شریک متقلب، رقیب زیرک

آن سوی آب های خلیج فارس و در حاشیه جنوب غربی آن، كشور قطر ۵۶۳ كیلومتر مربع از ساحل خلیج فارس را كه بخش عمده ای از مرزهای این كشور را تشكیل می دهد، به خود اختصاص داده است. اما كمی آنسوتر از قایق های ماهیگیری بسته شده به اسكله های كوچك قطر در حاشیه خلیج فارس و در بستر آبهای عمیق آن، حبابی عظیم و سرشار از گاز طبیعی است كه طرح های گسترده ای برای استفاده از آن در ساختمان های دولتی این كشور و دفاتر مركزی ده ها شركت بزرگ نفتی كه در منطقه مشغول بكار هستند، تهیه شده است. این حباب منشاء تغذیه یكی از بزرگ ترین تغییرات اقتصادی سال های اخیر در سطح بین المللی است.
اقتصاد و صنعت نفت
اقتصاد قطر تا قبل از كشف نفت در این كشور، بر ماهیگیری و صید مروارید مبتنی بود. پس از ورود مروارید های مصنوعی ژاپن در دهه های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ به بازار و كاهش رونق مروارید های قطری، اقتصاد قطر افول شدیدی را تجربه كرد. اما كشف نفت در دهه ۱۹۴۰، اقتصاد قطر را به فاز دیگری منتقل نمود. برخورداری از ۲/۱۵ میلیارد بشكه ذخایر اثبات شده نفت خام و ۸/۲۵ تریلیون متر مكعب گاز، قطر را در جایگاهی استراتژیك در بخش عرضه انرژی دنیا قرار داده است. در عرصه داخلی نیز اقتصادی مبتنی بر نفت و صادرات گاز با سطح قابل ملاحظه ای از رفاه اجتماعی برای شهروندان قطر رقم خورده است. پنجمین تولیدكننده بزرگ نفت خاورمیانه، سومین رتبه را در میان دارندگان ذخایر گاز دنیا به خود اختصاص داده است. در واقع، حدود ۲۶ تریلیون متر مكعب (معادل ۴/۱۴ درصد) از مجموع ذخایر اثبات شده گاز دنیا متعلق به قطر است. بیشتر ذخایر گاز قطر در میدان شمالی (ادامه میدان گازی پارس جنوبی ایران) واقع شده است. همچنین میدان دخان دارای ۵ تریلیون فوت مكعب گاز همراه و ۵/۰ تریلیون فوت مكعب گاز غیر همراه است. ذخایر كوچك تر گاز نیز در میادین دریایی عیدالشرقی، مهزم، بوالهنین و الریان وجود دارد. دولت قطر برای منابع گازی خود، سهمی بیش از یك منبع طبیعی در ترسیم راهبرد توسعه خود قائل شده است. از نظر سردمداران این كشور، توسعه بخش گاز، موتور محرك توسعه اقتصاد قطر است. لذا بهره برداری از ذخایر گازی میدان شمالی (عمده ترین منبع گاز قطر) در اولویت برنامه های صنعت نفت این كشور قرار گرفته است. میزان تولید گاز این كشور در سال ۲۰۰۴ معادل ۳۹ میلیارد متر مكعب بوده است كه این كشور را در جایگاه شانزدهمین تولیدكننده بزرگ گاز دنیا قرار می دهد. میدان گازی پارس جنوبی از سال ها قبل از پیروزی انقلاب شناسایی شده و بر اساس موافقتنامه بین ایران و قطر، هیچیك از طرفین حق برداشت از ذخایر این میدان بدون اطلاع و مجوز رسمی دیگری را نداشته است. اما پس از پیروزی انقلاب و در شرایطی كه ایران بحران جنگ و تبعات پس از آن را پشت سر می گذاشت، دولت قطر با تدارك برنامه هایی وسیع، توسعه این میدان را در دستوركار قرار داد. در نهایت، قطر با مشاركت شركت های نفتی بین المللی مانند شل، اكسان موبیل، شوران تگزاكو و... با اجرای طرح های مختلف مایع سازی و صادرات گاز، تولید فرآورده های سوختی از گاز طبیعی (جی تی ال) و احداث واحدهای مختلف پتروشیمی، برداشت از این میدان را با سرعت هرچه بیشتر در اوایل دهه ۹۰ آغاز كرد. براساس برآوردهای انجام شده، ارزش گاز برداشتی قطر از میدان گازی پارس جنوبی تاكنون رقمی معادل ۲۵ میلیارد دلار بوده است. گفتنی است، قطر طی سال های اخیر به تقاضاهای مكرر ایران برای تشكیل كمیسیون مشترك كاری دو كشور برای بررسی وضعیت مخزن گازی پارس جنوبی توجهی نمی كرد. اما به دنبال آغاز بهره برداری ایران از فازهای ۱ تا ۳ این میدان ، شریك متقلب ایران برای نخستین بار در سال ۲۰۰۴ خواهان تشكیل جلسه كمیسیون مشترك كاری در این زمینه شد.
به دنبال سكوی اول
عبدالله بن حمد العطیه، وزیر نفت قطر، در فوریه سال گذشته در كنفرانس گاز دوحه و در حضور ال گور، معاون پیشین رییس جمهور آمریكا، خبر از سرمایه گذاری ۶۰ میلیارد دلاری این كشور برای توسعه منابع گاز داد. قطر طی سال های اخیر برنامه ریزی گسترده ای برای تبدیل شدن به یكی از بزرگ ترین صادركنندگان گاز در بازار جهانی این حامل انجام داده است. در سال ۲۰۰۴، قطر با صادرات بیش از ۲۴ میلیارد متر مكعب ال ان جی جایگاه سوم را در میان صادركنندگان این محصول به خود اختصاص داد. این رقم سهمی معادل ۱۴ درصد از كل صادرات ال ان جی در این سال را تشكیل می دهد؛ ضمن اینكه بازار ال ان جی قطر از تنوع قابل ملاحظه ای برخوردار است. ایالات متحد در آمریكای شمالی، اسپانیا در اروپا، هند، ژاپن و كره جنوبی در منطقه آسیا و اقیانوسیه، بازارهای ال ان جی قطر را تشكیل می دهند. در حال حاضر قطر دارای دو واحد مایع سازی گاز است. قطر گاز، یكی از واحدهای صادركننده ال ان جی در قطر، كنسرسیومی متشكل از شركت نفت قطر (۶۵ درصد)، توتال فرانسه (۱۰ درصد)، اكسان موبیل آمریكا (۱۰ درصد)، میتسویی ژاپن (۵/۷ درصد) و ماروبنی ژاپن (۵/۷ درصد) است. صادرات ال ان جی از این واحد برای نخستین بار در سال ۱۹۹۶ با تحویل اولین محموله ال ان جی به ژاپن آغاز شد. این واحد متشكل از ۳ خط تولید ۲ میلیون تن در سال است كه خط سوم آن در سال ۹۹ تكمیل شد. قطر گاز، در حال حاضر در حال بررسی ساز و كارهای موجود برای رفع محدودیت های عملیاتی برای دستیابی به تولید ۲/۹ میلیون تن در سال ۲۰۰۵ است. ال ان جی حاصل از این افزایش ظرفیت طی قراردادی كه در ژوییه ۲۰۰۴ با شركت گاز اسپانیا امضاء شد، قرار است در یك دوره ۲۰ ساله به این كشور صادر شود. راس گاز، دومین پروژه بزرگ صادرات ال ان جی قطر است كه شركت نفت قطر و اكسان موبیل عمده ترین سهامداران آن هستند. را‡س گاز دارای دو واحد ۳/۳ میلیون تنی در سال است. اولین واحد این مجموعه در اوایل سال ۱۹۹۹ تكمیل و اولین محموله ال ان جی خود را در اوت سال ۱۹۹۹ به نام شركت كوگاز كره جنوبی بارگیری كرد. واحد دوم ال ان جی راس گاز در آوریل سال۲۰۰۰ به بهره برداری رسید؛ ضمن اینكه سفارش دو واحد دیگر ارایه شده است. همچنین واحد چهارم در اواخر سال جاری میلادی و واحد پنجم در سال ۲۰۰۷ تكمیل و به بهره برداری خواهند رسید. شركت نفت قطر (قطر پترولیوم) از طریق دو موافقتنامه مشاركت استخراج و تولید ) EPSA (و موافقتنامه مشاركت توسعه تولید) (DPSAبا شركت های بزرگ بین المللی نفت و گاز، سیاست توسعه منابع هیدروكربنی خود را تداوم بخشیده است. همچنین شركت نفت قطر و شركت اكسان موبیل در اكتبر سال۲۰۰۳ قراردادی درخصوص احداث كارخانه مایع سازی راس گاز۲ با ظرفیت ۶/۱۵ میلیون تن در سال به ارزش ۱۲ میلیارد دلار را به امضاء رساندند. این واحد متشكل از دو خط مایع سازی با ظرفیت هر یك ۸/۷ میلیون تن در سال است. این بزرگ ترین ظرفیت احداث واحدهای ال ان جی است كه تاكنون در جهان احداث شده است. انتظار می رود بهره برداری تجاری از اولین خط این مجموعه در سال ۲۰۰۸ یا ۲۰۰۹ آغاز شود. بیشتر ال ان جی تولیدی در واحد گاز مایع قطرگاز۲ قرار است به ایالات متحد صادر شود. از این رو، چند ترمینال واردات ال ان جی در خلیج مكزیك طی یك قرارداد ۲۵ ساله احداث خواهد گردید. حدود ۷۰ درصد از سهام این ترمینال ها در