شهر سوخته ، قلعه‌رستم ، زابل

شهر سوخته در 60 كیلومتری جنوب زابل كنار جاده زابل و در 6 كیلومتری قلعه رستم واقع شده و مشتمل بر تپه‌هائی است كه بیش از 50 متر ارتفاع ندارند. وسعت آن دو كیلومتر و نیم می‌باشد. این مكان بی‌گمان روزگارانی دراز یكی از مهم‌ترین مراكز شهرنشینی آسیا در عصر مفرغ بوده است. قدمت این تمدن را به 3500 تا 4000 سال قبل از میلاد تخمین می‌زنند. ضمن كاوش‌های علمی، بنای مستطیل شكلی با اطاق‌های چهارگوش، راهرو و پلكان‌هائی نمایان شده كه به وسعت تقریبی پانصد مترمربع است. دیوارهای ضخیمی از خشت به بلندی 3 متر در انتهای این كاخ باستانی، كه نشانگر وقوع آتش‌سوزی پردامنه و مهیبی است، به جای مانده است. از جمله این نشانه‌ها تیرهای سوخته و اسكلت انسانی است كه دسته هاون در دست راست دارد. چنین می‌نماید كه این بناها به 20 سال اول هزاره دوم پیش از میلاد تعلق دارد و از اهمیت باستان‌شناختی ممتازی برخوردار است.
از جمله اشیایی كه ضمن كاوش در تپه‌های شهر سوخته هخامنشی به دست آمده، پیكر مفرغی زنی است كه كوزه‌ای بر سر دارد و متعلق به نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد است. ظرف‌های سفالی گوناگون به رنگ‌های متفاوت كه اكثراً نخودی، برخی منقوش و بیش‌تر بی‌نقش است، قدمت شهر سوخته را نشان می‌دهد كاوش‌های مقدماتی كه در این شهر و پیرامون بمپور و بردسیر به عمل آمده است نشان می‌دهد كه مردمان این سرزمین‌ها در هزاره چهارم، سوم و دوم پیش از میلاد تمدن درخشان و همانند تمدن هند و بین‌النهرین داشته‌اند. در حفریات شهر سوخته تعدادی قبر به شرح زیر به دست آمده است:
گودال‌های ساده‌ : از نظر شكل خارجی قبور گودالی دارای فرم منظمی نیستند و شكل‌های چهارگوش، راست‌گوش و گاهی نزدیك به دایره دارند. عمق این گورها از سطح زمین بین چند سانتی‌متر تا یك متر در نوسان است. البته فرسایش خاك باعث عدم دقت اندازه‌گیری ابعاد قبور است. بطوركلی از این گورها یك بار و به ندرت دوبار استفاده شده است و گاهی نیز دو جسد را یك جا دفن كرده‌‌اند كه در این مورد یكی از اسكلت‌ها معمولاً متعلق به كودكان است.
گودال‌های دو قسمتی :‌ این نوع گودال‌ها شبیه نوع اول است، با این تفاوت كه بیشتر آنها شكل دایره دارند. اكثر این قبور در لایه سنگ‌ریزه‌ای قرار دارد و به وسیله تیغه‌ای متشكل از یك تا پنج خشت به دو بخش تقسیم شده‌‌اند. این خشت‌ها از نوع خشت‌های به كار برده شده در ساختمان‌های شهر سوخته است. اسكلت‌ها معمولاً در قسمت شمال قبور قرار داده شده‌اند. این نوع قبور از گورهای نوع اول بزرگ‌تر است و در آن‌ها نیز یك اسكلت و به ندرت دو اسكلت دیده می‌شود.
قبور سردابه‌ای : این نوع قبور بدون شك جالب‌ترین نوع قبور یافته شده در شهر سوخته به شمار می‌رود. گورها به صورت یك چاله زیرزمینی بیضی شكل در یك طرف كنده شده‌اند. این دخمه‌ها یا چاله‌ها معمولاً 180 سانتی‌متر عمق دارند، در صورتی كه عمق طرف دیگر سردابه تنها 120 سانتی‌متر است. قسمت ورودی گور با یك دیوار خشتی پوشانده شده است كه خشت‌های آن از نوع خشت‌های به كار برده شده در قبور دو قسمتی است. وقتی درِ گور با این دیوار بسته می‌شد قسمت دیگری خالی می‌ماند. برخی از این قبرها دو بار مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. معمولاً بقایای جسد اول را جمع كرده و در كنار سردابه می‌گذاشتند و سپس جسد جدید را در قبر جای می‌دادند. اشیاء موجود در این قبور بیشتر در قسمت پایین ورودی پیدا شده‌اند.
قبور شبیه سردابه‌ای یا سرداب‌های كاذب : فرق این قبور با سرداب‌های حقیقی در آن است كه به جای ساختن سردابه، ابتدا یك گودال معمولی كنده و سپس در یك طرف آن با خشت اتاقكی ساخته‌اند. بقیه امور مانند تدفین قبور سردابه‌ای است.
قبور خشتی : این قبور نادر و شكل آن‌ها راست‌‌گونه است. مساحت این نوع قبور 3/5 مترمربع است و دیوارهای آنها به وسیله یك رشته خشت افقی پوشانده شده است. بزرگ‌ترین قبر در این قبرستان متعلق به پیرمردی 50 ساله است كه به پهلوی چپ خوابانده شده است و قبرش 210 سانتی‌‌متر طول و 70 سانتی‌متر عرض دارد. این قبر با استفاده از دو ردیف خشت ساخته شده و دیوارهای آن در داخل اندود شده‌اند.