛ سنن دارمی، ج ۲، ص ۸۳ ؛ سنن نسائی، ج ۷، ص ۲۳۸ ؛ صحیح ابن حبّان، ج ۱۲، ص ۴۳۴ ؛ صحیح بخاری، ج ۶، ص ۲۲۸ ؛ فتح الباری، ج ۹، ص ۵۲۹.
۹) خصال، ص ۹۹ ؛ علل الشرایع، ج ۲، ص ۵۸۳ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۲۷.
۱۰) صحیح بخاری، ج ۳، ص ۷۷ ؛ صحیح مسلم، ج ۷، ص ۴۴.
۱۱) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۱۳ ؛ مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۵۵۷ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۲۹۰.
۱۲) مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۵۵۸.
۱۳) همان.
۱۴) بحارالانوار، ج ۳۰، ص ۵۱۵ ؛ مکارم الاخلاق، ج ۲، ص ۳۰۷ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵.
۱۵) صُرَد، پرندهای است بزرگتر از گنجشک با شکمی سفید و پشتی سبز و سر و منقاری بزرگ که معمولاً حشرات و گنجشک را شکار میکند.
۱۶) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۹۱.
۱۷) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۱۰ ؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۷ ؛ مسند احمد، ج ۳، ص ۴۴۱ ؛ المصنف، ج ۶، ص ۱۶۶ ؛ نوادر، ص ۱۲۱.
۱۸) بحارالانوار، ج ۲، ص ۲۹۲ ؛ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۱۵.
۱۹) دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۷۵ ؛ بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳۲۸ ؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۶۳ ؛ شرح مسلم (نووی)، ج ۱۳، ص ۱۰۷ ؛ مسندأبی داود، ص ۲۷۵ ؛ المصنف، ج ۴، ص ۴۵۳ ؛ موارد الضمان، ص ۲۶۳ ؛ اسباب ورود الحدیث، ص ۶۵.
۲۰) جامع الصغیر، ج ۲، ص ۶۸۷ ؛ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۵۲ ؛ خصال، ص ۱۳۷ ؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۶۴ ؛ صحیح ابن خزیمه، ج ۴، ص ۱۴۶ ؛ صحیح مسلم، ج ۶، ص ۷۳ ؛ الفائق فی غریب الحدیث، ج ۲، ص ۲۲۸ ؛ کنزالعمّال، ج ۱۳، ص ۳۶۳ ؛ مسند أبی یعلی، ج ۴، ص ۱۶۳ ؛ معجم الکبیر، ج ۱۲، ص ۳۷ ؛ اللمع فی اسباب ورود الحدیث، ۶۵.
۲۱) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳۲۹ ؛ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۷۶.
۲۲) الاحاد و المثانی، ج ۴، ص ۹۹ ؛ بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳۱۶ ؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۵۸ ؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص ۶۴۳ ؛ سنن ترمذی، ج ۲، ص ۴۳۱ ؛ سنن نسائی، ج ۷، ص ۲۲۷ ؛ شرح مسلم (نووی)، ج ۱۳، ص ۱۰۷ ؛ صحیح ابن حبّان، ج ۱۳، ص ۱۹۹ ؛ مسند ابن جعد، ص ۱۹۲ ؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۱۲۳ ؛ المنتقی من السنن المسندة، ص ۲۲۶ ؛ المصنف، ج ۴، ص ۴۹۲.
۲۳) دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۷۷.
۲۴) خوانندگان فرزانه برای آشنایی با قطرهای از دریای معارف دینی درباره حقوق حیوانات، میتوانند بنگرند به مقاله «حقوق حیوان از دیدگاه صاحب جواهر»، در فصلنامه فرهنگ جهاد، شماره ۳۰، ص ۱۰۲ - ۱۱۰.
۲۵) فصلنامه فرهنگ جهاد، شماره ۳۰، ص ۱۰۵.
۲۶) اصول کافی، ج ۵، ص ۴۸ ؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۵ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۳۱ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۲۸۳.
