سه شنبه, ۲۵ دی, ۱۴۰۳ / 14 January, 2025
مجله ویستا
نفت و سیاست
نفت، عامل اصلی كودتای ۲۸ مرداد
به نظر من علت اصلی شكل گیری كودتای ۱۹۵۳ نفت بود و دخالت آمریكا در این كودتا هم به خاطر یكسری منافع نفتی صورت گرفت، بنابراین نمی توان گفت دولت انگلستان بر سر مسئله اتحاد جماهیر شوروی، آمریكا را فریب داد و وارد این ماجرا كرد، بلكه آمریكا منافع خود را دنبال می كرد و هدف اصلی این دولت، نفت بود. ملی شدن نفت ایران به همان اندازه كه به زیان انگلستان بود، به زیان منافع نفتی آمریكا نیز بود. شركت های نفتی آمریكا از همان ابتدا می دانستند كه جنبش ملی شدن نفت به نتیجه خواهد رسید و متوجه این موضوع بودند كه درصورت موفقیت این حركت ها، تنها منافع نفتی انگلستان در ایران و كویت نیست كه متحمل خسارت می شود، بلكه منافع نفتی آمریكا در عربستان سعودی، اندونزی، آمریكای لاتین و دیگر نقاط نیز دچار ضعف هایی خواهد شد و این مسئله از نظر آنها یك فاجعه بود، بنابراین شركت های نفتی از همان ابتدا به كاخ سفید و وزارت امور خارجه آمریكا فشار آوردند كه از دكتر مصدق جانبداری نكنند و به حمایت از انگلیس وارد عمل شوند و جالب است اشاره شود كه تقریبا تمامی شركت های نفتی در آن زمان در حال ورشكستگی بودند كه از آن جمله شركت استاندارد اویل بود و در همین زمان نمایندگان سیاسی آمریكا كه برای انجام مذاكرات راهی ایران بودند، پیش از ترك آمریكا با برخی از شركت های نفتی ملاقات كردند و به آنها اطمینان دادند كه در تهران موضعی اتخاذ نكنند و حرفی نزنند كه به زیان شركت های نفتی باشد.لازم است در اینجا اشاره ای هم به نقش شركت های نفتی انگلیسی در جریان كودتا و بعد از آن داشته باشیم.هنگامی كه دكتر مصدق به مقام نخست وزیری رسید، قول داد كه خسارت شركت انگلیس و ایران را بدهد. مصدق گفت ما سهم عادلانه ای به شركت نفتی انگلیس و ایران پرداخت خواهیم كرد، اما مسئله اصلی، میزان این سهم عادلانه بود. مصدق به انگلیسی ها گفت كه مبلغ پیشنهادی خود را برای دریافت غرامت اعلام كنند. مبلغی كه آنها پیشنهاد دادند فوق العاده زیاد بود و به این معنی بود كه حتی اگر ایران نفت خود را با قیمت بازار نیز به فروش می رساند، ۸۰ تا ۱۰۰ سال طول می كشید تا مبلغ درخواستی انگلیسی ها را پرداخت كند و از نظر انگلستان، مبلغ عادلانه همین بود. مصدق هرگز حاضر به قبول این توافق غیرمنطقی نبود. درواقع قصد انگلستان از مطرح كردن این رقم نجومی این بود كه ایران توانایی پرداخت چنین هزینه ای را نداشته باشد و به این ترتیب راه مذاكره با ایران را سد كند.
نكته مهم دیگر كه لازم است بدانیم، نفوذ شركت نفتی انگلیس و ایران در مسائل سیاسی ایران بود. شركت انگلیس و ایران برای ادامه فعالیت های خود در خوزستان، یكسری احتیاجات اساسی داشت. برای نمونه باید مطمئن می شد كه شهردار، آب موردنیاز خانه های كارمندان را فراهم كند، در اماكن ضروری جاده های مناسب تاسیس كند و برق موردنیاز شركت را تامین كند كه برای برطرف ساختن نیازهای زیرساختی، این شركت باید رابطه نزدیكی با مقامات محلی برقرار می كرد، یعنی اینكه مقامات محلی باید از میان كسانی انتخاب می شدند كه بتوانند با مقامات این شركت همكاری داشته باشند، بنابراین نتیجه این امر این بود كه حتی در زمان رضاشاه نیز انتخاب استاندار، شهردار یا فرماندار با مشورت شركت انگلیس و ایران انجام می گرفت تا افرادی كه مخالف انگلستان بودند در این سمت ها قرار نگیرند. از این رو در گزارش های كنسولگری انگلستان می بینیم كه این شركت نفتی، رابطه بسیار نزدیكی با مقامات دولتی ایران داشته است و اینگونه عنوان می شده كه این همكاری های نزدیك به منظور برطرف ساختن احتیاجات اصلی و پیشبرد صنعت نفت كشور انجام می گیرد، اما از نظر تهران آن قسمت از كشور جزو اختیارات دولت نبوده و همیشه افرادی بودند كه با انگلستان همكاری می كردند، بنابراین می بینید كه همیشه استانداران، شهردارها و حتی فرماندهان نظامی، با عنوان همكاران انگلیسی ها معرفی می شدند، زیرا مجبور بودند تا حد معینی با این شركت نفتی همكاری كنند. باتوجه به این شرایط باید به این واقعیت نیز اشاره شود كه انگلستان به دلایلی نمی توانست با اصل نهضت ملی شدن مخالفت كند؛ آنها صنایع خود را نیز ملی كرده بودند. به علاوه تا زمانی كه میزان خسارت یا همان منبع عادلانه پرداخت می شد، اصل ملی شدن از نظر قوانین بین المللی كاملا قانونی و بحق بود، اما آنچه دولت انگلستان می خواست، این بود كه ایران به طور ظاهری و با یكسری كاغذبازی ها عنوان كند كه صنعت نفت را ملی كرده، ولی كنترل واقعی در دست انگلستان بود. برای نمونه شركت های انگلیسی باید در مورد میزان و زمان تولید نفت در كشور دریافت كننده آن تصمیم می گرفتند، بنابراین انگلیسی ها كنترل امور را در دست داشتند و معتقد بودند ایرانی ها صلاحیت تصمیم گیری و اداره شركت های نفتی را ندارند.
تامین سوخت جنگ
نگاهی به تاریخ جنگ جهانی اول نشان می دهد كه پالایشگاه آبادان و چاه های نفت مسجدسلیمان، نقشی اساسی در تامین سوخت كشتی های انگلیسی در جریان این جنگ داشته اند كه در متن زیر به صورت خلاصه این مسئله مورد بررسی قرار می گیرد.چرچیل در ۱۷ ژوئیه سال ۱۹۱۳ در مجلس عوام به ایراد نطقی پرداخت كه در آن به اهمیت تامین سوخت كشتی های نیروی دریایی این كشور اشاره شد. وی در این نطق اعلام كرد: نیاز مملكت به نفت به قدری ست كه این سوخت باید با قیمتی ثابت برای كشتی ها تهیه شود. نیروی دریایی بایستی به غیر از گام های مهم و موثری كه برای تهیه این سوخت برمی دارد، برای تهیه آن، تبدیل به یك خریدار مصر شود و به زور هم كه شده اقدام به تهیه نفت كند.وی در این نطق تاریخی خود می افزاید: تهیه نفت نیروی دریایی بایستی تا آنجا كه امكان دارد از منابع تحت سلطه انگلیس یا تحت نفوذ آن انجام شود. به دنبال همین اظهارنظر بود كه نیروی دریایی انگلستان درست یك ماه بعد از نطق چرچیل تصمیم گرفت هیاتی را برای بررسی اراضی نفتخیز شركت نفت ایران انگلیس و تاسیسات آن به ایران بفرستد. این هیات مركب از دریادارای.