قلمکار

هنر ایران درختی كهن است كه ریشه در ژرفای خاك كویر و شاخه تا بلندی البرز و سایه بر سر مردمی دارد كه پیوند خود با او نه بریده و نه كاسته اند .
مردمی كه با هنر به دنیا آمده و در كنار آن زندگی می كنند .
چاپ پارچه تجسمی زنده از فرهنگ و هنر این سرزمین دارد .
در ادوار مختلف تاریخ و نشانه های فرهنگ عمیق و پر قدرتی است كه نه تنها در مقابل هجوم اقوام مختلف مقاومت كرده ، بلكه توانسته فرهنگهای تحمیلی بیگانه را در خود حل نموده و به آن سیمایی ایرانی ببخشد .
براستی مردم ایران دربارهٔ هنر چه میدانند جز اینكه به حضور دائم آن در كنار خود عادت كرده اند و چگونه میتوان برای مردم در مورد مسئله ای كه كه به آن آشنا هستند صحبت كرد .
برای تحقیقاتی كه به ما داده شده بود به مراكز گوناگونی رفتیم تا بتوانیم قسمتی از هنری كه شاید كه فقط با اسم آن آشنا هستیم شناختی كامل ، كه نه شناختی سطحی داشته باشیم زیرا صنایع دستی این مرز و بوم دارای تنوع و ظرافتهای بسیار است كه ما در پیچ و خم ظرافتهای آن به دنبال یافتن ناشناخته های این هنر زیبا میباشیم تا گوشه ای از تمدن ایران باستان را تداعی كنیم .
امید است با این كار یا بنیانگذاران این هنر را زنده نگهداریم و برای ماندگاری این صنایع در فرهنگ ایران تلاش كنیم .
● چاپ پارچه و چاپ سنتی
تولید طرحهای رنگی ونقوش روی پارچه به وسیله باسمه یا قالب ظاهرا در سدهٔ چهارم بیش از مسیح در هند بوجود آمده است. در كارنامه های چینی نوشته شده است كه پارچه های چاپی از سال ۱۴۰ پیش از مسیح از هند به چین آورده شد. در زبــان فارسی واژه چیت به معنی پارچه های چاپی است واین واژه در اصل هندی است. استرابوStrabo مورخ رومی در اولین سالهای پس از میلاد مسیح نوشته است كه در زمان وی پارچه های چاپی از هند به اسكندریه میرفت. كشفیاتی كه در آثار باستانی مصر شده نشان می دهد كه چیت تا سدهٔ چهاردهم به بازارهای آنجا وارد می شده است. در دوره ساسانیان چاپ روی پارچه در ایران یافت وروشهای نوینی در تزیین پارچه های ابریشمی وكتانی وابریشمی ابداع گردید.
نخستین پارچه های چاپی در شمال اروپا از گورسنت كاســاریوس اهل آرلس St. Caesarius Arles(در حـــدود ۵۴۳ میــلادی)
بدست آمده است. این پارچه ها به سبك شرقی درست شده بود. بالاخره وقتی چاپ باسمه ای پارچه در اروپــــا متداول شد، روش آن با شرق فرق داشت.
چیتساز اروپای قرون وسطی یعنی از سدهٔ سیزدهم به بعد، ماده رنگی را كه با چسب ویژه ای آمیخته كرده بود از قالبهای خود به پارچه منتقل می كرد وفقط روی آن نقش می بست. از سوی دیگر چیت سازی مشرقی رنگهای واقعی كه تمام الیاف وپود پارچه را رنگ می كند به كار می برد.
چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمتهایی از پارچه وفرق آن با رنگرزی این است كه در رنگرزی تمام قسمتهای پارچه همرنگ می شود ولی در چاپ می توان با استفاده از یك یا تعدادی رنگ روی روی زمینه سفید یا رنگ شده طرح دلخواه را بوجود آورد از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و... جزو مراكز مهم قلمكــار به شمار ممی رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است. .
● قلمكار:
قلمكار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینكه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شكلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد. از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و... جزو مراكز مهم قلمكـــار به شمار ممی رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.
نحوه ابتدایی قلمكار شكل بوده كه از ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای ( واحتمالا ابریشمی) طرحهای مورد نظر را نقاشی نموده وسپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تسبیت رنگها اقلام می كرده اند.
لیكن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا كه این كار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تكامل تدریجی قلمكار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر ونیز ایجاد هماهنگی ویكنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم می شود وجهت فراهم آمدن امكان استفاده عمومی از پارچه های قلمكار هایی بر روی كتان، چلوار، كرباس وسایر انواع پارچه نیز رواج یابد وتحقیقا می توان فاصله ی اوایل قرن دهم هجری قمری ( حدود ۱۵۰۲ میلادی) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری ( حدود ۱۷۲۲ میلادی) از اوج قلمكار سازی وروز كار اعتلای هنر وصنعت قلمكار سازان كشور به حساب آورد. چه آنكه در فاصله سالهای یاد شده تقریبا اكثر مردم كشور مصرف كننده پارچه های قلمكار بودند وضمن استفاده از این پارچه جهت تهیه انواع پوشاك به عنوان پرده سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیغه، رویه پشتی، دستمال وكتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده می كردند وبخشی از تولیدات نیز به خــــارج از كشور صــــــادر می شود
▪ امروز سه روش كه می توان جدا جدا وبا تواما به كار برد وجود دارد:
باسمه كار روی پارچه را، با آمیخته ای از خمیر كتیرا ویــا موم، مهر( باسمه) می زند. آنگاه پارچه را رنگ می زند؛ قسمت مهر شدهٔ آن سفید وبدون رنگ می ماند. سپس این مهر را می شویند وبا رنگ دیگر همین كار را تكرار می كنند، گاهی رنگها، قسمتی روی هم قرار می گیرند بدین ترتیب نقشهای گوناگونی پدید می آید. این روش در ایران متداول بوده وهنوز هم برای بعضی از طرحها از آن استفاده می كنند.
باسمه كار، دندانهٔ رنگ مانند زاج، كات یا صمغ گیاهی روی پارچه می زند. وقتی پارچه را با بعضی از مواد رنگ كنند رنگ روی این قسمت از مهر اثر كرده وثابت می شود و وقتی پارچه را بشویند رنگ قسمتهای دیگر شسته شده واز بین می رود فقط این قسمت باقی می ماند. این روش مهمترین روشهاست وتا امروز هم به سبب دو رنگی كه ضمن چاپ چیت باقی می ماند در ایران موسوم است.
باسمه كار رنگ را مستقیما روی پارچه مهر ( باسمه) می كند. پاره ای از رنگهای قدیم را می توان به این شكل به كار برد، وهمچنین تعدادی از رنگهای مصنوعی امروز را نیز می توان مستقیما به كار برد وپیشه ور ایرانی این نوع رنگها را برای دو رنگ دیگر به كار می برد.
بیشتر چیتسازان ایران قالبساز استخدام می كنند ویا با قالبسازها كه قالب را برای هر نقش تعمیر وآماده می كنند همكاری دارند.
روشی كه امروزه بیشتر چیتسازان ( قلمكارا سازان) اصفهان، كاشان و یزد به كار می برند باسمهٔ چهار رنگ نامیده می شود. نقشه را به دقت به قطعاتی تقسیم می كنند مثل قطعه میانه، حاشیه، گوشه وغیره ، تا اینكه قلمكار بتواند اندازه قالبها را كوچك بگیرد. وچون تمام قسمتها به چهار رنگ مشكی، قرمز . آبی و زرد رنگ می شود برای هر قسمتی باید چهار قالب درست شود .
برای تهیه قلمكار نقوش مورد نظر به تفكیك رنگ و حداكثر چهار رنگ بر روی چوبهایی مانند چوب گلابی و زالزالك تراشیده میشود و سپس به شرح جدول زیر رنگهای مورد نظر مصرف تهیه كننده می گردد.
● رنگ
▪ نوع و مقدار مواد رنگرزی مصرفی
ـ مشكی
پوست انار ۱۲كیلو – زاج سیاه ۳۰۰گرم – روغن كرچك ۲۰۰گرم – كتیرا ۸۰۰گرم – زنگ آهن (۱)
ـ قرمز
زاج سفید از سولفات آلومینیوم ۲۰۰گرم – روغن كنجد ۲۵گرم – كتیرا ۵۰گرم – گل سرخ ۲۵گرم (۲)
ـ آبی
نیل پرطاووس ۵۰گرم (۳)- نیل نخودی ۵۰گرم – روغن گلیسیرین ۱۵گرم – جوهر گوگرد ۳گرم – كتیرا۵۰گرم – شیره انگور ۲۰۰گرم
ـ سبز
اسپرك ۲۰۰گرم – زاج سفید ۵۰گرم- نیل پرطاووس ۵۰گرم – روغن گلیسیرین ۱۵گرم- كتیرا ۵۰گرم زرد- چوبه ۵گرمـ زرد
پوست انار ۳۰۰گرم (۴)- زاج سفید ۲۵گرم - كتیرا ۵۰گرم زرد- چوبه ۵گرم
لازم به تذكر است روغن هایی كه برای ساخت انواع رنگها مورد استفاده قرار می گیرد فقط در اینجا محیط رنگرزی مناسب دخالت داشته ومانع از خشك شدن رنگ در داخل شیارهای قالب می شوند وامكان عمر طولانی تری برای قالب را فراهم می سازند واز كتیرا نیز معمولا جهت ایجاد غلظت مطلوب رنگ استفاده می شود وشیوه عمل آوردن آن چنان است كه كتیرا را در مدت ۱۰ روز در آب خیسانده ومایع حاصله را صاف نموده وسپس همراه با سایر مواد تشكیل دهنده هر رنگ مورد استفاده قرار می دهند. .
● پارچه:
برای آماده سازی پارچه جهت رنگرزی این چاپ ابتدا آن را مدتی در آب روان وفراوان شستشو داد تا آهار ومواد زائد موجود در پارچه از آن خارج گردد.
چنین پارچه ای نیازمند سفید گری نیز هست وبه همین جهت لازم است پس از شستشو بر روی زمین شنی پهن ومرتبا یوسیله ای بر روی آن آب پاشیده شود تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید به رنگ كاملا سفید در آید. گاهی نیز قلمكار سازان ترجیح می دهند زمینه پارچه بر رنگ زرد درآورند وبرای این كار معمولا پارچه شسته شده را در تغارهای مخصوص كه محتوی محلول گرد پوست انار وهلیله با آب است فرو می روند وبه این ترتیب به آن رنگ زمینه زرد می دهند.
در مرحله تولید استاد قالب را ابتدا به رنگ سیاه اغشته نموده ودر آن را در نقطه مورد نظر بر روی پارچه می نشاند وبا ضربه مشت باعث انتقال نقش از روی قالب بر روی پارچه می شود. سپس رنگ قرمز به شیوهٔ فوق الذكر چاپ وبعد از خشك شدن رنگ پارچه شستشو داده می شود تا رنگهای اضافی از آن خارج شود .
برای تثبیت رنگهای قلمكار به ازای هر ۱۰۰۰ متر پارچه مقدار ۱۲ كیلوگرم پوست انار سائیده وحدود ۹۰ كیلو مغز روناس را در داخل پاتیلی كه در حال جوش است ریخته وآن را هم می زنند تا كاملا مخلوط شود .‌آنگاه پارچه هایی كه رنگ آمیزی وشستشو شده داخل پاتیل ریخته وكم كان عمل حرارت دادن ادامه می یابد.
نحوهٔ جوشاندن پارچه های قلمكار به این صورت است كه پارچه ها قطعه قطعه داخل شده وبه وسیله چوب های بلند زیرورو می شود تا محلول حاصل در كلیه نقاط پارچه نفوذ كند وبعد از اتمام كار پارچه ها را مجددا قطعه قطعه خارج نموده ودر شرایطی كه عمل تثبیت رنگ خاتمه یافته مجددا پارچه شستشو داده می شود وبر روی شن پهن ومرتبا روی آن آب پاشیده می شود تا زمینه كرم پارچه سفید شود .
● چاپ چیت یا قلمكار شامل مراحل زیر است :
الف ) پارچه ای كه به كار برده می شود كرباس دست بافت است. اگر قسمتی از طرح رنگی باشد همانطور كه قبلا گفتیم كه زمینه نقش باید زرد باشد نه سقید‌، در ان صورت كرباس را در محلول پوست انــــار می جوشانند سپس آن را آب كشیده خشك می كنند .
ب) قلمكار ساز چیت خشك را به صورت توپ روی میز كارش كه تخته كوتاهی است می گذارد. یك تكه از چیت را می كشد وروی تخته پهن می كند، نخستین قالب چاپ را بر می دارد، و از یك قدح كه كنار او است آن را با كات آهن مرطوب می كند .
قدری كتیرا به این دندانه اضافه كرده اند كه ضمن چــــاپ شره نكند ( ندود) . یك تكه پارچه ( شال) روی قدح رنگ كشیده اند ودوره آن را با نخ طوری بسته اند كه پارچه با دندانه تماس پیدا می كند، و بدین ترتیب قلمكار ساز همیشه مقدار معینی رنگ خواهد داشت. قالب مرطوب را روی چیت گذاشته وبا دست چپ خود آن را فشار می دهد ودست راست را به عنوان چكش به كار می برد ویك ضربه روی قالب می زند. البته برای اینكه دستش آسیب نبیند پارچه پشمی یا نمد را چند لا كرده دست خود را با آن می پوشاند.
این پارچه یا نمد را ترم می گویند. بار دیگر قالب را مرطوب كرده و دوباره آن را روی پارچه می گذارد وقت می كند كه لبه قالب روی خال دفعه قبل بیفتد وهمین گونه كار را ادامه میدهد.
ج) پس از اینكه چاپ تمام قالبهای سیاه ( مشكی) را كامل كرد قالب مرطوب به دندانه قرمز را به همان طریق پیش گفته در محلهای معین میزند وباز دقت می كند كه چاپ روی خالهای قبلی باشد.
د) وقتی كه تمام توپ پارچه دندانه رنگ قرمز وسیاه خورد ، همهان را به رنگرز خانه می برد ودر محلول جوشان روناس فرو می برد. در همان حمام اول خطوط مرطوب به قالب كات آهن ، سیاه وخطوط مرطوب به قالب زاج سفید، قرمز می گردند. در شستشوهای بعدی محلول اضافی روناس پاك شده پارچه را در آفتاب خشك كرده و دوباره به قلم كار ساز می فرستند .
ه) رنگ نیلی را قالب ابی از ظرف رنگ به همان طریق پیش گفته برداشته ورنگ سوم را به كار می برد.
و) آخرین مرحله چاپ چیت ، مهر زدن رنگ زرد است كه به شكل رنگ آبی انجام می گیرد وبدین نحو عمل قلمكاری تمام می شود.
ز) پارچه را بار دیگر به رنگرز خانه می برند ودر آنجــــــا در آب می جوشانند تا رنگ آن ظاهر شود و وقتی در آفتاب پهن می كنند رنگ آن كامل می شود.
▪ روش دیگری كه برای بدست آوردن رنگ زرد زمینه كه در بند الف گفتیم موسوم است از این قرار است :
۲۰ تا ۳۰ پارچه چیت رنگ شده را پس از خیساندن روی زمین پهن می كنند، وهر كدام را روی دیگری قرار می دهند و روی هر كدام را قدری گرد پوست انار نرم می ریزند بعد دیگری را روی آن می گذارند آنگاه كمی آب روی آن می پاشند وچندین ساعت به ان دست نمی زنند . پس از اینكه آنها را آب كشیدند در افتاب خشك می كنند. این اقدام برای ثبوت رنگ بسیار سودمند است. در مراكز قلمكاری اصفهان وكاشان ویزد كه از هر طرح ونقشه‌، در یك زمان به مقدار انبوه تولید می كنند ، چیتسازان دسته دسته كار می كنند‌، هر دسته یك رنگ را چاپ می كند وبرای رنگ بعدی آن را به دسته دیگری می دهند.
● چگونگی چاپ باتیك: چاپ كلاقه ای ( باتیك):
باتیك عبارتند از هنری دستی است كه در جنوب شرقی هندوستان ، اروپا وقسمتی از آفریقا تهیه می شود ونوعی از آن كه به كلاقه ای معروف است بیشتر در روستا های اطراف وبه ویژه در مناطق روستایی اسكو كهنمو اسكندان ، دیزج، وبا ویل روادارد.
باتیك و است جاوه ( یكی از جزایر كشور اندونزی ) كه در فرهنگ نفیسی حصار وضریح معنا شده و عوام آن را كلاغی .كلاقی وكلاقه ای می خوانند ومی نویسند ودر پاره ای از نقاط نیز ( قنوز) كه معادل اذری ابریشم اشت تلفظ می شود و وجـــــــه آن است كه چون در گذشته های دور معمولا قسمتهایی از پارچه را كه قرار بود رنگ آمیزی شود به اشكال خاصی گره زده یا می دوختند وسپس مبادرت به رنگرزی می كردند .
طبیعتا چون رنگ نمی توانست در قسمتهای گره خورده یا دوخته شده نفوذ كند‌ ، پس از پایان عملیات رنگرزی وباز شدن گره ها ونقاط دوخته شده قسمتهایی كه رنگ را جذب نكرده بود حالتی نگاتیو در متن رنگی به خود می گرفت وبازار آنجا كه معمولا فقط از یك رنگ وبیشتر رنگ سیاه استفاده می شود این نقوش تصادفی حالت پر كلاغ را به ذهن تداعی می كرد وبه همین جهت نیز برای متمایز ومشخص شدن از سایر منسوجات رنگرزی شده كلانی خوانده می شود.
باتیك كه بیشتر به پارچه های با چاپ مقاوم در برابر نور. حرارت ، رطوبت ، وسایر عوامل جوی اطلاق می شود اصالتا هنری چینی است وبیش از ۲۰۰۰ سال از عمر آن می گذرد ودر حال حاضر علاوه بر ایران به صورت هنری ملی در بخشی از كشورهای جنوب و شرق اسیا رواج دارد ومعمولا صنعتگران از ابزار وادواتی بسیار ساده وابتدایی استفاده می كنند.
یافته های باستان شناسی موجود در موزه های ایران و سایر كشورهای جهان گواه تولید پارچه هایی با چاپ باتیك را مشخص كرد. این نگفته قطعی به نظر می رسد كه تزئین پارچه به وسیله هنر صنعت باتیك از سالهای بسیار دور وحتی قبل از كشف سایر شیوه های رنگرزی رواج داشته وكسانی بوده اند كه با كمك وسایل ساده ای مهنند مهرها وقالبهای چوبی ، البسه وسایر پارچه های مورد مصرف عامه را با رنگ های متنوع گیاهی می كرده اند.
این شیوه های چاپ تدریجا به وسیله اقوام ابتدایی كشور اندونزی تكامل یافته وبا كشف گیاهانی كه عصاره آنها مانع نفوذ رنگ در پارچه می شود تحول جدیدی در این هنر صنعت پدید آمده به این طریق صنعتگران برگ موز را در محلول سود سوز حل كرده ومایع چسباندگی را كه بدست می آمده با ماسه نرم یا خاك رس مخلوط نموده و‌آنگاه به وسیله قلمهای مخصوص یا ابزار دیگری از این ماده مقاوم به عنوان جوهر استفاده ونقوش دلخواه را بر روی ابریشم خام نقاشی می كرده اند واز آنجا كه پس از رنگ آمیزی وشستشوی پارچه نقاطی كه قبلا به وسیلهٔ ماده مقاوم پوشانده شده بود سفید باقی می ماند .
چنانچه صنعتگران قصد رنگ آمیزی قسمت های سفید یا چند رنگ كردن پارچه را داشت مجددا قسمتهای رنگ آمیزی شده را با ماده مقاوم پوشانده ومبادرت به رنگ آمیزی دوباره یا چند باره آن می كرد و با تكرار این عمل پارچه نقش های رنگین متنوعی به خود می گرفت .

رویا محمودی
استاد راهنما:کاظم امین محبوب
منابع و ماخذ :
۱- اطلاعات نساجی برای همه :نوشته نگارش عطا فرادی
۲- تاریخچه صنعت نساجی ایران: مهدی بهشتی پور
۳- صنعت قلمكار ایران: علی چیت ساز سازمان صنایع دستی
ناشر:سایت علمی پژوهشی فرش ایران

منبع : پایگاه خبری هنر ایران