ستایش و نیایش

تهمتن به یزدان نیایش گرفت‌
جهان آفرین را ستایش گرفت( فردوسی)
ستایش بیان شادی روح است از شکوه جمال، و نیایش تمنای جان است بر وصال شاهد زیبایی. ستایش خطابی‌ست به صاحب جمال که:
ای فروغ حسن ماه از روی رخشان شما
آبروی خوبی از چاه زنخدان شما(حافظ)
و نیایش عرض نیاز است که:
عزم دیدار تو دارد جان برلب آمده‌
بازگردد یا برآید؟ چیست فرمان شما؟(حافظ)
ستایش وصف رخساره آن خورشید است که:
آفتاب از روی او شد در حجاب‌
سایه را باشد حجاب از آفتاب(حافظ)
و نیایش اشتیاق روح است که پرواز کنم و:
به هواداری او ذره‌صفت رقص‌کنان‌
تا به سرچشمه خورشید درخشان بروم(حافظ)
ستایش، روایت حیرت است از مشاهده اطوار نامنتهای جمال که:‌
هردم از روی تو نقشی زندم راه خیال‌
با که گویم که در این پرده چه‌ها می‌بینم!(حافظ)
و نیایش، حکایت شوق است که چگونه باید جان و جهان را به پای آن اطوار فشاند و گفت:
نثار روی تو هر برگ گل که در چمن است‌
فدای قد تو هر سروبن که برلب جوست(حافظ)
ستایش بانگ طبلی است که: هان! شهریار حسن و ملاحت را بنگریدکه‌
روی تو هر جا که طبل حسن فروکوفت‌
بانگ برآمد که: غارت دل و دین است(سعدی)
و نیایش، صلایی است که مس بی‌بهای هستی خویش را در پیش موکب آن شهریار به خاک افکنید و به تمنا بپرسید:
آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند
آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند(حافظ)
ستایش مخصوص پروردگار عالمیان است که فرمود: <الحمدلله رب‌العالمین.> اوست که جمال خود را بی‌حجاب می‌بیند و با هزار زبان می‌ستاید که: <هو‌ الله الذی لااله الاهو. الملک القدوس السلام المومن المهیمن العزیز الجبار المتکبر: اوست خدای یکتا که غیر او خدایی نیست، سلطان مقتدر پاک و قدوس، خرمن امن و امان و ایمنی‌بخش دلهای هراسان، نگهبان جهان و جهانیان، غالب و قاهر بر همه خلقان، با جبروت و عظمت بزرگوار و عالی‌جناب> (حشر،۲۳):
هر ناله و فریاد که کردم نشنیدی‌
پیداست نگارا که بلند است جنابت(حافظ)
ستایش او از خویشتن، همان آیت‌نور است که فرمود: الله نور السموات و الارض مثل نوره کمشکوه فیها مصباح المصباح فی زجاجه الزجاجه کانها کوکب دری یوقد من شجره مبارکه زیتونه لاشرقیه و لاغربیه یکاد زیتها یضی و لو لم تمسسه نار نور علی نور یهدی الله لنور من یشاء و یضرب الله الامثال للناس و الله بکل شی‌ء علیم: خداوند نور آسمان‌ها و زمین است، و حکایت نورش به چراغدانی ماند که در آن چراغی روشن کرده‌اند، و آن چراغ در آبگینه‌ای‌ست همچون کوکبی درخشان که از درخت مبارک زیتون برافروخته، و از خاور و باختر بیرون است، و هر چند زیت آن را هیچ آتشی نرسیده، جهانی از فروغ آن منور شده که نور بر نور است، و خداوند هرکه را بخواهد به نور خود هدایت کند، و این امثال را برای مردمان می‌آورد (مگر به معرفت او راه یابند) و خدا بر همه چیز داناست.>‌
این نور همان نور جمال اوست که جمله عالم بدو روشن است و جمله چشم‌ها از آن نور بینا شده تا هزاران نقش از جمال او مشاهده کنند و صدهزاران شعر نو در مدح او بسرایند:
سعدی شیرین سخن، این همه شور از کجا؟
شاهد ما آیتی است، این همه تفسیر او(سعدی)
هزاران نقش‌ها بینی خلاف رومی و چینی‌
اگر با دوست بنشینی، ز دنیا و آخرت غافل(سعدی)
روی خوبت آیتی از لطف برما کشف کرد
زان سبب جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما(حافظ)
این ستایش او از خویشتن و بندگان از اوست، اما نیایش این است که:
ای نور جوهری‌
ای سرچشمه انوار اسپهبدی‌
ای که از شکوه و جلال جمالت چشم‌ها تیره و عقل‌ها خیره است‌
