دیدار تولد خورشید در چارتاقی نیاسر

●چارتاقی نیاسر، میعادگاه معماران و ستاره شناسان
چارتاقی نیاسر، بنایی باستانی از اواخر عصر اشكانی و یا اوایل عصر ساسانی است. این بنا جزو كهن‌ترین و بزرگترین نمونه‌های چارتاقی ایران و سالم مانده‌ترین آنها است. بنا با قاعده‌ای مربع شكل، اما در واقع ذوزنقه‌ای با اضلاع تقریبی ۱۲ متر است كه برای ساخت آن تنها از سنگ‌های آهنی رسوبی و ملات گچ ساخته شده است. سبكی سنگ‌های متخلخل و سختی اندك و انعطاف‌پذیری ملات آن، موجب تحمل زمین‌لرزه‌ها و پایداری بنا در عمر نزدیك به دو هزار سال آن شده است. چهار سوی این بنا همانند دیگر چارتاقی‌ها كاملاً باز بوده و هیچ‌گونه در یا پنجره و بازدارنده‌های دیگری برای ورود به آن، وجود نداشته است.
تا مدت‌ها برپایه روایت‌های داستان گونه كتاب (قم‌نامه) احتمال داده می‌شد كه این بنا آتشكده‌ای از زمان اردشیر ساسانی باشد؛ اما تاكنون شواهد باستان‌شناختی و منابع مكتوب آن را تایید نكرده است. از این بنا نخستین بار توسط هوتوم شیندلر گزارشی مختصر منتشر شد و سپس آندره پ. هاردی بررسی كوتاه مدتی پیرامون آن انجام داد و در مجموعه «آثار ایران» توسط آندره گدار منتشر شد. گدار در توضیح گزارش شیندلر، كاركرد آتشگاهی این بنا را رد می‌كند.
در سال ۱۳۸۰ كاربرد این بنا و نیز دیگر چارتاقی‌های ایران، به عنوان یك تقویم آفتابی یا شاخص اندازه‌گیری زمان با استفاده از تغییرات میل خورشید، توسط رضا مرادی غیاث‌آبادی شناسایی شد. آنگونه كه در نقشه‌های آن دیده می‌شود؛ ساختار تقویمی این بنا به گونه‌ای است كه در آغاز و میانه هریك از فصل‌های سال، پرتوهای خورشید بامدادی به شكلی خاص از میان پایه‌های بنا دیده می‌شده و هنوز نیز دیده می‌شود. دقت محاسبات تقویمی در این چارتاقی در بین دیگر تقویم‌های آفتابی دنیا بی‌نظیر است و نشان‌دهنده توانایی‌های علمی نیاكان ماست.
چارتاقی نیاسر از لحاظ بررسی شیوه‌های معماری در گذشته، شیوه‌های بدیع و مبتكرانه ساخت و ساز تاق‌ها بدون قالب پیش ساخته، روش جالب تبدیل پلان مربع بنا به دایره گنبد آن، تناسب‌های هندسی متوازن و منحصر به فرد در طراحی آن و رعایت تناسب طلایی در اجزای آن، جالب توجه و شگفت‌انگیز است.
ممكن است كه در دوران باستان آیین‌های دینی رروانی نیز در این مكان برگزار می‌شده كه امروز آگاهی چندانی از ان در دست نیست. در آیین زروان حركات خورشیدی و وزش باد كه هر دو تجلی زمان هستند؛ از اهمیت فراوانی برخوردار بوده‌اند. از سوی دیگر وجود عناصر متعدد دیگر در حریم چارتاقی، نشان‌دهنده احترام و تقدس این ناحیه بوده است. چشمه‌ای زلال با درخت چاری كهنسال و مسجدی نوساز بر جای نیایشگاهی باستانی، نمونه‌هایی از آن است.
چارتاقی نیاسر امروزه به یكی از میعادگاه‌های علاقه‌مندان نجوم و ستاره‌شناسی در ایران تبدیل شده است. ارتفاع زیاد نیاسر، آسمان پاكیزه و درخشان، امكانات فراوان، نزدیكی به پایتخت و برخی از شهرهای بزرگ، طبیعت دوست‌داشتنی و از همه مهم‌تر وجود یك بنای علمی باستانی، عواملی برای این انتخاب بوده است.
