علی علیه السلام مثل الاعلای قرآن

گنجینه‏ های گرانقدر تمدن وفرهنگ یك كشوردرآثارباستانی، نوشتارعلمی و پدیده‏ های كهن آن به چشم می‏خورد. و اندیشمندان فرهنگی جامعه ازجمله یادگاران ماندگار یك مرز و بوم و یا آیین به شمارمی‏روند كه گاه ارزش یكی ازآنان، برترازتمامی آثارو بناهای تاریخی محسوب می‏شود. فرهنگنامه‏ها، دایرهٔ المعارف‏ها، و یا كتابهای مقدس و آسمانی مردم، آینه‏ای شفاف در معرفی چنین الگوهای شایسته به دیگران بوده و بیانگر ویژگیهای روحی، ارزشهای معنوی و یا حماسه ‏های كم نظیرو گاه بی‏نظیرهستند.
قرآن را كه می‏گشاییم، دهها و حتی صدها آیه روشنگر و الگو بخش می‏یابیم كه نشان از رادمردی جاودانه دارد، والا گوهری كه افزون برمقام عصمت كه ارزشی بس گرانبهاست فضایل كیمیاگون او درآینه آیات به خوبی بیان شده است و اكنون كه چهارده قرن از زمان حیات وی می‏گذرد، گویی او، انسان امروز جامعه ماست و یكایك ویژگیهای وی، به مثال آفتاب عالمتاب، تمامی افراد را ازظلمت‏های زندگانی رهایی می‏بخشد.
علی، انسانی هزاربُعدی است كه صدها سال است، نظم و نثر، تفسیر و فقه، كلام و حقوق، ریاضیات وادبیات و... همه و همه از ریزش عظمت او روزی خوارند.
امام علی بن ابیطالب(ع) است كه تنها خدای او یارای بیان صفات او را دارد و یا رسول حق كه سفیر خداوندی است توان یادآوری ویژگیهای وزیر و پسرعم خود را داراست.
اینك كه درماه رمضان نسیم روح بخش سخنان خداوند، رواق وجودمان را با عطرخود، معنویتی دیگرمی‏بخشد، برخی ازآیات قرآن كریم را درباره امیرمؤمنان (ع) با نگاه دل می‏بینیم و سیمای علی را درآینه قرآن نظاره می‏كنیم.
۱_« ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤف بالعباد.» (بقره/۲۰۷)
" وازمیان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است. "
مفسرمعروف اهل تسنن، ثعلبی می‏گوید: " هنگامی كه پیامبراسلام تصمیم به هجرت ازمكه به مدینه گرفت، برای تحویل امانت‏های مردم و پرداخت پولهای آنان، علی(ع) را بجای خود قرار داد و شب هنگام كه به سوی «غار ثور» حركت نمود و مشركان اطراف خانه او را محاصره كرده بودند، دستورداد علی(ع) دربستر پیامبر بخوابد و پارچه سبزرنگی (برد خضرمی) كه مخصوص خود پیامبربود، روی خویش بكشد.
در این هنگام خداوند به «جبرئیل‏» و «میكائیل‏» وحی فرستاد كه من بین شما برادری ایجاد كردم وعمر یكی از شما را طولانی‏تر قراردادم، كدام یك ازشما حاضراست ایثاربه نفس كند و زندگی دیگری را برخود ترجیح دهد. هیچیك حاضر نشدند. به آنان وحی كرد اكنون، علی(ع) در بستر پیامبرخوابیده است و آماده فدا کردن جان خویش است. به زمین روید وحافظ و نگاهبان او باشید.
هنگامی كه جبرئیل بالای سر و میكائیل پائین پای علی(ع) نشسته بودند، جبرئیل می‏گفت:« به‏به! آفرین برتو ای علی! خداوند به واسطه تو برفرشتگان افتخارمی‏كند.»
ناگاه آیه «ومن الناس...» نازل شد و درآن صفات علی(ع) بیان‏گردید." (۱)
ابن‏ابی الحدید معتزلی ازاهل سنت كه درباره تفسیراین آیه براین باوراست که حماسه علی(ع) در لیلهٔ المبیت - شب خوابیدن به جای رسول الله(ص) - مورد تایید همگان است وغیرازكسانی كه مسلمان نیستند و افراد سبك مغز، آن را انكارنمی‏كنند. (۲)
۲-« و اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاكبر ان الله بری من المشركین و رسوله فان تبتم فهو خیرلكم و ان تولیتم فاعلموا انكم غیرمعجزی الله و بشرالذین كفروا بعذاب الیم.» (توبه/۳)
" واین اعلامی است ازجانب خدا و پیامبرش به مردم در روزحج اكبركه خدا و پیامبرش در برابر مشرکان تعهدی ندارند با این حال اگر توبه کنید آن برای شما بهتر است، و اگر روی بگردانید پس بدانید که شما خدا را درمانده نخواهید کرد؛ وکسانی را که کفر ورزیدند ازعذابی دردناک خبر ده."
احمد حنبل - پیشوای معروف اهل سنت - از ابن عباس نقل می‏كند كه پیامبر سوره توبه را به حضرت علی (ع) داد - تا به مردم هنگام حج ابلاغ كند - فرمود: ابلاغ این سوره تنها به وسیله كسی باید باشد كه او از من است و من از اویم. (۳)
۳_«ان الذین اجرموا كانوا من الذین آمنوا یضحكون. واذا مروا بهم یتغامزون‏.» (مطففین/۳۰-۲۹)
بدكاران «دردنیا» پیوسته به مؤمنان می‏خندیدند و هنگامی كه ازكنارآنها می‏گذشتند، آنان را با اشارات مورد سخریه و استهزا قرار می‏دادند.
پاره‏ای از مفسران اهل سنت در تفسیراین آیه، چنین نوشته‏اند كه: روزی علی(ع) و جمعی ازمؤمنان ازكنارجمعی ازكفارمكه گذشتند، آنها به حضرت و مؤمنان خندیدند و آنها را استهزا نمودند، این آیات نازل شد و سرنوشت مسخره كنندگان را درقیامت روشن ساخت. (۴)
۴_«فمن حاجك فیه من بعد ما جاءك من العلم، فقل تعالوا ندع ابناءنا وابناءكم و نساءنا و نساءكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله علی الكاذبین‏.» (آل عمران/۶۱)
پس هرکه دراین باره پس از دانشی که تو را حاصل آمده، با تو محاجه کند، بگو: بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم؛ سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قراردهیم.
(مباهله به معنای رها كردن و قید و بند را ازچیزی برداشتن یعنی بنده را به حال خود گذاشتن وعاقبت كاراو را به دست‏ خدا سپردن است.)
انبوه بی‏شماری ازمفسران اهل سنت «ابناءنا» درآیه را اشاره به حسن و حسین(ع)، نساءنا را فاطمه و انفسنا را اشاره به علی(ع) دانسته‏اند. كه نشان از چشمگیری مقام علی(ع) درعرصه نفرین نمودن دشمنان و آشكار شدن حق و دركنار رسول خدا و حتی همانند جان او گردیدن، بیان شده است. (۵)
۵_«سال سائل بعذاب واقع. للكافرین لیس له دافع. من الله ذی المعارج‏.» (معارج/۳-۲-۱)
تقاضاكننده‏ای تقاضای عذابی كرد كه واقع شد. این عذاب مخصوص كافران است و هیچكس نمی‏تواند آن را دفع كند. از سوی خداوند صاحب درجات ومراتب است.
علامه امینی نام سی نفرازعالمان اهل سنت را بیان می‏كند كه همگی علت نزول این سه آیه را درخواست عذاب از سوی منكرانتصاب و ولایت علی(ع) بعد ازرسول خدا(ص) درصورت حقانیت امامت آن حضرت دانسته‏اند. داستان ازاین قرار بود كه: چون رسول خدا(ص)، علی(ع) را در روزغدیرخم به خلافت منصوب نمود و درباره او فرمود: هر كه من مولا و ولی او هستم، علی مولا و ولی اوست، چیزی نگذشت كه این سخن درتمامی شهرها منتشر شد. نعمان بن حارث فهری خدمت پیامبرآمد و گفت: تو ما را دستور دادی، شهادت به یگانگی خدا و رسالت ‏خود ازسوی او دادی، سپس دستور به جهاد و حج و روزه و نماز و زكات دادی، ما همه اینها را پذیرفتیم، اما با اینها راضی نشدی تا اینكه این جوان - اشاره به علی(ع) - را به جانشینی خود منصوب كردی و گفتی: من كنت مولاه فعلی مولاه.آیا این سخن ازناحیه خودت است ‏یا ازسوی خدا؟
پیامبر(ص) فرمود: قسم به خدایی كه معبودی جزاو نیست، این ازناحیه خدا است.
نعمان روی برگرداند و درحالی كه می‏گفت: خداوندا! گراین سخن حق است و از ناحیه توست، سنگی از آسمان بر ما بباران!
اینجا بود كه ناگهان سنگی بر سرش فرود آمد و او را هلاك كرد. ناگاه آیه «سال سائل بعذاب واقع، للكافرین لیس له دافع‏» نازل شد. (۶)
۶_«اهدنا الصراط المستقیم.‏» (حمد/۵)
ما را به راه راست هدایت فرما.
علامه طباطبایی درالمیزان از«فقیه‏» و«تفسیر عیاشی‏» نقل نموده كه «صراط مستقیم‏» دراین آیه، امیرمؤمنان، علی(ع) است. (۷)
در سخن دیگری ازامام صادق(ع) صراط مستقیم، راه به سوی معرفت‏ خدا تفسیرشده كه دو صراط است، یكی صراط در دنیا و دیگری صراط درآخرت، صراط دردنیا امام واجب الاطاعهٔ است، كسی كه او را شناخته و از وی پیروی كنند و در آخرت صراطی است كه پل دوزخ است و كسانی كه در دنیا امام واجب الاطاعهٔ را نشاسند، براین صراط لغزیده و در آتش دوزخ هلاك خواهند شد. (۸)۷_«الذین ینفقون اموالهم بالیل والنهارسرا وعلانیهٔ فلهم اجرهم عند ربهم ولاخوف علیهم ولا هم یحزنون‏.» (بقره/۲۷۴)
كسانی كه اموال خود را درشب و روز، پنهان و آشكارانفاق می‏كنند، پاداششان نزد پروردگار آنان است و نه ترسی برای آنهاست و نه غمگین می‏شوند.
افزون بر مفسران شیعی، عالمان اهل تسنن نیز درتفاسیرخود نزول این آیه را درباره حضرت علی(ع) دانسته‏اند، كسانی چون ابن عساكر، طبرانی، ابن حاتم، ابن جریر و امام فخررازی. (۹)
داستانی كه شان نزول وعلت نازل شدن آیه را درآن بیان كرده‏اند آن است كه: امام امیرالمؤمنین(ع) درحالی كه تنها چهار درهم داشت، یك درهم در روز، یك درهم درشب، سومین آن را مخفیانه و درهم آخر را آشكارا در راه خدا انفاق نمود.
اما حكم كلی و معیاری كه درتمامی عصرها و نسل‏ها درس آموزی آن برای دین ‏باوران آن ضروری می‏نماید، آن است كه انفاق كنندگان باید ازنظر پنهان یا پیدا بودن عمل خویش، جنبه‏های اخلاقی و اجتماعی و یا شخصیت انسانهایی را كه بدانها كمك می‏كنند، مراعات نمایند، آنجا كه حفظ آبروی افراد لازم است، ازانفاق آشكاردوری كنند و زمانی كه تعظیم شعائرمذهبی، تشویق دیگران به عمل شایسته و الهی مطرح است، یا هتك احترام مسلمانی نمی‏شود، درنگاه دیگران كمك كنند. اما درهنگام انفاق و پس ازآن ازفقر و تنگدستی بیمی نداشته باشند و به وعده‏های خداوند ایمان داشته، به او توكل كنند تا بدین سان، رضایت‏ خداوند را كسب وآثاراخروی را جلب نمایند، (۱۰) همانند امام متقیان و پیشوای خداجویان ،علی(ع).
۸_«لنجعلها لكم تذكرهٔ و تعیها اذن واعیه.‏» (الحاقه/۱۲)
تا آن را برای شما وسیله تذكری قراردهیم و گوشهای شنوا آن را نگاه دارد.
برخی از مفسران شیعی سی حدیث ازاهل تسنن و تشیع درنزول این آیه درباره شخصیت‏ حضرت علی(ع) نقل كرده‏اند كه نشانگرعظمت مقام امام(ع) نسبت ‏به دانایی اسرارپیامبرو وراثت تمام علوم رسول خدا است. (۱۱)
حدیث ازآنجا آغازمی‏شود كه پیامبراكرم(ص) - هنگام نزول آیه «و تعیها اذن واعیه‏» و گوشهای شنوا آن را نگهداری می‏كنند. فرمود:
«من ازخداوند درخواست كردم گوشهای علی را ازاین گوشهای شنوا و نگه دارنده حقایق قراردهد.»
به دنبال سخن پیامبر، علی(ع) فرمود:
«من هیچ سخن بعد ازآن ازرسول خدا نشنیدم كه آن را فراموش كنم. وهمیشه آن را به خاطر داشتم‏.» (۱۲)
۹_«ان الابرار یشربون من كاس كان مزاجها كافورا. ویطعمون الطعام علی حبه مسكینا و یتیما و اسیرا. انما نطعمكم لوجه الله لانرید منكم جزاء ولا شكورا.» (انسان/۵و۸ و۹)
نیكان از جامی می‏نوشند كه با عطرخوشی آمیخته است. به پاس دوستی (خدا) ،بینوا ویتیم و اسیر را خوراک می دادند. ( و می‏گویند) ما شما را برای خدا طعام می‏دهیم و هیچ پاداش و تشكری از شما نمی‏خواهیم.
۳۴ نفر ازعالمان معروف اهل تسنن، با نقل حدیثی دركتابهای خود، این آیات را درباره ایثارامام علی(ع) و خاندان تابناك او دانسته‏اند (۱۳) و تمامی عالمان شیعی، هیجده آیه مورد بحث را ازافتخارات بی‏نظیر و فضایل بسیارمهم حضرت علی، فاطمه‏ زهرا و فرزندانشان(ع) شمرده‏اند. (۱۴) ماجرای نزول آیات بدینگونه بود كه حسن وحسین(ع) بیمارشدند. پیامبر(ص) با جمعی ازیاران به عیادتشان رفتند و به علی(ع) فرمودند: ای ابوالحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می‏كردی.
علی(ع) و فاطمه(س) و فضه - خادم آنان - نذركردند اگرآن دو شفا یابند، سه روز روزه بگیرند(طبق برخی از روایات حسن و حسین(ع) نیز گفتند ماهم نذرمی‏كنیم، روزه بگیریم) چیزی نگذشت كه هر دو شفا یافتند، درحالی كه ازنظر مواد غذایی، دست‏ خالی بودند، علی سه من جو قرض نمود و فاطمه(س) یك سوم آن را آرد كرد و نان پخت، هنگام افطار سائلی بردر خانه آمد و گفت:
السلام علیكم یا اهل بیت محمد. سلام برشما ای خاندان محمد!
مستمندی ازمستمندان مسلمان هستم، غذایی به من دهید، خداوند به شما ازغذاهای بهشتی مرحمت كند.
آنان همگی مسكین را برخود مقدم داشتند و سهم خود را به اودادند و آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم همچنان روزه گرفتند و موقع افطار یتیمی ندای كمك سرداد و بازآنان غذای خود را به او دادند. و درسومین روز روزه، اسیری از غذای آنان طلب نمود و باز آنان با آب افطار نمودند.
صبح فردا علی دست‏ حسن و حسین را گرفته، خدمت رسول الله آمدند و هنگامی كه حضرت عزیزان خود را نظاره می‏نمود، دید ازشدت گرسنگی می‏لرزند! فرمود: این حالی را كه درشما می‏بینم برای من بسیارگران است. سپس برخاست و با آنان به خانه فاطمه(س) وارد شدند، دید دخترعزیزش در محراب عبادت ایستاده است، درحالی كه ازشدت گرسنگی شكم او به پشت چسبیده و چشمانش به گودی نشسته است.
اندوه وجود پیامبر(ص) را فرا گرفت و درحالی كه غبارغم برقلب مبارك حضرت نشسته بود، جبرئیل نازل شد و گفت:
«ای محمد! این سوره را بگیر، خداوند باچنین خاندانی به تو تهنیت می‏گوید، سپس سوره هل اتی را که مربوط به ایثار حضرت علی،حضرت فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام بود را نازل نمود.» (۱۵)
۱۰_«اجعلتم سقایهٔ الحاج و عمارهٔ المسجد الحرام كمن آمن بالله والیوم الاخر و جاهد فی سبیل الله لایستوون عند الله، والله لایهدی القوم الظالمین.» (توبه/۱۹)
آیا سیراب كردن حجاج و آباد ساختن مسجدالحرام را همانند «عمل‏» كسی قرار دادید كه ایمان به خدا و روز قیامت آورده و در راه اوجهاد كرده است. «این هردو» هرگزنزد خدا مساوی نیستند و خداوند گروه ظالمان را هدایت نمی‏كند.
دانشمند معروف اهل سنت ‏حاكم «ابوالقاسم حسكانی‏» از«بریده‏» نقل می‏كند كه شیبه وعباس هركدام بردیگری افتخار می‏كردند. علی(ع) ازكنارآن دو می‏گذشت ازافتخار نمودن آن دو پرسش نمود. عباس گفت: امتیازی به من داده شده كه احدی ندارد و آن مساله آب دادن به حجاج خانه خدا است.شیبه گفت: من تعمیركننده مسجد الحرام و كلیددارخانه كعبه هستم. علی(ع) گفت: با این كه ازشما حیا می‏كنم، باید بگویم كه با این سن كم افتخاری دارم كه شما ندارید. آن دو پرسیدند كدام افتخار؟!
حضرت فرمود: من با شمشیرجهاد كردم تا شما ایمان به خدا و پیامبرکه - درود خداوند براو خاندان وی باد - آوردید.
عباس خشمناك برخاست و دامن كشان نزد رسول الله رفت.(و به عنوان شكایت) گفت: آیا نمی‏بینی، علی با من چگونه سخن می‏گوید؟
پیامبر،علی(ع) را خواست و ازچگونگی ماجرا پرسش كرد. ناگاه جبرئیل نازل شده و گفت: ای محمد! پروردگار به تو سلام می‏فرستد و می‏گوید این آیات را برآنها بخوان: «اجعلتم سقایهٔ الحاج و...» (۱۶)
امید آن كه نسیمی روح‏ بخش ازبوستان معرفت قرآن، نهال وجودمان را رایحه علوی بخشیده باشد و به زودی دركنار تربت پاك آن امام زمزمه كنیم.
ای آفتاب آینه دار جمال تو مشک سیاه مجمره گردان خال تو
صحن سرای دیده بشستم ولی چه سود کاین گوشه نیست درخور خیل خیال تو(۱۷)

پی نوشتها:
۱- تفسیر نمونه، آیت الله مكارم و جمعی از نویسندگان، ج ۲، ص‏۴۶/ الغدیر، ج ۲، ص‏۴۴.