اختیار قطر و ۳۰ درصد در اختیار شركت اكسان موبیل است. منبع تأمین خوراك این واحدها میدان شمالی (ادامه میدان گازی پارس جنوبی ایران) است. این پروژه همچنین به یك ترمینال واردات ال ان جی در انگلستان نیز گاز عرضه خواهد كرد. همچنین موافقتنامه اولیه ای با شركت كونكوفیلیپس در خصوص احداث یك واحد ۵/۷ میلیون تنی مایع سازی گاز به امضاء رسیده است. بازار هدف این واحد، ایالات متحد است كه در سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۰ به بهره برداری می رسد. بازارهای اصلی صادراتی ال ان جی قطر، كشورهای ژاپن و كره جنوبی (بزرگ ترین واردكنندگان ال ان جی دنیا) هستند. هند هم به عنوان یك بازار مهم دیگر برای ال ان جی قطر مطرح شده است. راس گاز موافقتنامه ای را در ژوییه ۱۹۹۹ برای عرضه ۵/۷ میلیون تن ال ان جی با شركت پترونت هند امضاء كرده است كه بر اساس آن، تحویل ال ان جی از ژانویه سال ۲۰۰۴ آغاز شده است. همچنین شركت اناگاز اسپانیا قرارداد خریدی را همراه با شركت ادیسون ایتالیا با شركت راس گاز به امضاء رسانده است كه براساس آن، تحویل ۵/۳ میلیون تن ال ان جی از سال جاری میلادی آغاز شده است.دلفین
پروژه دیگری كه در رابطه با طرح های چند میلیارد دلاری صادرات گاز قطر مطرح است، در جهت مشاركت این كشور در طرح دلفین امارات متحد عربی طراحی شده است.طرح دلفین یك شبكه یكپارچه خطوط لوله گاز بین كشورهای قطر، امارات و عمان همراه با یك خط لوله احتمالی است كه عمان را به پاكستان متصل می كند. تفاهم نامه اولیه در این زمینه بین شركت - UOG یك شركت اماراتی كه از این پروژه حمایت می كند - با كشورهای قطر، عمان ، امارات و پاكستان در ژوئن سال ۱۹۹۹ به امضا رسید. اكسان موبیل نیز موافقتنامه اولیه ای را در ژوئن سال ۱۹۹۹ برای عرضه گاز تولیدی این شركت از میدان شمالی قطر امضاء كرده است. مجموع ارزش این پروژه در حدود ۱۰ میلیارد دلار است. قطر قرار است در ابتدا (از سال ۲۰۰۶) حدود ۷۳۰ میلیارد فوت مكعب گاز در سال از میدان گنبد شمالی به فروش برساند. این گاز از طریق یك خط لوله زیر دریا به ابوظبی منتقل خواهد شد. بعد از آن، خطوط لوله جداگانه ای ابوظبی را به دبی و عمان متصل خواهد كرد. UOG در مارس ۲۰۰۰ اعلام كرد كه توتال فینا الف و انران به منظور اجرای این پروژه انتخاب شده اند و هر یك از آنها سهمی معادل ۵/۲۴ درصد در این پروژه خواهند داشت. البته انران در مه ۲۰۰۱ از این پروژه خارج شد. سهام انران در این طرح توسط UOG خریداری و مجددا در مه ۲۰۰۲ به شركت نفت اكسیدنتال آمریكا فروخته شد. كویت هم مذاكراتی را با قطر در خصوص خرید گاز از این كشور داشته است. ضمن اینكه یك موافقتنامه اولیه در ژوییه ۲۰۰۵ بین دو كشور به امضاء رسید. گاز مورد معامله در این قرارداد (روزانه ۷۵/۱ میلیارد فوت مكعب)، از سهم شركت اكسان موبیل در میدان گنبد شمالی قطر تأمین می شود. قطر همچنین مذاكراتی با بحرین درخصوص عرضه بخشی دیگر از گاز میدان گنبد شمالی به این كشور داشته است. خط لوله ای كه به منظور صادرات گاز به كویت احداث می شود و برای صادرات به بحرین نیز مورد استفاده قرار می گیرد، از آب های مرزی عربستان سعودی می گذرد. البته تاكنون مناقشات مرزی بین عربستان و قطر مانع از پیشرفت قابل ملاحظه این طرح شده است. لذا كویت واردات ال ان جی از قطر را به عنوان جایگزینی برای این طرح در نظر گرفته است.
صادرات GTL
قطر اقدامات گسترده ای را برای حضور در بازار صادرات جی تی ال آغاز كرده است. شركت شل در اكتبر سال ۲۰۰۳ قراردادی را با شركت نفت قطر در زمینه ایجاد یك واحد ۱۴۰ هزار بشكه ای جی تی ال در را‡س لافان به ارزش ۵ میلیارد دلار امضاء كرده است. انتظار می رود فاز اول این طرح به ظرفیت ۷۰ هزار بشكه در روز تا سال ۲۰۰۹ به بهره برداری برسد. فاز دوم آن نیز در سال ۲۰۱۰ یا ۲۰۱۱ به بهره برداری خواهد رسید. پروژه جی تی ال را‡س لافان، بزرگ ترین طرح جی تی ال در دنیا است. این طرح همچنین بزرگ ترین سرمایه گذاری یك شركت نفتی در یك طرح جی تی ال در جهان به شمار می رود. همچنین شركت ساسول آفریقای جنوبی یك پروژه جی تی ال به ظرفیت ۳۴ هزار بشكه در روز را در قطر احداث كرده است. ساسول به همراه شركت شوران تگزاكو در زمینه ساخت یك واحد دیگر جی تی ال نیز به مذاكره با مقامات قطری مشغولند.
جشن بهره برداری
قطری ها در سال ۱۹۹۱ جشن بیستمین سال استقلال خود را با بهره برداری از میدان شمالی آغاز كردند كه بنا بر تأیید تمامی شركت های بزرگ نفتی، یك ماموت گازی محسوب می شود. نگرانی از پایان یافتن منابع نفت قطر در سال ۲۰۲۳ میلادی، تمام توجه سیاست گذاران قطری را متوجه میدان شمالی (میدان گازی مشترك این كشور با ایران) نموده است. قطری ها گاز را موتور محرك توسعه اقتصادی صنعتی خود قرار داده اند و به همین منظور، استراتژی مدونی برای بهره برداری سریع از ذخایر میدان شمالی تهیه كرده اند. طرح های چند میلیارد دلاری توسعه مخزن همراه با فرآوری گاز و تبدیل آن به ال ان جی و جی تی ال، استفاده از آن در تولید محصولات پتروشیمی و ایجاد صنایع انرژی بر در مقیاس های بین المللی، همگی بخشی از طرح های دولت قطر در راستای برداشت سریع از ذخایر میدان گازی پارس جنوبی است. این در حالی است كه در دهه ۱۹۷۰، قطر بیش از ۸۰ درصد از گاز همراه تولید شده از مخازن نفت خود را به روی مشعل فرستاده و می سوزاند. این نسبت در سال ۱۹۷۹ به كمتر از ۵ درصد رسید. گفتنی است، فاز یك بهره برداری از میدان شمالی قطر در سوم سپتامبر سال ۹۱ به بهره برداری رسید. تا پایان ماه سپتامبر ۲۰۰۴ میزان برداشت از این مخزن به ۲۳ میلیون متر مكعب در روز از طریق ۶۰ چاه حفاری شده در منطقه رسیده است. هم اكنون ارزش فعلی سرمایه گذری در صنایع گاز محور این كشور هم به میلیاردها دلار بالغ می شود. برای كشوری به وسعت استان هرمزگان كه تا دهه ۱۹۵۰ هیچ مدرسه و بیمارستانی را به خود ندیده بود، بهره گیری از یك قلك ۹۰۰ تریلیون فوت مكعبی پر از گاز طبیعی - با ارزش ترین سوخت فسیلی موجود - در كنار یك دولت هوادار غرب كه نیروهای نظامی آمریكا را به گرمی پذیرایی كرده و قراردادهای جذابی را برای فعالیت شركت های بزرگ نفتی در صنعت گاز خود ارایه می كند ، شرایط یك جهش اقتصادی تمام عیار را فراهم كرده است.

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران