زیرپوست تعارف

این که آخرین بار کی این عبارات را شنیدید یا به کار بردید ، نیازی به فکر کردن ندارد. تعارف تقریبا همه جا شنیده می شود ، از زبان پیر و جوان و زن و مرد ، با لهجه های مختلف و در موقعیت های گوناگون. این کلمه ها پای ثابت تمام ارتباطات کلامی است که ما برقرار می کنیم.این که چنین رفتار اجتماعی از چه زمانی وارد چرخه ارتباطی ما ایرانی ها شده است ، معلوم نیست. شاید برای کسی که اولین بار تعارف را باب کرد ، تصورش هم غیرممکن بود که ابداعش این گونه نسل به نسل منتقل شود.اصلا عجیب نیست. پس از گذشت سالهای بسیار ، هنوز هم تعارف می کنیم و تعارف می کنند. شاید به همین دلیل است که می گویند تعارف یک صفت کاملا ایرانی است.در فرهنگ معین ، مقابل همه تعارف ها نوشته شده است : یکدیگر را شناختن ، خوشامد گفتن به یکدیگر ، پیشکش دادن ، اظهار آشنایی کردن و هدیه.دهخدا هم در لغتنامه خود خاطر نشان می کند تعارف منشا عربی دارد و فقط معنی اول آن در قدیم مورد استفاده قرار می گرفته و معانی دوم تا پنجم آن امروز در زبان فارسی کاربرد دارند. در فرهنگ بزرگ فارسی انگلیسی (حییم) نیز آمده است : معنی اصلی تعارف یک پیشنهاد است. کلمه تعارف به طور وسیع مورد استفاده قرار می گیرد و عبارت است از چند فرم خوشامدگویی که بر حسب عادت به وسیله ایرانیان مورد استفاده قرار می گیرد. فرم های اصلی عبارتند از: برخوردهای تشریفاتی ، ادب و نزاکت صرفا براساس تشریفات ، خواهش کردن از کسی برای پذیرایی از خودش با خوراکی و امثال آن که اغلب جنبه نیمه خالصانه و تشریفاتی دارد و تعارفی است خشک و خالی براساس عادت و... اما اینجا نیز همه چیز از نیاز ابتدایی بشر به داشتن ارتباط با دیگران شروع شده است.به گفته جامعه شناسان ارتباط ، نیاز درونی همه انسان ها در طول تاریخ است که به اجتماعی شدن و فرهنگ پذیری آنها کمک می کند. اجتماعی شدن از دوران کودکی پایه ریزی می شود. بر این اساس هر یک از ما روزانه صدها واکنش از خود نشان می دهیم.برخی از آنها تقویت و تعدادی هم در نقطه مقابل نهی می شوند. تقویت یک رفتار این تضمین را می دهد که آن رفتار باز هم تکرار خواهد شد، گرچه طبق نظریه یادگیری اجتماعی لزوما نباید رفتارهای ما تقویت شوند تا ما آنها را تکرار کنیم بلکه ما می توانیم بسیاری از رفتارها را بسادگی و با مشاهده آنها از دیگران فرا بگیریم و این یعنی بسیاری از ارزشهای ارتباطی ما وقتی بسیار خردسال بودیم شکل گرفته اند و تعارف هم از این قاعده مستثنا نیست.یک نگاه به گذشته نشان می دهد تعارف های اولیه فقط با نیت احترام گذاشتن نسبت به افراد آشنا به وجود آمدند و رفته رفته حالت عمومی پیدا کرده اند و برای افراد غریبه نیز به کار رفتند. تعارف کردن یا نکردن؟! مشکل امروز تنها در از بین رفتن مرزهای تعارف است.این که تعارف چه زمانی باید وارد چرخه ارتباطی ما شود، بحث مهمی است که اغلب نادیده گرفته می شود تا جایی که هر روز دقایق بسیاری را بر سر پرداخت کرایه تاکسی ، هزینه خرید یک کالا و... با افرادی که نمی شناسیم ، تعارف می کنیم. بسیاری معتقدند امروز تعارف به یک نیاز ضروری برای برقراری ارتباط تبدیل شده است.در هر حال وجود ضرب المثل های گوناگون در زبان فارسی نشان از قدمت این رفتار اجتماعی در فرهنگ ما ایرانی ها دارد. ضرب المثل هایی مثل تعارف شاه عبدالعظیمی ، تعارف آب خزینه حمام ، تعارف آمد نیامد دارد و از تعارف کم کن و بر مبلغ افزای.علی اکبر دهخدا در کتاب امثال و حکم در مقابل عبارت تعارف شاه عبدالعظیمی می نویسد: تعارف شاه عبدالعظیمی یعنی این که به زبان گویند به منزل من آیید ، یا فلان متاع از آن شما باشد، اما در دل راضی نباشند. مهدی پرتوی آملی هم در ریشه های تاریخی امثال و حکم ، در تعریف تعارف شاه عبدالعظیمی به تعارف آب خزینه حمام اشاره کرده است : تعارف شاه عبدالعظیمی کردن مثل تعارف آب خزینه حمام است به تازه وارد، یعنی یک چیز بی ارزش را که مال خود شخص هم نیست به کسی دیگر تعارف کردن.این احتمال هم وجود دارد که اولین بار ساکنان شهرری به تهرانیان زایر این گونه تعارف کرده باشند که شب را در جوار امامزاده بمانید! یعنی به چیزی آنان را دعوت کرده اند که به خودشان ارتباطی ندارد. نیک پور ، کارشناس مردم شناسی در این باره معتقد است : تعارف به معنای پیشنهاد کردن چیزی که متعلق به شماست به دیگری ، یعنی ترجیح دادن دیگری به خود. حال اگر فرد واقعا تمایل به این واگذاری نداشته باشد، دچار رودربایستی می شود. در فرهنگ عامه هر تعارفی هم که از سخاوت فرد نشات نگیرد، پسندیده تلقی نمی شود. وی در ادامه می گوید: شاید به همین دلیل است که در دوران قاجار و بخصوص از زمان ناصرالدین شاه ، مردم شاه عبدالعظیم به علت تعارفی که در دل راضی به عملی شدن آن نبودند، به این صفت معروف شدند. در یک نگاه کلی تعارف های امروزی را می توان به ۳ دسته کلی تعارف های احترام آمیز، تعارف هایی بر مبنای رودربایستی و تعارف های تملق آمیز تقسیم کرد. به عقیده روان شناسان اجتماعی ، تعارف هایی که بر مبنای رودربایستی شکل می گیرند ، رابطه مستقیمی با ناتوانایی افراد در به کار بردن کلمه نه دارند. آنها معتقدند کمبود اعتماد به نفس یکی از عوامل موثر در به وجود آمدن این مشکل است ، در حالی که افراد به عنوان اعضای اجتماع باید بیاموزند که به نفع فردی در روابط خود اهمیت دهند. اگر میزان توجه به نفع شخصی در تعارف بیش از اندازه باشد ، به تعارف های تملق آمیز می رسیم.تعارف هایی که باز هم ریشه در گذشته های بسیار دور دارند و در القاب پادشاهان دیده می شوند و ارتباط مستقیمی با صفت چاپلوسی در اطرافیان شاه داشته اند. در ابعادی کوچکتر ، این نوع تعارف را در روابط روزمره خود نیز می بینیم.حتما شما بارها با نوکرم ، چاکرم های راننده هایی که برگه جریمه را در دستان مامور راهنمایی رانندگی می بینند ، مواجه شده اید یا افرادی که با اصطلاحاتی مثل خیلی مردی ، سالاری ، آقایی از مامور پشت گیشه بانک می خواهند که کارشان را زودتر راه بیندازد. به هر حال همان قدر که ما به تعارف های غیرمتعارف عادت کرده ایم ، خارجی ها با دیدن این رفتار ما انگشت به دهان می مانند. تحقیقات نشان می دهد در بسیاری از زبانها ازجمله زبان ژاپنی و فرانسوی معادلی برای کلمه تعارف با مفهومی که برای ما کاربرد دارد ، وجود ندارد. فرهنگ هر جامعه ای منحصر به فرد است. این اصلی است پذیرفتنی. این فرهنگ ترکیبی است از هنجارها و ارزشها که ممکن است در جای دیگر یافت نشوند. هنگام تماس جامعه با محیط بیرون ، تنشهایی در این ارزشها دیده می شود. خارجی های بسیاری در ایران زندگی کرده اند و به تناسب دوران اقامت خود ، تعارف را نیز در ابعاد مختلف تجربه کرده اند. دونالد.ان.ویلبر که در دوران جنگ جهانی دوم در ایران اقامت داشته در کتاب خود «ایران : گذشته و حال» موضوع تعارف را در فصل سوم با عنوان الگوهای فرهنگ در ایران و جامعه ، مورد بحث قرار می دهد. ویلبر تعارف را به عنوان یکی از الگوهای اجتماعی در فرهنگ ایران ذکر می کند. او در ابتدا خاطرنشان می کند در ارتباط با کاربرد عناوین و کلمات تجلیلی استفاده از تعارف که یک کلمه عربی به معنی نزاکت تشریفاتی است ، بسیار توسعه یافته است.از این نظر تعارف در دوران گذشته به فرمهای کلمات تجلیلی و متواضعانه مربوط می شد که میان افراد به کار می رفتند و بخشهای مهمی از پیوند نظام اجتماعی را تشکیل می دادند، زیرا قاعده خطاب کردن و طرز رفتار به موقعیت ها در سلسله مراتب اجتماعی مربوط می شد. لیمبرت نیز در کتاب خود موضوع تعارف را در بخش الگوهای فرهنگی با عنوان فرعی آرمان های رفتاری مورد بحث قرار می دهد. از نظر او تعارف یک تصمیم اجتماعی است که به افراد مختلف این امکان را می دهد که مقام و شان خود را در یک محیط شلوغ و ناملایم حفظ کنند، یعنی مجموعه ای از عبارت های تشریفاتی برای استفاده هنگام ملاقات و عزیمت است ، مجموعه ای کلمات نیکو و خوشایند برای توضیح دادن وقایع ناخوشایند. تعارف ایجاب می کند که میزبان یک غذای مفصل را به عنوان یک کم نان و پنیر توصیف کند و ایجاب می کند که مهمان با نزاکت آنچه را که به او تعارف می شود ، رد کند و یا مقدار کمی بردارد تا مجدد به او تعارف شود. در هر حال ، از نظر جامعه شناسان ارزشهای اجتماعی به آن دسته از واقعیت ها و اموری گفته می شوند که نیاز مادی و معنوی افراد جامعه را برآورده می کنند. این ارزشها ریشه و پایه رفتار ، کردار وجدانی و عقلانی افراد جامعه به شمار می روند. تعارف نیز جزوی از این ارزشهای اجتماعی است. ارزشی که این روزها به دلیل کاربردهای نابجا و نامناسب به یک خرده فرهنگ انحرافی تبدیل شده است.

منبع : روزنامه کیهان