مسجد عتیق ، تربت‌جام

این بنا در جنوب غربی گنبدخانه قرار دارد و مسجد جامعی به سبك شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است كه رواق‌های محوری آن، عریض تر از رواق‌های كناری است. در مركز بنا، گنبدی بر روی چهار تویزه زده شده بوده كه بعداً ویران گردیده است. ابعاد كل بنا 25/50×19 متر است.
گچ‌بری‌ها، نقش‌اندازی آجری روی بدنه گچی و نوع كاشی بنا، از نقطه‌نظر سبك، متعلق به قرن هشتم هجری است و از نظر مطالعه تطبیقی، مشابه آن را می‌توان در بسطام (692 هـ.ش)، سلطانیه (684 هـ.ش) و اشترجان (687 هـ.ش) یافت. بانی این بنا را رضی‌الدین احمد متولی جامی نوشته‌اند و تاریخ ساخت آن را 720 هـ.ق دانسته‌اند.
- ایوان : ایوان با ارتفاعی در حدود 30 متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس هشت‌قسمتی و سقف نیم‌گنبدی كاربندی شده است و در طرفین ایوان، مسجد كرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفته‌اند كه از داخل ایوان، دو درگاه به آن‌ها راه دارد. دو گلدسته كوتاه شش‌ضلعی در بالای ایوان جای گرفته كه ساخت آن‌ها را به شخصی به نام «شیخ اسماعیل‌خان مستوفی‌الممالك» كه مستوفی كل كابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده است، نسبت می‌دهند.
در تزئین ایوان، از كاشی‌كاری و گچ‌بری استفاده شده است. در این ایوان، دو نوع كاشی‌‌كاری متعلق به دو دوره مختلف به كار رفته است : نخست، كاشی‌های فیروزه‌ای شش‌گوش منقوش كه با نقوش گل و برگ و ستاره 6 پر به رنگ‌های سیاه،‌ لاجوردی و فیروزه‌ای بر زمینه سفید تزئین شده‌اند، و كاشی‌های فیروزه‌ای‌رنگ تیره كوچك مثلثی شكل منقوشی كه با نقوش اسلیمی و به رنگ سیاه منقوش شده‌اند، دو چهار گوشه كاشی‌های شش گوش بزرگ را پر كرده‌اند. نوع دوم، كاشی‌كاری معرق دوره‌ صفوی (1022 هـ.ق) است كه تمامی نمای ایوان،‌ از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را با نقوش هندسی،‌ حیوانی، گیاهی و كتیبه‌‌های ثلث با رنگ‌های سفید، سیاه، ‌آبی، فیروزه‌ای، لاجوردی، سبز روشن، قهوه‌ای روشن، و قهوه‌ای سیر و زرد می‌پوشانده‌اند. علاوه بر كاشی‌كاری، از گچ‌بری‌هایی نیز در چند جای ایوان استفاده شده است كه همه متعلق به یك دوره نیستند. بانی این بنا، «شمس‌الدین مطهر بن شهاب‌الدین اسماعیل بن قطب‌الدین محمد بن شمس‌الدین مطهر بن احمد بن جامی» بوده است كه قبل از اتمام آن، درگذشته است و كار او توسط پسرش «غیاث‌الدین بن مطهر» به اتمام رسیده است؛ هرچند به نظر می‌رسد نقشه اولیه بنا هیچ‌گاه كامل نشده است. درباره تاریخ بنا می‌توان گفت كه بنای ایوان در 720 هـ.ق پایان گرفته است، و در زمان معزالدین تغییراتی در آن به وجود آمده و كاشی‌كاری معرق فعلی بنا در سال 1022 هـ.ق، در دوره شاه‌عباس صفوی، صورت پذیرفته است.