۲- شرح نهج‏البلاغه، ابن ابی الحدید، ج‏۳، ص ۲۷۰/ احیاء العلوم، غزالی، ج‏۳، ص ۲۳۸/ نزههٔ المجالس، صفوری، ج‏۲، ص‏۲۰۹/ تذكرهٔ الخواص، سبط ابن جوزی حنفی، ص ۲۱/ مسند، احمد حنبل، ج‏۱، ص ۳۴۸/ تاریخ طبری، ج‏۲، ص‏۹۹ – ۱۰۱/ سیره ابن هشام، ج ۲، ص‏۲۹۱/ تاریخ یعقوبی، ج‏۲، ص‏۲۹.
۳- مسند احمد حنبل: ج‏۱، ص ۲۳۱(طبع مصر)/ همان، ج‏۳، ص‏۲۱۲; همان، ج‏۱، ص ۱۵۰/ خصایص نسائی، ص ۲۸.
۴- تفسیر فخر رازی، قرطبی، روح المعانی و كشاف، ذیل آیه‏۲۹ و ۳۰ از سوره مطففین.
۵- صحیح مسلم، ج‏۷، ص ۱۲۰/ مسند احمد بن حنبل، ج‏۱، ص ۱۸۵/ تفسیر طبری، ج‏۳، ص ۱۹۲/ مستدرك حاكم نیشابوری، ج‏۳، ص ۱۵۰/ دلائل النبوهٔ، حافظ ابونعیم اصفهانی، ص‏۲۹۷/ روح المعانی، آلوسی، ج‏۳، ص‏۱۶۷/ كشاف، زمخشری، ج‏۱، ص‏۱۹۳/ فصول المهمه ابن صباغ، ص ۱۰۸/ الجامع لاحكام القرآن، علامه قرطبی، ج‏۳، ص ۱۰۴.
۶- تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص‏۷.
۷- تفسیر المیزان(ترجمه)،ج‏۱، ص‏۴۹/ تفسیر البرهان، علامه بحرانی، ج‏۱، ص ۵۰.
۸- همان.
۹- تفسیر نورالثقلین، ج‏۱، صص۲۹۰ و۲۹۱.
۱۰- تفسیر نمونه، ج ۲، ص‏۲۶۷.
۱۱- تفسیر قرطبی، ج‏۱، ص‏۶۷۴۳/ مجمع البیان، روح البیان، روح المعانی، المیزان و تفسیر ابوالفتوح رازی، ذیل آیه ۱۲ سوره معارج.
۲۰- مناقب ابن مغازلی شاخصی، ص ۲۶۵.
۱۳- الغدیر، ج‏۳، ص‏۱۰۷ تا ۱۱۱/ احقاق الحق، ج‏۳، ص‏۱۵۷ تا ۱۷۱.
۱۴- تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص ۳۴۵.
۱۵- تفسیر احسن الحدیث، ج‏۱۲، ص ۲۷۴/ الجدید، ج‏۷، ص‏۲۸۳/ حجهٔ التفاسیر، ج‏۷، ص‏۱۳۹/ الكاشف، ج‏۴، ص ۶۷۰/ كشف الاسرار، ج ۱۰، ص‏۳۱۹.
۱۶- تفسیر طبری، فخررازی و آثار اصحاب النزول واحدی/ تفسیر خازن بغدادی/ معالم التنزیل بغوی/ مناقب ابن مغازلی و جامع الاصول ابن اثیر، برای توضیح بیشتر درباره این حدیث و مشخصات مدارك آن به احقاق الحق مرحوم شوشتری، ج‏۳، ص ۱۲۲ تا۱۲۷ مراجعه كنید(تفسیر نمونه، ج‏۷، ص ۳۲۲.)
۱۷- دیوان خواجه حافظ شیرازی.

منبع : تبیان