جی.و.اسلید، پروفسور جان كرمن، دكتر پاسكو از دایره زمین شناسی هند و مسترجی.سی.كلارك از نیروی دریایی بود. اعضای این هیات در اواخر اكتبر ۱۹۱۳ میلادی به ایران رسیدند. آنها از آبادان، محمره، مسجدسلیمان، اهواز (جایی كه حفاری در حال پیشرفت بود)، نفت سفید، جزیره قشم و سایر نواحی خلیج فارس دیدن كردند. این هیات در ۲۵ژانویه ۱۹۱۴ میلادی به انگلستان برگشت. بالاخره درخصوص فعالیت ها و استعدادهای شركت نفت ایران انگلیس گزارش هایی عرضه كرد مبنی بر اینكه اراضی نفتخیز موجود در مسجد سلیمان می توانند قسمت اعظم احتیاجات سوختی نیروی دریایی را برای مدت قابل توجهی تهیه كنند و اگر كل امتیاز با روش عاقلانه ای مورد بهره برداری قرار گیرد، می تواند احتیاجات سوختی نیروی دریایی را به طور كامل تامین كند. در نتیجه این گزارش مطلوب، مذاكرات بین شركت نفت ایران انگلیس و نیروی دریایی و خزانه بسرعت انجام شد. در ۲۰ ماه مه ۱۹۱۴ میلادی نیروی دریایی، خزانه و شركت نفت ایران انگلیس قراردادی امضا كردند كه در میان مواد آن، ماده زیر قابل توجه بود:دولت دو نفر مدیر رسمی در هیات مدیره شركت خواهد داشت. این دو مدیر اگر اعضای دیگر هیات مدیره كاری انجام دهند كه مضر به علایق ملی بوده یا خطرناك برای قرارداد شركت با نیروی دریایی (كه در همان روز امضا شده بود) باشد، حق وتو خواهند داشت. جالب توجه است كه این حق وتو هرگز قابل برگشت نبود.در همان روز امضای این قرارداد، نیروی دریایی با شركت نفت ایران انگلیس یك قرارداد ۲۰ ساله برای تهیه نفت سوخت ۶ میلیون تن با قیمت ثابت در هر تن از آبادان یا هر جای دیگر مورد قبول خلیج فارس، امضا كرد.نتیجه قرارداد ۲۰ ماه مه ۱۹۱۴ میلادی با دولت انگلیس و امضای قرارداد طویل المدت با نیروی دریایی در همان روز دست كم جای پای شركت نفت ایران انگلیس را محكم تر ساخت و شركت را قادر كرد تا در مقابل دسایس و اغتشاشات پس از جنگ سالهای ۱۸-۱۹۱۴ میلادی ایستادگی كند.جالب است كه فكر اولیه برای تاسیس پالایشگاه آبادان نیز برخاسته از نیاز روزافزون كشورهای غربی خصوصا انگلستان به سوخت و فرآورده های نفتی بود. به این ترتیب بعد از آنكه شركت نفت
ایران انگلیس توانست اراضی نفتخیز كشور را به دست آورد، به فكر انتقال این منابع به خارج از ایران و از طریق دریا به بازارهای جهانی بود. به همین دلیل نقطه ای به این منظور در نظر گرفته شد كه در آن زمان منطقه كوچكی به نام آبادان بود. برای رسیدن به این هدف قرار شد خط لوله ای به آبادان كشیده شود كه ایجاد خط لوله تا آبادان به دلیل صعب العبوربودن راه ها، مشكلات زیادی به بار آورد. این خط لوله كه ۱۴۰ میل درازای آن بود، سالانه ۴۰۰ هزار تن قدرت حمل داشت. خط لوله مذكور گرچه در ژوئن ۱۹۱۱ تكمیل شد، ولی به دلیل تاخیر تاسیس تصفیه خانه و تانك های ذخیره نفت، تا نزدیك به یك سال پس از آن مورد بهره برداری قرار نگرفت. دو سال پس از آن بود كه تصفیه خانه تكمیل شد و توانستند از تمام قدرت خط لوله استفاده كنند و تا این زمان بر مقدار تولید نفت در مسجد سلیمان تا حد چشمگیری افزوده شد و اولین بارگیری نفت ایران در آگوست سال ۱۹۱۲ انجام شد و با یكی از تانكرهای شركت ایران و انگلیس از آبادان حمل شد.
(برگرفته از كتاب تاریخ اقتصادی ایران نوشته چارلز عیسوی)
امیر رضوانی
منبع : روزنامه همشهری
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست