جویندگان هلال ‌شامگاهی رمضان‌

در شامگاه ۱۲ مهر ۱۳۸۴ شکار هلال باریک رمضان ۱۴۲۶ کوشش رقابت‌آمیزی در میان گروه‌های رصدی سراسر ایران به‌پا کرد. این مقاله مروری بر گزارش‌های رصدگران موفق و ناموفق این هلال شوق‌انگیز است.
رصد هلال‌های جوان ماه کوشش رقابت‌آمیزی برای بسیاری از منجمان آماتور در جهان است. در ایران اهمیت دینی روِیت هلال‌های جوان در کنار جذابیت‌های علمی و بصری این‌موضوع سبب شده است که اکنون بیش از ۶۰ گروه رصدگر در همکاری با گروه غیرحرفه‌ای روِیت هلال ماه‌های قمری در ایران به‌رصد جذاب‌ترین هلال‌های هر سال می‌پردازند. آنها با دوربین‌های دوچشمی و تلسکوپ‌های موجود به‌مناطق رصدی مشخص‌شده سفر می‌کنند؛ گاهی در نزدیکی شهر و دیار خود و گاهی صدها کیلومتر دورتر در جایی که فرصت مناسب‌تری برای روِیت هلال باشد یا در آنجا امکان دستیابی به‌رکوردی تازه فراهم شود.
رکوردشِکنی در شکار هلال‌های جوان اغلب به‌سنّ ماه در هنگام رصد مربوط است. در شامگاه روز رصد هر چه مدت کمتری از لحظهِ مقارنه ماه با خورشید گذشته باشد ماه جوان‌تر شمرده می‌شود و رصد آن دشوارتر است. جوان‌ترین هلال رصد شده با ابزار نجومی تاکنون ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه سنّ داشته است و با چشم غیرمسلح این رکورد حدود ۱۵ ساعت بوده است. اما متغیرهای دیگری نیز در روِیت‌پذیری ماه مؤثرند و هرکدام‌
شکار هلال رمضان ۱۴۲۶ قمری در شامگاه ۱۲ مهر ۱۳۸۴ رقابت زیبایی را در میان رصدگران ایجاد کرد. در تقویم رسمی ایران هلال ماه شعبان ۳۰ روزه اعلام شده بود. اما از آنجا که مقام معظم رهبری و بعضی از مراجع تقلید روِیت هلال ماه با ابزار را نیز قابل قبول شمرده‌اند، محاسبات نشان می‌داد در غروب روز ۲۹ شعبان ۱۴۲۶ قمری یا ۱۲ مهر ۱۳۸۴ هلال ماه در بیش از دو سوم از ایران با ابزار رصدی قابل روِیت است. بر این مبنا ستاد استهلال دفتر مقام رهبری مثل سال گذشته گروه‌های رصدی را با ابزارهای موجود و امکاناتی دیگر تجهیز کرد تا آمادهِ رصد این هلال ارزشمند علمی و مذهبی شوند.
گروه‌های رصدی از چند روز قبل خود را آماده کردند و در شامگاه آن روز یا حتی روز قبل در رصدگاه مورد نظر مستقر شدند. خوشبختانه تعدادی از این گروه‌‌ها موفق به روِیت هلال شدند و تعدادی حتی از این هلا‌ل بحرانی عکس گرفتند. اما بعضی نیز با شرایط آب و هوایی نامناسبی روبه‌رو شدند؛ مانند غبار غلیظ، ابر، موانع افق و.... هر گروه شامل سرگروه و تعدادی رصدگر و افراد دیگری بود که آنها از سوی دفتر استهلال مأموریت داشتند لوازم مورد نیاز را برای رصدگران فراهم کنند و با گروه باشند. منظور از سرگروه فردی لزوماً با تجربه بیشتر یا سنّ بیشتر از دیگر اعضای گروه نیست بلکه سرگروه یک هماهنگ‌کننده است تا برنامه رصدی با نظم و دقت بیشتری انجام شود. در رصد رمضان ۱۴۲۶ خود رصدگران سرگروه‌ها را انتخاب کردند. خوشبختانه موفقیت گروه‌هایی که توانستند از هلال ماه عکس بگیرند در اعلام آغاز ماه مبارک رمضان بسیار تأثیرگذار بود.
سنّ هلا‌ل در شامگاه ۱۲ مهر در افق ایران حدود ۲۷ تا ۲۸ ساعت بود که پیداست جایی برای رکوردشکنی سنّ هلال باقی نمی‌گذارد اما ارتفاع هلال در لحظهِ غروب خورشید فقط ۵/۳ تا ۶ درجه (در نقاط مختلف ایران) بود و مدت‌زمان مکث ماه کمتر از ۳۲ دقیقه. در نتیجه هلا‌ل بحرانی، به‌دلیل نزدیکی بسیار به‌افق، به‌شمار می‌رفت که بسیار محتمل بود در پشت لا‌یهِ نازکی از ابر، غبار و موانع طبیعی دیگر پنهان شود یا به‌دلیل اُفت نوری حاصل از حضور جرم سماوی در نزدیکی افق دیده نشود. ارتفاعات بلند، غبار کمتر در افق، استفاده از ابزارهای بزرگ، و تجربه رصدی راهگشای کار بود. باتوجه به‌این دلایل رصد و عکسبرداری گروه ایلام در عرض جغرافیایی نزدیک به‌خط روِیت‌پذیری قابل توجه بود. در میان گروه‌های موفق گروه فسا در جنوبی‌ترین عرض جغرافیایی قرار داشت و هلا‌ل را در بیشترین ارتفاع از افق ثبت کرد. وجود دو سیارهِ عطارد و مشتری در حدود ۲ درجه‌ای ماه به‌رصدگران کمک می‌کرد تا هلا‌ل را، که روشنایی سطحی کمان درخشان آن کمتر از روشنایی سطحی مشتری بود، بهتر بیابند.
معتقدم که ثبت خلاصهِ این گزارش‌ها به‌صورت مقاله‌ای در تنها نشریه نجوم ایران می‌تواند نتایج مهمی را به‌همراه آورد زیرا در یک منبع علمی ثبت و ماندگار می‌شود و رصدگران انگیزهِ بیشتری برای رقابت‌های مُسالمت‌آمیز خود می‌یابند. از سوی دیگر گزارش‌ها در دسترس همه قرار می‌گیرد. اینجانب فقط به‌جمع‌آوری رصدها اقدام کردم و در این مقاله هیچ‌گونه اظهار نظری در مورد ردّ یا تأیید دو رصد بحث‌انگیز تهران و یزد نخواهم کرد. به‌محض روشن شدن و قطعی شدن این دو گزارش، بی‌درنگ تأیید یا عدم تأیید آن اعلام خواهد شد.

سید محسن قاضی میرسعید

منبع : ماهنامه نجوم