مسوولیت اخلاقی از نگاه ارسطو

در سنت فلسفه غرب رویکردهای گوناگونی به مسوولیت انسانی وجود داشته است. این رویکردها برای ما که واجد رویکردی نسبتاً مستقل در این زمینه هستیم بهانه یی مناسب برای بررسی تطبیقی به دست می دهد. فهمی از مفهوم مسوولیت اخلاقی و کاربردش در تعدادی از متون برجامانده یونانی نظیر آثار هومر ارائه می شود. در این آثار هم از عامل انسانی و هم از عامل فراانسانی به عنوان افرادی که شایسته تشویق و تنبیه پیرو کاری که انجام داده اند، یاد شده است. در جاهایی دیگر هم رفتار عامل محکوم شده است چون عاملی موجود بوده که کنترل بر نفس نداشته است. تامل بر این عوامل گونه یی تقدیرگرایی را مطرح می کند. طبق این دیدگاه آینده انسان یا بخش و جنبه یی از آن از پیش مقدر شده است و این کار به وسیله خدا یا ستارگان یا حقایق و زمان هایی خاص مشخص شده است. در چنین رویکردی تاملات و انتخاب ها و اعمالی خاص نامناسب به نظر می رسند چون آینده مشخص شده است. اگر نتایجی مشخص مقدر شده باشد آنگاه به نظر می رسد عامل اخلاقی نمی تواند مسوول کاری که انجام می دهد باشد. اگر تقدیرگرایی درست باشد آنگاه به نظر می رسد هیچ عاملی از جهت اخلاقی مسوول هیچ کاری نیست.
با این همه این گرایش در تقدیرگرایی گاهی تاثیرات تاریخی مهمی بر جای گذاشته است. همین امر فیلسوفان را بر آن داشته بسی بر این نکته تاکید کنند دلیلی برای تامل در این باب که آینده ما بدون انتخاب ها و کارهای ما تعین یافته وجود ندارد. ارسطو شاید اولین نفری باشد که نظریه یی در باب مسوولیت اخلاقی ارائه کرده است. ارسطو هنگام بحث از خیر و شرهای انسانی در کتاب سوم اخلاق نیکوماخوستی نکاتی را در باب مسوولیت اخلاقی برمی شمارد. او تصریح می کند ما باید متناسب با فضیلت مندی شخصیت انسان به او پاداش بدهیم یا او را مجازات کنیم. چند لحظه بعد او تصریح می کند تنها فردی می تواند به عنوان عامل اخلاقی در نظر گرفته شود و می توان به او مسوولیت اخلاقی اطلاق کرد که بتواند انتخاب صورت دهد.
برای ارسطو یک تصمیم نوع خاصی از خواست است که از تامل ناشی می شود و تصور عامل را از آنچه خیر است بیان می کند. باقی مانده بحث ارسطو به تبیین شرایطی می پردازد که در ذیل آنها مناسب است بیان کنیم عامل اخلاقی به جهت کاری که انجام داده یا ویژگی هایی که داشته شایسته تقبیح یا تشویق است. فرضیه کلی ارسطو این است که انسان تنها وقتی مستحق پاداش یا جزا است که عمل یا گرایش وی اختیاری و انتخابی باشد. طبق نظر ارسطو، یک عمل آزاد یا گرایش آزاد دو مشخصه دارد؛ اول آنکه یک شرط نظارتی بر آن کنترل می کند یعنی عمل یا ویژگی منشایی در عامل دارد و بر اثر زور و اجباری رخ نداده است. دوم آنکه ارسطو شرطی معرفتی نیز اعمال می کند یعنی اینکه عامل باید از آنچه انجام می دهد آگاه باشد. البته پاره یی ابهام ها در تبیین ارسطو وجود دارد که همین باعث تفاسیر گوناگونی از آرای وی شده است. هدف ارسطو این است که این شرایط را با توجه به تشویق و تقبیح عامل تعریف کند اما آشکار نیست چگونه باید مفهوم محوری مسوولیت اخلاقی را در اینجا فهم کنیم.

منبع : روزنامه اعتماد