▪موقعیت چارتاقی در شهر نیاسر:
بنای مذكور در مسیر جاده كاشان به دلیجان و در فاصله حدود ۲۰ كیلومتری از اتوبان قم- كاشان و بر فراز تپه‌ای واقع در منتهی‌الیه جنوب غربی شهر نیاسر واقع است. این اثر در جوار غربی چشمه اسكندریه قرار گرفته و به چارتاقی معروف است.
▪بررسی‌های انجام شده:
بر فراز تپه مرتفعی به نام تالار نیاسر و در كنار چشمه آبی شفاف بنای چارتاقی زیبا و خوش اسلوبی با سنگ‌های تراش ساخه شده كه به عقیده كارشناسان چون در ساختن آن كمال دقت و استادی و دقایق معماری و هندسی به كار برده شده است از سایر چارتاقی‌های معروف عهد ساسانی بهتر و زیبنده‌تر به نظر می‌آید. این آتشكده در سال ۱۳۱۶ هچری مورد بررسی‌های علمی و فنی كاوشگران فرانسوی كه در تپه‌های سیلك كاشان كار می‌كردند قرار گرفته؛ سپس در تاریخ ۱۹ دیماه سال ۱۳۱۷ تحت شماره ۳۱۶ در فهرست آثار باستانی ایران به ثبت رسیده و به سال ۱۳۳۴ به وسیله اداره كل باستان‌شناسی وقت مورد مرمت واقع شده است.
در سال ۱۳۸۴ براساس اشاره‌ای در كتاب تاریخ قم كه دیوار قلعه چارتاقی نام برده، بقایای حصار شناسایی و توسط پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی نیاسر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در حال حاضر چارتاقی نیاسر در ابتدای محور فرهنگی- تاریخی- گردشگری شهر نیاسر تعریف متن و محوطه آن در حال طراحی است.
●معرفی كالبدی بنا:
بنای چارتاقی نیاسر از لحاظ معماری و جنبه فضایی، در دسته بناهای برونگرا قرار می‌گیرد. نكته قابل تامل این است كه در دوره ساسانی هر گاه بناهایی با كاركردهای تشریفاتی ساخته می‌شد حالت قرینه بودن در آن رعایت می‌گردید تا در زمان برگزاری مراسم، كانون توجه در مركز (نقطه قرینه) قرار گیرد.
چارتاقی نیاسر در شكل كلی به صورت یك حجم مكعب خوش تناسب دیده می‌شود كه در چهار طرف آن ورودی‌ها با چهار تاق مازه‌دار ساسانی و نوعی كلیل به نام كلیل پارتی تعریف و احداث گشته است.
▪سازه مصالح:
مصالح به كار رفته در چارتاقی از مصالح بوم آورد می‌باشد. سنگ به كار رفته در بنا از نوع تراورتن می‌باشد كه احتمالاً از معدنی در نزدیكی خود بنا استخراج و استفاده شده است. امروزه نیز معدنی در چند ده متری بنا مشغول به كار است كه سنگ‌هایی مشابه مصالح به كار رفته در بنا را استخراج می‌نماید كه خود تهدیدی برای سایت تاریخی محسوب می‌شود.
نوع ملات استفاده شده در لابلای قطعات سنگ نیاز به تامل دارد زیرا با توجه به مرمت در ادوار گذشته بندكشی از نوع گچ است و امروز هنوز اثری از آنها مشاهده می‌شود، و زیر آن لایه یا لایه‌های قدیمی‌تر وجود دارد كه نیازمند بررسی‌های دقیق است. از طرفی نظراتی مبنی بر استفاده از گل به عنوان ملات در بنا وجود دارد كه این مورد اخیر نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
در رابطه با سازه بنا اینگونه باید گفت كه سازه از كالبد جدا نمی‌باشد و تك‌تك اجزا توأم با هم كار می‌كنند. سازه و ساختار سنگی آن به عنوان انتقال‌دهنده نیروی وزن خود مجموعه عمل می‌نماید.
تاق‌های سنگی در چهار طرف كه به صورت دوگانه بر روی هم قرار گرفته‌اند و تاق بالایی به عنوان تاق‌دزد وظیفه مستهلك نمودن بار اصلی را داشته و لذا به صورت رومی و با دور كم اجرا شده است و تاق زیرین كه به طریقه ضربی (پر) بنا نهاده شده است هم به عنوان انتقال‌دهنده جزیی از نیروی وزن بالا رفتار می‌كند و هم به عنوان تعریف‌كننده ورودی دیده می‌شود.
بعد از اجرای تاق‌ها نوبت به اجرای پوشش سنگی می‌رسد كه در این موقعیت یكی از افتخارات معماری ایرانی در چهار گوشه آن خودنمایی می‌كند و آن هم چهار فیلپوش سنگی است كه وظیفه اصلی انتقال نیروی گنبد سنگی بنا را بر عهده دارند.
اجرای سقفی مدور بر پلان مربع باعث شده برای رسیدن به نتیجه مطلوب چهار فیلپوش به صورت ضربی اجرا شوند و آخرین ردیف قابل مشاهده در فیلپوش‌ها به صورت شاقولی كار شده‌اند كه بیانگر حركت قائم اجرای آن است.
بعد از گوشه‌سازی نوبت به احداث گنبد می‌رسد. براساس شواهد و مدارك به دست آمده در دوره نخستین مرمت كه در سال ۱۳۳۴ انجام گرفته، گنبد به صورت تركین و با تویزه گچی ساخته شده است، امروزه نیز طبق آنچه كه در مرمت نخستین احداث گردیده، تویزه‌های گچی دیده می‌شوند.
بعد از اسكلت‌گذاری گنبد نوبت به اجرای بخش اصلی كار می‌‹سد. براساس عكس‌ها و مدارك قدیمی نحوه چیدمان گنبد و مصالح با آنچه كه امروزه مشاهده می‌شود مغایرت داشته، در اجرای اصلی سنگ به كار گرفته در گنبد به صورت بی‌شكل دیده می‌شود كه توأم با ملات كار شد هاست كه شاید همین نحوه اجرا سبب فرو ریختن آن گردیده است.
اما آنچه كه امروزه حاصل مرمت دوره قبلی است، گنبدی با سنگ‌های قواره می‌باشد كه در بین تویزه‌ها ساخته شده است.▪تزیینات بنا:
زیبایی بنا در اصالت آن است. نحوه چیدمان سنگ‌های تراورتن با شكل متخلخل خود و فضای بین بندكشی‌های آن زیبایی خاصی به بنا داده است. یكی از عوامل زیبایی موجود در بنا همرنگ بودن بنا با محیط اطراف است كه سبب شده جزیی از محیط مشاهده گردد و به لحاظ مصالح، یك هماهنگی در فرم و رنگ آن دیده می‌شود. در بیرون و داخل تا ارتفاع نزدیك به ۲۵۰ سانتیمتری روی سنگها با گچ پوشیده شده است كه خود عاملی در جهت عدم مشاهده بدنه اصلی گردیده و نمای آن به صورت دوگانه (سنگی- گچی) دیده می‌شود، اما از طرفی همین نمای گچی عامل بسیار مهمی برای حفاظت در برابر آسیب‌های انسانی می‌باشد. از داخل و بر بدنه آن آثاری از گچ بر روی سنگ دیده می‌شود كه نیاز به بررسی بیشتر دارد.
در زمان اجرای گنبد (اجرای اصلی) روزنه‌هایی در آن تعبیه شده بوده كه نسبت به روزنه‌های امروزی بزرگتر دیده می‌شوند.
حدفاصل پلان مربع و گنبد قسمت مكعب شكلی است كه در برگیرنده ساقه گنبد می‌باشد كه در چهار طرف دارای دریچه‌های بازی است كه مسلماً شكل آن نسبت به دریچه‌های اصلی تفاوت دارد.
لازم به ذكر است سكوی سنگی اجرا شده در دوره بعدی مرمت شاید از لحاظ ساختاری به بنا كمك نماید اما از زیبایی آن كاسته است.
▪ارزش تاریخی:
هویت ملی هر كشور بسته به تاریخ آن و گذر از كوران حوادث گذشته است. چگونگی گذر از راهروی تاریخ بیانگر رشادت‌ها، از خودگذشتگی‌ها و … هر قوم و تباری است. در جریان تولید تاریخ عواملی چند در كارند، مردم، محیط، روابط و… از آن جمله‌اند. این مردمان همراه با محیط پیرامونی و در كنش‌های اجتماعی و روابط خویش، سازنده شرایط زندگی خود هستند و به واقع هر قومی در تلاش است گوی سبقت را از دیگری برباید و در عرصه‌های مطرح روزگار خویش بر دیگران پیشی گیرد.
آنچه كه از او و تبارش به یادگار می‌ماند در قالب نثر و نظم، طرح و نقش و چگونگی تلاش آنان در این عرصه‌ها است.
یكی از زمینه‌های ماندگار و پرآسیب در این رهگذر مقوله معماری است؛ مقوله‌ای كه چون بیانیه‌ای محكم و منظم روشنگر برخی از زوایای تاریك تاریخ است. یك بنا در شكل منفرد مجموعه‌ای از گفتار و كردار گذشته است، بازگوكننده تاریخ، سیاست، اقتصاد و یا مذهب است. به هر تقدیر، عرصه معماری نیز، جزو فرهنگ و اعتقادات یك كشور است خاصه آنكه سخن از قرن‌ها و هزاره‌ها در بین باشد و جملگی بر آن اذعان داشته باشند. یك بنای تاریخی، نه تنها لایه‌های سترگ تاریخ را بر دوش می‌كشد، بلكه ضرب‌آهنگ، فرهنگ غنی یا تهی یك ملت می‌باشد و كیفیت آن سبب افتخار یا … می‌گردد.
بحث ما مقوله معماری و آثار تاریخی معماری، رویكردهای متنوعی دارد كه از آن جمله ارزش تاریخی آن است كه خود جای بحث فراوان دربر دارد و ما اینجا قصد بیان ارزش تاریخی بنای ماندگار و یادگار چارتاقی نیاسر را داریم.
ارزش تاریخی یك اثر معماری به واسطه وجود برخی پتانسیل‌های پیدا و پنهان آن قوام و دوام می‌گیرد كه از آن جمله می‌توان به تاریخ معماری بنا اشاره كرد. منظور از معماری، همان تكنیك‌های اجرایی كار است كه در جای خود بدان خواهیم پرداخت.
در چارتاقی نیاسر می‌توان ارزش تاریخی آن را بر مبنای تاریخ معماری، مورد توجه قرار داد چرا كه بیانگر نوع تفكر روزگار است.
فراتر از بحث تكنیك‌ها، فرهنگ و … در اینجا باید اشاره كرد كه خود چارتاقی نیاسر جدا از مباحث مرتبط با آن دارای عمر چند ساله‌ای كه فقط همین موضوع به تنهایی كفایت می‌كند كه از میراثمان، صیانت و حفاظت نماییم.
به عبارت دیگر فقط همین گذر از تاریخ و عبور از فرازها و نشیب‌ها خود به تنهایی ارزش تاریخ چارتاقی را بیان می‌دارد.
▪ارزش معماری:
قبل از شروع باید به این نكته اشاره داشت كه ارزش معماری ارزشمند متفاوت است و در اینجا می‌باید این دو مفهوم تمیز یابند. معماری ارزشمند می‌تواند، معماری امروزین و دارای تكنیك. اجرا، مصالح و … باشد كه از لحاظ موارد مذكور، نگاهی به گذشته داشته باشد و از گذشتگان خود در مواردی تبعیت نماید. مثلاً در نحوه تعریف ورودی، بازشوها و… با نگاهی به گذشته اجرا شده باشد. اما بنایی كه دارای ارزش معماری است، به معنای گنجینه اطلاعات معماری محسوب می‌شود و به عبارتی می‌تواند خاستگاه و زادگاه تكنیك، اجرا، مواد و مصالح و… برای اولین مرتبه باشد و در دوره‌های بعد از آن به عنوان الگو استفاده گردد. از طرفی خود جمله (ارزش معماری) در ادامه به بنا یا المان‌ها مربوط می‌شود. به عنوان مثال می‌توان اینگونه گفت كه ارزش معماری مسجد جامع اصفهان به واسطه وجود انواع تاق‌ها و … بسیار با اهمیت است، در صورتی كه معماری ارزشمند، به مجموعه فعالیت‌های صورت گرفته در یك برهه از تاریخ معماری اطلاق می‌گردد، به عنوان مثال می‌توان گفت معماری سلجوقی، معماری ارزشمندی در تاریخ معماری ایران محسوب می‌گردد، پس این دو مفهوم متفاوت هستند.
چارتاقی نیاسر نیز جزو آثار معماری است كه دارای ارزش است، زیرا در آن می‌توان بعضی از موضوعات مرتبط با معماری را یافت كه به عنوان منبع اطلاعاتی برای دوره‌های بعد محسوب می‌گردد. از آن جمله اجرای كلیل پراتی و یا اجرای دو قوس بر روی هم در هر طرف كه خود بحث ایستایی را در بردارد.
گاهی اوقات ورود بعضی مسایل حاشیه‌ای و عدم اطلاع از حقیقت و واقعیت مطرح، باعث می‌شود بعضی از نگرش‌ها نسبت به یك موضوع كاملاً دچار انحراف گردد. از آن جمله انتساب «محل پرستش آتش» در چهارتاقی‌ها، كه بر اهل فن آشكار است كه چنین نبوده، و از طرفی عدم آگاهی از جنبه های متفاوت اثر باعث بی‌اعتنایی یا بی‌اعتباری یك موضوع شود. از آن جمله می‌توان به عدم آگاهی عموم (حتی ساكنین محل) از كاركرد گاه‌شماری (تقویم) چارتاقی اشاره كرد كه جای تاسف دارد.
به هر حال ارزش معماری نهفته در كالبد آرام و با وقار چارتاقی نیاسر در آن حدی می‌باشد كه بتوان بدون پرداختن به مسایل حاشیه‌ای اقدام به حفظ آن نمود كه صیانت از آن بر عهده ایرانی است.
●ارزش فرهنگی:
فرهنگ در تعاریف متعددی كه از آن شده در برگیرنده مجموعه گسترده از تمام مسایل مرتبط با فرد و اجتماع او می‌باشد و سنت‌ها، گرایشات و آدابی كه همگی فرهنگ را می‌سازد.
با عنایت به ارزش تاریخی، ارزش معماری و اینكه ارزش فرهنگی در برگیرنده دو مورد مذكور نیز می‌باشد باید گفت هر آنچه در بستر تاریخ، معماری و … مطرح است جزء سازوكار فرهنگ آن تاریخ نیز می‌باشد. به عبارتی نمی‌توان از فرهنگ صحبت كرد و بعضی از ارزش‌ها و گرایش‌ها را نادیده گرفت.
تاریخ معماری ایران بیانگر فرهنگ و نوع نگرش زمان و مكان خویش است. و سایر معماری‌ها نیز این چنین هستند.
اینكه جامعه به صورت متمدن و یكجانشین زندگی نماید یا وحشی و متجاوز محسوب گردد، در انواع معماری‌ها تبلور می‌یابد.وجود چارتاقی و خاصه اینكه رنگ و بوی تحقیق نیز در آن وجود داشته باشد، نشان‌دهنده وجود تمدن، تفكر، انسانیت و… تمام مسایل مرتبط با جنبه اخلاقی انسان است و نمی‌توان جامعه‌ای را بدون در نظر آوردن شاهكارهای عرصه معماری آن جامعه به دور از تمدن نامید.
در زمینه ارزش فرهنگی چارتاقی نیاسر، همین بس كه اعتقاد به پاكی و عناصر پاك موجب آن گشته بود كه در زمان خویش، در این مكان به دنبال حقیقتی پالوده باشند.

رضا مرادی غیاث‌آبادی- ناصر مشهدی‌زاده

منبع : مسافران