۲۷) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۷۷ ؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۱۰۳ ؛ مسند الشامیین، ج ۱، ص ۳۱۵.
۲۸) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۷۳ ؛ مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۴۵۰.
۲۹) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۷۴ ؛ نوادر، ص ۱۷۴.
۳۰) سنن ابی داود، ج ۲، ص ۲۱۴ ؛ سنن کبری، ج ۷، ص ۲۸۱.
۳۱) مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۲۸۰.
۳۲) بغیة الحارث، ص ۲۶۸ ؛ سنن النبی، ص ۱۸۸ ؛ فیض القدیر، ج ۳، ص ۷۴۰ ؛ مکارم، ج ۱، ص ۲۸۲.
۳۳) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳ ؛ عون المعبود، ج ۱۴، ص ۵ ؛ المعجم الکبیر (طبرانی)، ج ۵، ص ۲۴۰ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵.
۳۴) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۱۰.
۳۵) بحارالانوار، ج۸، ص۳۱۷؛ دعائمالاسلام، ج۲، ص۴۶۸؛ صحیح ابنخزیمه، ج۲، ص۳۲۳؛ نوادر، ص ۱۵۹.
۳۶) جامع الصغیر، ج ۲، ص ۲۰۱ ؛ صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۰۰ ؛ مسند احمد، ج ۲، ص ۵۱۰.
۳۷) ارواء الغلیل، ج ۶، ص ۷۴ ؛ اختصاص، ص ۱۵۰ ؛ ذخائر العقبی، ص ۱۱۶ ؛ بحارالانوار، ج ۴۲، ص ۲۴۶ ؛ روضة الواعظین، ص ۱۳۷ ؛ شرح اصول کافی، ج ۶، ص ۱۵۰ ؛ مجمع الزوائد، ج ۶، ص ۲۴۹ ؛ معجم الکبیر، ج ۶، ص ۱۰۰.
۳۸) اصول کافی، ج ۵، ص ۴۸ ؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۵ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۳۱ ؛ من لا یحضر الفقیه، ج ۲، ص ۲۸۳.
۳۹) الاحاد و المثانی، ج ۲، ص ۲۹۸ ؛ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۴۹ ؛ جامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۴۸ ؛ سنن دارمی، ج ۲، ص ۸۸ ؛ صحیح ابن حبّان، ج ۱۲، ص ۹۰ ؛ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۴۱۹ ؛ المعجم الاوسط، ج ۴، ص ۱۱۲ ؛ معانی الاخبار، ص ۲۸۴ ؛ موارد الضمان، ص ۴۹۰.
۴۰) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۲۶ ؛ معجم الکبیر، ج ۲۲، ص ۳۴۰ ؛ مجمع الزوائد، ج ۴، ص ۶۷.
۴۱) السیرة النبویة (بدری)، ص ۳۷۳.
۴۲) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۴۶ ؛ مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۱۲۸ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۴۹ ؛ مسند الشامیین، ج ۱، ص ۲۳۹.
۴۳) همانها.
۴۴) بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۶۴.
۴۵) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۴۵ ؛ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۳۰ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۱.
۴۶) همانها.
۴۷) بحارالانوار، ج ۸، ص ۳۱۷ ؛ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۴۶۸ ؛ صحیح ابن خزیمه، ج ۲، ص ۳۲۳ ؛ نوادر، ص ۱۵۹.
۴۸) عوالی اللئالی، ج ۴، ص ۶ ؛ مستدرک الوسائل، ج ۸، ص ۳۰۳.
۴۹) بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۹۳ ؛ مستدرک الوسائل، ج ۷، ص ۱۹۱.
۵۰) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۴.
۵۱) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۲۰ ؛ خصال، ص ۴۵ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۳.
۵۲) بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۶۴.
۵۳) مستدرک الوسائل، ج ۸، ص ۲۸۱ ؛ نزهة الناظرص ۳۴.
۵۴) مستدرک الوسائل، ج ۸، ص ۲۸۲.
۵۵) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۴۵ ؛ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۳۰ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۱.
۵۶) مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۲۸۰.
۵۷) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۵۰ ؛ کنز العمال، ج ۷، ص ۳۴۰ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۲.
۵۸) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۵۰ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۱ ؛ وسائل الشیعه (چ آلالبیت)، ج ۱۱، ص ۵۱۳.
۵۹) کنزالعمال، ج ۶، ص ۲۶۲ ؛ نصب الرایة، ج ۶، ص ۴۶.
۶۰) بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۱۲۴ ؛ سنن النبی، ص ۱۸۸.
۶۱) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۷۴.
۶۲) کشف الخفاء، ج ۲، ص ۱۶ ؛ کنزالعمال، ج ۱۲، ص ۳۲۷.
۶۳) وسائل الشیعه (چ اسلامیه)، ج ۱۳، ص ۱۹۲.
۶۴) جامع الصغیر، ج ۱، ص ۴۰۹ ؛ کنزالعمال، ج ۳، ص ۸۹۲ ؛ منتخب مسند عبد بن حمید، ص ۳۶۶.
۶۵) درخت بلندِ سایه دار. برخی آن را درخت موز یا خار مغیلان ترجمه کردهاند.
۶۶) بحارالانوار، ج ۹، ص ۲۱۲ ؛ وسائل الشیعه (چ اسلامیه)، ج ۱۲، ص ۲۵.
۶۷) طبیعت و کشاورزی از دیدگاه اسلام، ص ۱۱۶.
۶۸) بحارالانوار، ج ۵، ص ۱۸۵ ؛ مسند احمد، ج ۳، ص ۴۶۸ ؛ معانیالاخبار، ص ۲۹۲.
۶۹) بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۶۴.
۷۰) اصول کافی، ج ۵، ص ۷۴ ؛ بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۳۸۸ ؛ حلیة الابرار، ج ۱، ص ۳۲۹.
۷۱) مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۴۳۴.
۷۲) آسة، گیاهی همیشه سبز با میوه گرد و سفید و سیاه و برگهای خوشبو.
۷۳) همان.
۷۴) بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۴۷ ؛ کشف الخفاء، ج ۱، ص ۲۵۹.
۷۵) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۲۴.
۷۶) همان.
۷۷) وسائل الشیعه (چ اسلامیه)، ج ۱، ص ۴۶۱.
۷۸) بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۹ ؛ جامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۷۱ ؛ مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۱۰۷.
۷۹) کاسه، پیمانه، جام.
۸۰) بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۱۴۴ ؛ قرب الاسناد، ص ۹۱ ؛ مجمع الزوائد، ج ۳، ص ۱۲۳ ؛ معجم الکبیر، ج ۱۱، ص ۲۱۵ ؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۳۰۰ ؛ المصنف، ج ۵، ص ۱۰.
۸۱) نهجالبلاغه، خطبه ۲۳۵.
۸۲) نهجالبلاغه، حکمت ۲۹۲.
۱) عبداللطیف عاشور در کتاب موسوعة الطیر و الحیوان فی الحدیث النبوی، ۶۸۰ حدیث را درباره پرندگان و جانداران فقط از زبان پیامبر گرامی اسلام [نه سیزده معصوم دیگر] آورده است.
۲) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۵۳ ؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص ۵۵۷ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۲۸ ؛ مستطرفات السرائر، ص ۵۶۳.
۳) دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۵۸ ؛ قرب الاسناد، ص ۷۰ ؛ مجمع الزوائد، ج ۵، ص ۱۶۴.
۴) سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۵۸ ؛ سنن نسائی، ج ۷، ص ۲۲۹ ؛ شرح المسلم (نووی)، ج ۱۳، ص ۱۰۶ ؛ المصنف، ج ۴، ص ۴۹۲.
۵) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳۱۵ ؛ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۷۴ ؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۵۸ ؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص ۶۴۳ ؛ سنن ترمذی، ج ۲، ص ۴۳۱ ؛ سنن نسائی، ج ۷، ص ۲۲۷ ؛ صحیح مسلم، ج ۶، ص ۷۲ ؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۱۲۳.
۶) کنزالعمال، ج ۱۳، ص ۴۲۹ ؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۳۵.
۷) تحفة الاحوذی، ج ۵، ص ۳۰۰ ؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص ۵۷۸ ؛ صحیح مسلم، ج ۶، ص ۱۶۳ ؛ فتح الباری، ج ۹، ص ۵۵۱ ؛ مسند احمد، ج ۳، ص ۲۹۷ ؛ المصنف، ج ۴، ص ۴۵۸.
۸) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۸۲ ؛ سنن دارمی، ج ۲، ص ۸۳ ؛ سنن نسائی، ج ۷، ص ۲۳۸ ؛ صحیح ابن حبّان، ج ۱۲، ص ۴۳۴ ؛ صحیح بخاری، ج ۶، ص ۲۲۸ ؛ فتح الباری، ج ۹، ص ۵۲۹.
۹) خصال، ص ۹۹ ؛ علل الشرایع، ج ۲، ص ۵۸۳ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۲۷.
۱۰) صحیح بخاری، ج ۳، ص ۷۷ ؛ صحیح مسلم، ج ۷، ص ۴۴.
۱۱) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۱۳ ؛ مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۵۵۷ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۲۹۰.
۱۲) مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۵۵۸.
۱۳) همان.
۱۴) بحارالانوار، ج ۳۰، ص ۵۱۵ ؛ مکارم الاخلاق، ج ۲، ص ۳۰۷ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵.
۱۵) صُرَد، پرندهای است بزرگتر از گنجشک با شکمی سفید و پشتی سبز و سر و منقاری بزرگ که معمولاً حشرات و گنجشک را شکار میکند.
۱۶) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۹۱.
۱۷) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۱۰ ؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۷ ؛ مسند احمد، ج ۳، ص ۴۴۱ ؛ المصنف، ج ۶، ص ۱۶۶ ؛ نوادر، ص ۱۲۱.
۱۸) بحارالانوار، ج ۲، ص ۲۹۲ ؛ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۱۵.
۱۹) دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۷۵ ؛ بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳۲۸ ؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۶۳ ؛ شرح مسلم (نووی)، ج ۱۳، ص ۱۰۷ ؛ مسندأبی داود، ص ۲۷۵ ؛ المصنف، ج ۴، ص ۴۵۳ ؛ موارد الضمان، ص ۲۶۳ ؛ اسباب ورود الحدیث، ص ۶۵.
۲۰) جامع الصغیر، ج ۲، ص ۶۸۷ ؛ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۵۲ ؛ خصال، ص ۱۳۷ ؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۶۴ ؛ صحیح ابن خزیمه، ج ۴، ص ۱۴۶ ؛ صحیح مسلم، ج ۶، ص ۷۳ ؛ الفائق فی غریب الحدیث، ج ۲، ص ۲۲۸ ؛ کنزالعمّال، ج ۱۳، ص ۳۶۳ ؛ مسند أبی یعلی، ج ۴، ص ۱۶۳ ؛ معجم الکبیر، ج ۱۲، ص ۳۷ ؛ اللمع فی اسباب ورود الحدیث، ۶۵.
۲۱) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳۲۹ ؛ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۷۶.
۲۲) الاحاد و المثانی، ج ۴، ص ۹۹ ؛ بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳۱۶ ؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۵۸ ؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص ۶۴۳ ؛ سنن ترمذی، ج ۲، ص ۴۳۱ ؛ سنن نسائی، ج ۷، ص ۲۲۷ ؛ شرح مسلم (نووی)، ج ۱۳، ص ۱۰۷ ؛ صحیح ابن حبّان، ج ۱۳، ص ۱۹۹ ؛ مسند ابن جعد، ص ۱۹۲ ؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۱۲۳ ؛ المنتقی من السنن المسندة، ص ۲۲۶ ؛ المصنف، ج ۴، ص ۴۹۲.
۲۳) دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۷۷.
۲۴) خوانندگان فرزانه برای آشنایی با قطرهای از دریای معارف دینی درباره حقوق حیوانات، میتوانند بنگرند به مقاله «حقوق حیوان از دیدگاه صاحب جواهر»، در فصلنامه فرهنگ جهاد، شماره ۳۰، ص ۱۰۲ - ۱۱۰.
۲۵) فصلنامه فرهنگ جهاد، شماره ۳۰، ص ۱۰۵.
۲۶) اصول کافی، ج ۵، ص ۴۸ ؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۵ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۳۱ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۲۸۳.
۲۷) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۷۷ ؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۱۰۳ ؛ مسند الشامیین، ج ۱، ص ۳۱۵.
۲۸) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۷۳ ؛ مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۴۵۰.
۲۹) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۷۴ ؛ نوادر، ص ۱۷۴.
۳۰) سنن ابی داود، ج ۲، ص ۲۱۴ ؛ سنن کبری، ج ۷، ص ۲۸۱.
۳۱) مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۲۸۰.
۳۲) بغیة الحارث، ص ۲۶۸ ؛ سنن النبی، ص ۱۸۸ ؛ فیض القدیر، ج ۳، ص ۷۴۰ ؛ مکارم، ج ۱، ص ۲۸۲.
۳۳) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۳ ؛ عون المعبود، ج ۱۴، ص ۵ ؛ المعجم الکبیر (طبرانی)، ج ۵، ص ۲۴۰ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵.
۳۴) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۱۰.
۳۵) بحارالانوار، ج۸، ص۳۱۷؛ دعائمالاسلام، ج۲، ص۴۶۸؛ صحیح ابنخزیمه، ج۲، ص۳۲۳؛ نوادر، ص ۱۵۹.
۳۶) جامع الصغیر، ج ۲، ص ۲۰۱ ؛ صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۰۰ ؛ مسند احمد، ج ۲، ص ۵۱۰.
۳۷) ارواء الغلیل، ج ۶، ص ۷۴ ؛ اختصاص، ص ۱۵۰ ؛ ذخائر العقبی، ص ۱۱۶ ؛ بحارالانوار، ج ۴۲، ص ۲۴۶ ؛ روضة الواعظین، ص ۱۳۷ ؛ شرح اصول کافی، ج ۶، ص ۱۵۰ ؛ مجمع الزوائد، ج ۶، ص ۲۴۹ ؛ معجم الکبیر، ج ۶، ص ۱۰۰.
۳۸) اصول کافی، ج ۵، ص ۴۸ ؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۵ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۳۱ ؛ من لا یحضر الفقیه، ج ۲، ص ۲۸۳.
۳۹) الاحاد و المثانی، ج ۲، ص ۲۹۸ ؛ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۴۹ ؛ جامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۴۸ ؛ سنن دارمی، ج ۲، ص ۸۸ ؛ صحیح ابن حبّان، ج ۱۲، ص ۹۰ ؛ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۴۱۹ ؛ المعجم الاوسط، ج ۴، ص ۱۱۲ ؛ معانی الاخبار، ص ۲۸۴ ؛ موارد الضمان، ص ۴۹۰.
۴۰) بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۲۶ ؛ معجم الکبیر، ج ۲۲، ص ۳۴۰ ؛ مجمع الزوائد، ج ۴، ص ۶۷.
۴۱) السیرة النبویة (بدری)، ص ۳۷۳.
۴۲) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۴۶ ؛ مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۱۲۸ ؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۴۹ ؛ مسند الشامیین، ج ۱، ص ۲۳۹.
۴۳) همانها.
۴۴) بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۶۴.
۴۵) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۴۵ ؛ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۳۰ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۱.
۴۶) همانها.
۴۷) بحارالانوار، ج ۸، ص ۳۱۷ ؛ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۴۶۸ ؛ صحیح ابن خزیمه، ج ۲، ص ۳۲۳ ؛ نوادر، ص ۱۵۹.
۴۸) عوالی اللئالی، ج ۴، ص ۶ ؛ مستدرک الوسائل، ج ۸، ص ۳۰۳.
۴۹) بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۹۳ ؛ مستدرک الوسائل، ج ۷، ص ۱۹۱.
۵۰) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۴.
۵۱) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۲۰ ؛ خصال، ص ۴۵ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۳.
۵۲) بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۶۴.
۵۳) مستدرک الوسائل، ج ۸، ص ۲۸۱ ؛ نزهة الناظرص ۳۴.
۵۴) مستدرک الوسائل، ج ۸، ص ۲۸۲.
۵۵) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۴۵ ؛ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۳۰ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۱.
۵۶) مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۲۸۰.
۵۷) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۵۰ ؛ کنز العمال، ج ۷، ص ۳۴۰ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۲.
۵۸) بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۵۰ ؛ محاسن، ج ۲، ص ۶۴۱ ؛ وسائل الشیعه (چ آلالبیت)، ج ۱۱، ص ۵۱۳.
۵۹) کنزالعمال، ج ۶، ص ۲۶۲ ؛ نصب الرایة، ج ۶، ص ۴۶.
۶۰) بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۱۲۴ ؛ سنن النبی، ص ۱۸۸.
۶۱) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۷۴.
۶۲) کشف الخفاء، ج ۲، ص ۱۶ ؛ کنزالعمال، ج ۱۲، ص ۳۲۷.
۶۳) وسائل الشیعه (چ اسلامیه)، ج ۱۳، ص ۱۹۲.
۶۴) جامع الصغیر، ج ۱، ص ۴۰۹ ؛ کنزالعمال، ج ۳، ص ۸۹۲ ؛ منتخب مسند عبد بن حمید، ص ۳۶۶.
۶۵) درخت بلندِ سایه دار. برخی آن را درخت موز یا خار مغیلان ترجمه کردهاند.
۶۶) بحارالانوار، ج ۹، ص ۲۱۲ ؛ وسائل الشیعه (چ اسلامیه)، ج ۱۲، ص ۲۵.
۶۷) طبیعت و کشاورزی از دیدگاه اسلام، ص ۱۱۶.
۶۸) بحارالانوار، ج ۵، ص ۱۸۵ ؛ مسند احمد، ج ۳، ص ۴۶۸ ؛ معانیالاخبار، ص ۲۹۲.
۶۹) بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۶۴.
۷۰) اصول کافی، ج ۵، ص ۷۴ ؛ بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۳۸۸ ؛ حلیة الابرار، ج ۱، ص ۳۲۹.
۷۱) مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۴۳۴.
۷۲) آسة، گیاهی همیشه سبز با میوه گرد و سفید و سیاه و برگهای خوشبو.
۷۳) همان.
۷۴) بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۴۷ ؛ کشف الخفاء، ج ۱، ص ۲۵۹.
۷۵) اصول کافی، ج ۶، ص ۵۲۴.
۷۶) همان.
۷۷) وسائل الشیعه (چ اسلامیه)، ج ۱، ص ۴۶۱.
۷۸) بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۹ ؛ جامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۷۱ ؛ مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۱۰۷.
۷۹) کاسه، پیمانه، جام.
۸۰) بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۱۴۴ ؛ قرب الاسناد، ص ۹۱ ؛ مجمع الزوائد، ج ۳، ص ۱۲۳ ؛ معجم الکبیر، ج ۱۱، ص ۲۱۵ ؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۳۰۰ ؛ المصنف، ج ۵، ص ۱۰.
۸۱) نهجالبلاغه، خطبه ۲۳۵.
۸۲) نهجالبلاغه، حکمت ۲۹۲.
منبع : خبرگزاری فارس
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست