کودکان امروز سکانداران اقتصاد فردا

نیروی انسانی و جمعیت، اجزای اصلی تمامی برنامه‌ریزی‌ها در سطوح مختلف ملی و منطقه‌ای بوده و باید به شكلی جامع و همه‌جانبه مورد بررسی قرار گیرد. بی‌شك، یكی از سرمایه‌های مهم برای رسیدن به توسعه پایدار و بالندگی فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، نیروی جوان و فعال هر كشور است. پیام اصلی روز جهانی جمعیت در سال ۱۳۸۲، بر توجه ویژه بر حقوق و نیازهای جوانان متمركز بود. مدیر اجرایی صندوق جمعیت سازمان ملل متحد در پیامی به افزایش تعداد افراد جوان در جهان نسبت به هر زمان دیگری اشاره كرده است. بیش از نیمی از جمعیت ۳/۶ میلیارد نفری جهان را جوانان زیر ۲۵ سال تشكیل می‌دهند.
بیش از یك میلیارد نفر آنها بین ۱۰ تا ۱۹ سال سن دارند، این بزرگترین نسل جوان در تاریخ بشر است. باید از طریق همكاری با یكدیگر، نوجوانان را در دستیابی به رویای خود برای زندگی بهتر یاری دهیم. اگر به آنان علم و دانش، فرصت شكوفایی و حق انتخاب دهیم، خواهند توانست زندگی سالم و پرباری داشته و در ساختن دنیایی پایدارتر مشاركت داشته باشند. در عین حال، اگر به نیازها و نگرانی‌های آنها توجه نشود. عواقب و مضرات آن متوجه همه ما ‌خواهد شد.
كشور ایران در سال‌های اخیر، تحولات چشمگیر جمعیتی را تجربه نموده است. ساختار جمعیتی ایران دارای یك ساختار سنی جوان ولی در حال انتقال است. با در نظر گرفتن این مسأله، تبیین روند فعالیت اقتصادی و ویژگی‌های شخصی و اجتماعی جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور ضروری بوده و توجه جدی‌تر و برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تری را در ارتباط با موضوع جوانان طلب می‌نماید. شناخت این ویژگی‌ها می‌تواند كمك شایانی به تدوین برنامه‌ها و سیاست‌های جمعیتی توسط برنامه‌ریزان امور جمعیتی كشور نماید. لذا این مطالعه، هم از حیث علمی و هم از نظر عملی حائز اهمیت است.
كشور ایران، در سال‌های اخیر، تحولات جمعیتی چشمگیری را تجربه كرده است. ایران از نظر ساخت جمعیتی، دارای ساختار سنی جوان ولی در حال انتقال است. توجه جدی‌تر در رابطه با مسائل ساختار جوان كشور، به ویژه مسأله آموزش و اشتغال جمعیت جوان، از حیث عملی، حائز اهمیت است.
این بررسی سعی كرده است با استفاده از نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵ و آمارگیری نمونه‌ای از ویژه‌گی‌های اشتغال و بیكاری خانوار در آبان ماه ۱۳۸۱ به تبیین تحول وضعیت فعالیت اقتصادی و ویژگی‌های شخصی و اجتماعی جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور در فاصله‌ سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۱ بپردازد. مهم‌ترین نتایج حاصل از این بررسی عبارتند از اینكه:
▪ سطح و روند مشاركت اقتصادی جمعیت جوان ۱۰ تا ۱۹ ساله طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۱ در بین دو جنس و مناطق شهری و روستایی كشور با نوساناتی همراه بوده است.
▪ نوساناتی در سهم جمعیت در حال تحصیل گروه سنی ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور بر حسب دوره‌های تحصیلی، در بین نقاط شهری و روستایی و در میان هر دو جنس وجود دارد.
▪ علت عمده تغییرات در وضعیت زناشویی و وضعیت مهاجرت جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور را باید به ترتیب در كاهش شدید احتمال ازدواج دختران كمتر از ۱۵ ساله و دستیابی به فرصت‌های تحصیلی مناسب و عامل تبعی مهاجرت، جست‌و‌جو كرد.
به نظر می‌رسد مطلوبترین راهكار، لزوم اتخاذ سیاست‌های تركیبی متناسب، با در نظر گرفتن اولویت نیازهای آموزشی، نیازهای شغلی، مسكن، ازدواج و تأمین اجتماعی جوانان كشور باشد. انتظار بر این است كه در پیش‌بینی‌های آتی، نیازهای اصلی جوانان، به صورت جدی مدنظر قرار گرفته و در بستر زمان نهادینه شده با مشاركت مستمر میان بخشی، به ویژه میان نظام آموزش و نظام اشتغال در كشور همراه شود.
● هدف مطالعه‌
هدف اصلی این مطالعه، بررسی سطح و روند فعالیت اقتصادی جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور به تفكیك جنس، محل سكونت، سطح تحصیلات، وضع فعالیت،‌ وضع زناشویی و وضع مهاجرت طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۱ است. سعی بر این است كه تخمینی از سطح فعالیت اقتصادی جمعیت نوجوانان در كشور، ارائه شود.
● منابع اطلاعات
این بررسی تلاش كرده بر پایه تعاریف و با استفاده از نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵ و نمونه‌گیری از ویژگی‌های اشتغال و بیكاری خانوار در آبان ماه سال ۱۳۸۱ كه توسط مركز آمار ایران انجام گرفته به بررسی سطح، روند فعالیت‌ اقتصادی و ویژگی های شخصی و اجتماعی جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور بپردازد.
● زمینه‌های تاریخی
روند رشد جمیعت ایران از گذشته تا به حال نشان می‌دهد كه جمعیت ایران در طول دهه ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ از رشد بالایی برخوردار بوده است. آمار نشان می‌دهد كه در طی سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ میزان باروری كل از ۰۹‌/‌۶ در سال ۱۳۵۵ به ۲۴‌/‌۶ در سال ۱۳۶۵ با یك تفاوت ۱۴‌/‌۰ افزایش داشته است. در دهه دوم انقلاب موفقیت‌های چشمگیری از نظر كاهش نرخ موالید و كنترل رشد جمعیت حاصل شد. در این دهه نرخ رشد جمیعت از ۲‌/‌۳ درصد در سال ۱۳۶۸ به ۲‌/‌۱ درصد در سال ۱۳۷۹ كاهش و میزان باروری كل به ۲ فرزند در حد جانشینی رسیده است.
تجربه ایران در خصوص تحولات جمعیتی نشان می‌دهد علیرغم كند شدن آهنگ نرخ رشد جمعیت، به دلیل تأثیر متغیرهای جمعیتی و نرخ رشد جمعیت فعال كشور (به لحاظ ساختار سنی جمعیت) و فقدان شغل در بازار كار كشور، مشكل بیكاری در اقتصاد كشور، نمود قابل توجهی داشته است. مسأله اشتغال و بیكاری یكی از چالش‌های عمده فراروی رشد و توسعه كشور است.
● یافته های مطالعه
▪ روند كلی تغییرات نرخ مشاركت اقتصادی جمعیت
مطالعه روند كلی وضعیت مشاركت اقتصادی جمعیت كشور نشان می‌دهد كه در فاصله سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۱ نرخ مشاركت اقتصادی یك روند كاهشی داشته است به طوری كه از ۵‌/‌۴۷ درصد در سال ۱۳۳۵ به ۲‌/‌۳۷ درصد در آبان ماه سال ۱۳۸۱ رسیده است و شاخص تغییرات، كاهش ۱۰درصدی را نشان می‌دهد.
نرخ مشاركت اقتصادی در بین زنان از۱‌‌/‌‌۹ درصد در سال ۱۳۷۵ به ۷‌/‌۱۰ درصد در آبان ماه سال ۱۳۸۱ رسیده است كه رشد ۰۳‌/‌۱ درصدی را نشان می‌دهد. این شاخص در بین مردان شهری بیشترین رشد را داشته است. تغییرات این شاخص در بین مردان نیز در نقاط شهری و روستایی متفاوت است.
به طوری كه در نقاط شهری از۵‌/‌۵۸ درصد در سال ۱۳۷۵ به ۲‌/‌۶۱ درصد در آبان ماه سال ۱۳۸۱ افزایش یافته است، در طی این دوره در نقاط روستایی تغییری صورت نگرفته است.به طور كلی شاخص تغییرات نرخ مشاركت نشان می‌دهد تفاوت‌هایی بین دو جنس در نقاط شهری و روستایی كشور، مشهود است.
● روند تحولات جمعیت جوان
بررسی روند تحولات جمعیتی در كشور نشان می‌دهد افزایش رشدی كه در سال‌های بعد از انقلاب در جمعیت ایران تجربه شده است، منجر به افزایش جمعیت سنین جوانی در سال‌های اخیر شده است. بر اساس اطلاعات به دست آمده از مركز آمار ایران سهم جمعیت جوان از جمعیت كل كشور در سال‌های سرشماری، با افت و خیز‌هایی همراه بوده است. مطالعه تغییرات جمعیت جوان نشان می‌دهد كه در سرشماری ۱۳۵۵ یك جهش ۴ درصدی در سهم این گروه از جمعیت كل كشور رخ داده است. علیرغم كاهش رشد جمعیت از رقم ۱‌/‌۳ درصد بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۴۵ به رقم ۷‌/‌۲ درصد بین سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵، رشد جمعیت جوان همچنان روندی رو به بالا داشته و از رقم ۳درصد به ۵ درصد رسیده است.
از این سال به بعد با وجود افزایش نرخ رشد جمعیت در سرشماری ۱۳۶۵، نرخ رشد جمعیت جوان در هر دو سر شماری بعد از ۱۳۵۵ روندی كاهشی داشته است. در سال ۱۳۶۵ سهم جمعیت جوان از جمعیت كل كشور در نقاط شهری بیش از نقاط روستایی بوده است، حال آنكه در سال ۱۳۷۵ این جهت معكوس شده است، یعنی سهم مذكور در نقاط روستایی رقم بیشتری را به خود اختصاص داده است.
سهم جمعیت ۱۰ تا ۱۴ ساله در نقاط شهری و در نقاط روستایی كشور در فاصله سال‌های ۱۳۷۵تا ۸۱ كاهش یافته است و در مقابل، طی این دوره، بر سهم جمعیت ۱۵ تا ۱۹ ساله كشور در مناطق شهری و روستایی افزوده شده است.
● وضع فعالیت اقتصادی‌
طی سال‌های اخیر، نرخ‌ مشاركت اقتصادی جمعیت در سنین فعالیت دستخوش تغییراتی شده است. روند نرخ مشاركت اقتصادی در گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ ساله طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۱ در هر دو جنس افت نموده است. البته باید دید این تغییرات در این گروه سنی تا چه حد مفید بوده است. در این مورد می‌توان گفت علائم امیدوار كننده‌ای از افزایش درصد محصلین در این گروه سنی وجود دارد. سهم مشاركت اقتصادی در گروه سنی ۱۵ تا ۱۹ ساله، در مناطق شهری در میان مردان با افزایش نسبی همراه بوده است، تفاوتی در سهم مشاركت زنان شهری طی این دوره مشاهده نمی‌شود. نقاط روستایی كشور حكایت از افت نسبی این شاخص دارد.● سواد و آموزش
بررسی وضع سواد و سطح تحصیلات با در نظر گرفتن وضع فعالیت جمعیت حائز اهمیت است. مطالعه ویژگی این جمعیت در گروه سنی ۱۰ تا ۱۹ ساله طی سال‌های ۱۳۸۱ - ۱۳۷۵نشان می‌دهد كه نرخ باسوادی جمعیت در مناطق شهری و روستایی كشور و در بین دو جنس، افزایش یافته است.
روند تحولات آموزش در ایران نشان می‌دهد كه به دلیل كاهش رشد جمعیت كه از سال‌های پیش آغاز شده است، در سال‌های اخیر، از انبوهی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی كاسته شده و در دوره راهنمایی نیز نسبت به سال‌های گذشته مشكل تراكم دانش‌آموز كاهش یافته است.سهم مردان و زنان روستایی در حال تحصیل در دوره‌ تحصیلی ابتدایی در سال ۸۱ كاسته شده و بر سهم دوره راهنمایی افزوده شده است. در این فاصله زمانی، مناطق شهری كشور با كاهش سهم دوره راهنمایی و افزایش سهم دوره متوسطه در بین دو جنس همراه بوده است. علت فزونی سهم دوره تحصیلی راهنمایی بر دوره تحصیلی ابتدایی را باید در قرار داشتن اكثر محصلین ابتدایی در سنین ۶ تا ۹ سالگی جست‌وجو كرد. تغییرات محسوس در سهم دوره متوسطه درخور توجه است و این نشان‌دهنده آن است كه رفته رفته در آینده نزدیك بر نسبت جمعیت آموزش عالی كشور افزوده خواهد شد و این مستلزم برنامه‌ریزی بلند مدت توسط متصدیان امور آموزش كشور است.
همان طور كه جدول آشكار می‌سازد تحصیلی در نقاط شهری و روستایی كشور ملاحظه می‌شود. جدول نشان می‌دهد با توجه به اینكه اكثریت دانشجویان در سنین ۲۰ تا ۲۴ سالگی قرار دارند، سهم مردان و زنان در مناطق شهری و روستایی كشور، در دوره تحصیلی عالی افزایش یافته است.
● وضع زناشویی
ازدواج در ایران از گذشته مبتنی بر زودرسی و فراگیری بوده است، اما بررسی تحولات وضع زناشویی طی ۶ سرشماری و آمار‌گیری نشان‌دهنده افت این دو خصیصه در كشور است. (مركز آمار ایران. ۱۳۸۱).
روند مهاجرتی بیانگر تغییر تدریجی و حاكی از فرآیند دگردیسی الگوی زیست اجتماعی در كشور است. این وضعیت بیانگر این نكته است كه اكثر مهاجران وارد شده در این گروه سنی، مهاجرین تبعی هستند كه به دلیل مهاجرت خانواده، تغییر محل می‌دهند. در این میان، دستیابی به فرصت‌های تحصیلی مناسب نیز، تعیین كننده است.
آنچه مهم است و باید بدان توجه كرد این است كه این روند تغییرات، صرفاً نتیجه مهاجرت افتراقی بر حسب سنین ۱۰ تا ۱۹ ساله نیست، بلكه این امر به دلیل تقلیل نسبی گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ ساله و افزایش گروه ۱۵ تا ۱۹ ساله در كل جمعیت است.
● یافته‌ها
آنچه بدین‌سان فراهم آمد، نگاهی به سطح فعالیت‌ اقتصادی و خصوصیات شخصی و اجتماعی جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور بود. نتایج به دست آمده از این بررسی عبارتند از:
▪روند تغییرات نرخ مشاركت اقتصادی نیروی كار كشور نشان می‌دهد كه پس از طی یك دوره كاهش پیوسته از سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۳۷۵ در سال ۱۳۸۱، با افزایش اندكی همراه بوده است.
▪ روند تحولات جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۱ نشان می‌دهد كه از سهم جمعیت ۱۰ تا ۱۴ ساله در مناطق شهری و روستایی كشور كاسته شده و بر سهم جمعیت ۱۵ تا ۱۹ ساله در این مناطق افزوده شده است.
▪ با توجه به افت نرخ مشاركت اقتصادی گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ ساله طی سال‌های اخیر،‌ نشانه‌های امیدوار كننده‌ای از افزایش درصد محصلین در این گروه سنی مشاهده می‌شود.
▪نرخ مشاركت اقتصادی گروه سنی ۱۵ تا ۱۹ ساله طی سال‌های اخیر در نقاط شهری و در بین مردان با افزایش نسبی همراه بوده است.
▪ با توجه به بالا بودن نرخ باسوادی، نوساناتی در سهم جمعیت در حال تحصیل گروه سنی ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور بر حسب دوره‌های تحصیلی، در بین نقاط شهری و روستایی و در میان هر دو جنس وجود دارد.
▪به نظر می‌رسد علت عمده تغییرات در وضعیت زناشویی جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور را باید در كاهش شدید احتمال ازدواج دختران كمتر از ۱۵ ساله جست‌وجو نمود.
▪ به نظر می‌رسد علت عمده تغییرات در وضعیت مهاجرت جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله كشور، صرفاً نتیجه مهاجرت افتراقی بر حسب سنین ۱۰ تا ۱۹ ساله نیست، بلكه این امر را باید در تقلیل نسبی گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ ساله و افزایش گروه ۱۵ تا ۱۹ ساله در كل جمعیت جست‌وجو كرد.
▪ یافته نهایی بررسی به تفاوت‌های محسوس سطح فعالیت اقتصادی و ویژگی‌های شخصی و اجتماعی جمعیت ۱۰ تا ۱۹ ساله در بین دو جنس و در مناطق شهری و روستایی كشور اشاره دارد كه از همان قالب كلی جمعیت تبعیت می‌كند.
● پیشنهادها
با توجه به آنچه اشاره شد، راهبردهای مطالعاتی زیر جهت تدوین استراتژی مشخص برای جوانان و نوجوانان و در جهت توسعه برنامه‌های جمعیتی در كشور، پیشنهاد می‌گردد:
* با توجه به اینكه گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ ساله، طبق قوانین بین‌المللی نباید كار كنند و اكثریت قریب به اتفاق آنان در ایران نیز، فعال نیستند، بهتر است از آمارهای اشتغال و بیكاری حذف شوند.
* در گروه سنی ۱۵ تا ۱۹ ساله هم اكثریت (۸۰ درصد جوانان شهری و نزدیك به ۶۵ درصد جوانان روستایی) در حال تحصیل هستند و شاید تأمین امكانات تحصیل بقیه این گروه سنی و ارتقای سطح تحصیلات اجباری تا سنین ۱۸ و ۱۹ سالگی بهتر از اعطای وام بیكاری یا اشتغال‌زایی برای این گروه سنی باشد.

نادر مطیع حق شناس
پی‌نویس:
كارشناس ارشد جمعیت‌شناسی و كارشناس مركز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه.

منبع : فرهنگ و پژوهش