انی اسالک من جمالک کله‌
من تمنای جمال‌ تو را خواستارم‌
من تمامی بهاء و عظمت و هیبت نور تو را خواستارم‌
من تمامی رحمت نامنتهای تو را خواستارم‌
چراغ جمالت را در چراغدان دل من روشن کن تا از آفتاب فلک خوب‌تر شوم‌
من به عشق آن نور
چراغ و چراغدان و اتاقی که در آن چراغ می‌نهند
و درخت مبارک زیتون‌
و شرق و غرب، هرکجا نور در آن می‌تابد
و جمله آدمیان و ماه و خورشید و ستارگان که همه پرتوی از انوار تواند
همه را دوست خواهم داشت؛ زیرا آنگاه:
در آینه عالم، رخسار تو می‌بینم‌
در طلعت مهرویان، انوار تو می‌بینم‌
من زندگی دل را از عشق تو می‌دانم‌
عمر ابد از یک دم دیدار تو می‌بینم(الهی قمشه‌ای)
جمله آفرینش یکسر ستایشی است که او از خویشتن کرده است:
آفرینش، همه تسبیح خداوند دل است‌
دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار(سعدی)
ستایش او از ذات خویش، همان خلاقیت است و ستایش بندگان از او جز این نیست که شرح حیرت خود را در جمال او به زبان آورند و عجز و قصور ود را از بیان آن جمال اعتراف کنند: <عاکفان کعبه جلالش به تقصیر عبادت معترف که: ماعبدناک حق عبادت تک، و واصفان حلیه جمالش به تحیر منسوب که: ما عرفناک حق معرفتک.> (سعدی)
ستودن نداند کس او را چو هست‌
میان، بندگی را ببایدش بست(فردوسی)
در صفتت کنگ فرومانده‌ایم
من عرف الله فرو خوانده‌ایم‌
چون خجلیم از سخن خام خویش‌
هم تو بیامرز به انعام خویش(نظامی)
ای برون از وهم و قال و قیل من‌
خاک بر فرق من و تمثیل من!(مولوی)
ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم‌
وز هرچه گفته‌اند و شنیدیم و خوانده‌ایم‌
مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر
ما همچنان در اول وصف تو مانده‌ایم(سعدی)
از نگاهی دیگر نیز حمد و ستایش مخصوص خداست؛ بدین معنی که هرکه را و هرچه را ستایند، به حقیقت او را ستوده‌اند؛ زیرا:
جمال اوست هرجا جلوه کرده‌
ز معشوقان عالم بسته پرده‌
به هر پرده که بینی، پردگی اوست‌
قضاچینان هر دل بردگی اوست(جامی)
هم ستایش جمال و هم عشق و دلدادگی، هرکجا و به هر صورت که هست، بدان صاحب جمال یگانه باز می‌گردد، اگرچه آدمی از آن غافل باشد و گمان کند چیز دیگر را ستوده و چیز دیگر را محبوب داشته است؛ چنان‌که اگر عکس ماه در چاه افتد و غافلی سر در چاه کرده و آن عکس را بستاید، به حقیقت ستایشگر ماه است:
چون ز چاهی عکس ماهی رخ نمود
سر به چه در کرد و آن را می‌ستود
پس حقیقت با رخ ماه است او
گرچه سوی عکس آن بنمود رو(مولوی)
اما تفاوت این است که عاشق نقش و سایه و تصویر، اگر از حقیقت حال بی‌خبر باشد، وقتی آن ماه از فراز آن چاه به کناری شد، یا آفتاب زرافشان از دیوار تیره دامن درچید، عاشق عکس ماه و عاشق آفتاب دیوار، محروم می‌ماند: <و حیل بینهم و بین مایشتهون> (سبا،۵۴) بنابراین دعوت بزرگان حکمت و معرفت این است که چون نقش و عکس را دوامی نیست، سر برآورید و به اصل باقی نظر کنید، وگرنه روزی بیاید که آدمی بیند، همه ستایش‌ها و نیایش‌های او نقش بر آب بوده و نقش برآب شده است:
گ----ر ش----ود پ----رن----ور روزن ی----ا س----را
تو مدان روشن مگر خورشید را(مولوی)
و بدین‌سان هرکجا حسن و ملاحتی دل می‌برد، دلبر اوست، و هرکجا جمالی مستی می‌آفریند، ساقی اوست، و هرکجا زر و سیمی می‌بخشند، از گنج اوست، و هرکجا قلمی به رقص می‌آید و گردش‌ها و چرخش‌های بدیع و زیبا می‌آفریند، وجد و حالی است که از مشاهده خط جمال او حاصل شده است. و سلام بر عاشقان جمال او باد!

دکتر حسین الهی قمشه‌ای
کیمیا، دفتر هشتم

منبع : روزنامه اطلاعات