پاسخ به چند شبهه درباره مجازات اخروی

مهمترین ویژگی قیامت در متون دینی ما «یوم الجزاء» بودن آن است. آنچه كه از قیامت در اذهان ما پیش از هر چیز متبادر می‏شود نیز همین ویژگی است. در ارتباط با این ویژگی اصلی قیامت شبهاتی مطرح شده است كه برخی از آنها در مورد اصل نظام مجازات اخروی و برخی از آنها در مورد نوع مجازات و یا آموزه‏های دیگر دینی در این رابطه است. در این مقاله به مهمترین اشكالات وارده در این زمینه‏ها با رعایت اختصار پاسخ داده شده است.
مقدمه
ایمان به معاد و روز جزا از مسلمات و ضروریات دینی ما مسلمانان است. قرآن كریم در صدها مورد در آیات و سوره‏های گوناگون و با نامهای مختلف از روز جزا سخن گفته است. قرآن كریم در آیات مختلف، ایمان به روز آخرت را همطراز ایمان به خدا و كفر به آن را همطراز كفر به خدا قلمداد كرده است. عجیب این است كه قرآن كریم تنها كتابی است كه از روز جزا و رستاخیز به تفصیل و تأكید سخن رانده است. در توراتی كه فعلاً در دسترس است نامی از این روز به میان نیامده است و در انجیل هم جز اشاره مختصر در این باره، چیز دیگری نیامده است.
قیامت در قرآن كریم با نامها و عنوانهای مختلف خوانده شده است كه هر كدام نشان دهنده وضع مخصوص و نظام مخصوص حاكم بر آن است؛ مثلاً از آن جهت كه همه اولین و آخرین در یك سطح قرار می‏گیرند و ترتیب زمانی آنها از بین می‏رود «روز حشر» یا «روز تلاقی» خوانده شده است و از آن جهت كه باطنها آشكار و حقایق بسته و پیچیده، باز می‏شوند «یوم تبلی السّرائر» یا «روز نشور» نامیده شده است و از آن نظر كه فناناپذیر و جاوید است، «یوم الخلود» و از آن لحاظ كه انسانهایی سخت در حسرت و ندامت فرو می‏روند و احساس غبن می‏كنند كه چرا خود را برای چنین مرحله‏ای آماده نكرده‏اند، «یوم الحسرة» یا «یوم التغابن» و از آن حیث كه بزرگترین خبرها و عظیم‏ترین حادثه‏هاست «نبأ عظیم» خوانده شده است.(۲) مهمترین ویژگی كه در مورد قیامت به ذهنها تبادر می‏كند این است كه آخرت روز جزا و پاداش است. در حقیقت اگر نظام جزا و پاداشی از جانب خدا در كار نباشد بعثت انبیا و دعوت دینی خاصیت و اثری نخواهد داشت. بنابراین، ایمان به روز جزا اهمیتی معادل اهمیت ایمان به اصل دعوت دینی دارد. ایمان به روز جزا مهمترین عاملی است كه انسان را به پای‏بندی به تقوا و كارهای خیر و اجتناب از رذایل اخلاقی و گناهان وا می‏دارد. چنان‏كه فراموشی یا انكار آن ریشه اصلی هر گناه و خلاف و ظلمی است. در ارتباط با همین ویژگی اصلی قیامت (روز جزا بودن) پرسشها و شبهات مهمی مطرح شده است كه پاسخگویی به آنها لازم و ضروری است. برخی از این اشكالات در مورد اصل نظام مجازات در عالم آخرت و برخی از آنها در ارتباط با نوع مجازات در آن عالم و برخی از آنها درباره برخی از آموزه‏های دینی در این باره است. در این مقاله به ده شبهه در این باره پرداخته و پاسخ داده می‏شود هر چند برخی از آنها از نوع پرسش است نه شبهه، البته پاسخی كه به هر یك داده می‏شود در حد مجال و حوصله مقاله است نه بیشتر.
شبهه اوّل
فلسفه مجازات اخروی چیست؟
توضیح شبهه این است كه فلسفه و فایده عقوبتها و مجازاتها، یا تنبیه متجاوز و مجرم است و یا عبرت گرفتن دیگران و یا تشفّی خاطر و تسلّی قلب ستمدیده. ولی هیچیك از این فلسفه‏ها و یا فایده‏ها در باب مجازات اخروی مطرح نیست زیرا آنجا جای تكرار جرم از جانب مجرم و یا انجام جرم از ناحیه دیگران نیست، به دلیل این كه آنجا جای حساب و پاداش است نه جای عمل. انگیزه تشفی و تسلی خاطر هم در مورد خدا صادق نیست زیرا خداوند ـ العیاذ بالله ـ مانند انسان نیست كه دچار عقده و حس انتقام‏جویی شود تا بخواهد از راه عقوبت مجرم، خاطر خود را تسكین دهد. اگر گفته شود كه هر چند حس انتقام‏جویی و تشفّی قلب در مورد خدا مطرح نیست اما در مورد بندگان خدا كه مورد ستم و تجاوز واقع شده‏اند مطرح است، در پاسخ می‏توان گفت اولاً همه جرمها و گناهان كه از قبیل حق الناس نیست، فلسفه عقوبت در حق الله چیست؟ ثانیا حتی در حق الناس، بنده‏ای كه بر او ستم شده است یا از اولیای خداست و یا غیر اولیای خدا؛ اولیای الهی مظهر رحمت واسعه الهیه می‏باشند و غیر اولیای الهی هم در جهان وانفسا، اندكی خیر و رحمت و مغفرت الهی و یا دریافت حسنات از فرد متجاوز را بر انتقام از آنها ترجیح می‏دهند.(۳)
پاسخ: پاسخهایی كه به این شبهه داده‏اند به قرار زیر است:
الف) خداوند بر اساس حكمت و رحمت خود، برای هدایت و نجات بشر شریعت و آیینی فرستاده است و در آن تكالیفی را برای بشر مقرر فرمود و انبیا و اوصیای انبیا را مأمور ابلاغ آن كرده است و با توجه به این كه می‏دانست همه افراد به راحتی و بدون انگیزه خارجی به اطاعت و تسلیم تن نخواهند داد، بر اساس حكمت خود به مطیعان و مؤمنان وعده ثواب و به عاصیان و كافران وعده عذاب داده است. اگر این وعده و وعید الهی نبود ارسال رسل و انزال كتب و شرایع آسمانی لغو و بیهوده بود. با توجه به این كه تخلّف از وعده عقلاً و شرعا قبیح و نارواست چاره‏ای نیست جز این كه خداوند در عالم آخرت به این وعده‏ها و وعیدها جامه عمل بپوشاند. از این گذشته آیات الهی از عذاب كفار و مشركان و ظالمان خبر داد اگر خداوند بكلی از عذاب صرف نظر كند لازمه‏اش كذب است كه خداوند از آن مبرّاست. بنابراین، به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی:«خداوند از این روی كه به ایمان و اطاعت، وعده ثواب و پاداش نیك داده و به كفر و معصیت وعید عقاب و سزای بد داده چنان كه فرموده، خلف وعده نخواهد نمود.»(۴)
ب) از آیات قرآن استفاده می‏شود كه جزا و سزای اخروی مقتضای عدل الهی است. اگر پاداش و كیفر اخروی نباشد، عدل الهی مخدوش خواهد بود؛ زیرا خداوند مردم را دعوت كرده است به ایمان و نیكوكاری و مردم از لحاظ پذیرش این دعوت دو دسته شده‏اند، برخی این دعوت را پذیرفته و نظام فكری و اخلاقی خود را بر آن تطبیق داده‏اند و برخی دیگر نپذیرفته و به بدكاری و فساد پرداخته‏اند. از طرف دیگر می‏بینیم كه نظام این جهان بر این نیست كه صددرصد نیكوكاران را پاداش و بدكاران را كیفر دهد، بلكه برخی نیكوكاریها هست كه حیات انسان با آن پایان پیدا می‏كند و مجالی برای پاداش نیست چنان كه برخی از گناهان هست كه امكان عقوبت آن در دنیا نیست مانند كسی كه هزاران انسان را به ناحق می‏كشد. پس مقتضای عدل الهی آن است كه نشئه دیگری وجود داشته باشد تا هر یك از این دو دسته جزای عمل خود را بیابند.(۵)
ج) بهترین پاسخی كه می‏توان به شبهه یاد شده داد این است كه مجازات اخروی از نوع مجازاتهای قراردادی و اعتباری دنیوی نیست بلكه از نوع مجازاتهای تكوینی و حقیقی است. از قرآن كریم و روایات فراوان استفاده می‏شود كه هر چند چهره مُلكی اعمال نیك و بد انسان در این دنیا از بین می‏رود ولی صورتهای ملكوتی افعال اختیاری انسان در باطن انسان مستقر می‏شود و هر جا كه برود همراه اوست و سرمایه زندگی شیرین یا تلخ آینده او می‏باشد. به تعبیر دیگر اعمال خوب با صورتهای بسیار زیبا و لذت بخش تجسم می‏یابند و به صورت كانون بهجت و لذت در می‏آیند و اما اعمال بد انسان با صورتهای بسیار زشت و وحشت زا و آزاردهنده تجسم می‏یابند و به صورت كانون درد و رنج و عذاب در می‏آیند. بنابراین، هر كس در قیامت با همان اعمال و اخلاق و اعتقادی كه از دنیا به همراه خود برده است زندگی می‏كند. اینها سرمایه‏های خوب و یا بد و مصاحبان نیك یا زشت همیشگی انسان در جهان جاودان است. بنابراین، مجازات اخروی از نوع مجازاتهای قراردادی نیست كه بخواهیم آن را از راه تنبیه مجرم و یا عبرت دیگران و یا تشفّی دل توجیه كنیم.(۶)
شبهه دوم
چگونه می‏توان باور كرد كه خدای عظیم و رحیم بنده ضعیف و حقیر خود را عذاب كند؟
پاسخی كه در برابر شبهه قبلی داده شد در اینجا نیز قابل طرح است. در شبهه سابق گفته شد كه پاداش و كیفر اخروی از نوع مجازات قراردادی اعتباری نیست بلكه از نوع مجازات حقیقی و تكوینی است. آنچه كه در آخرت نصیب انسانها می‏گردد نتیجه عملكردهای خود انسان است. در قیامت هر انسانی همان را درو می‏كند كه در دنیا كاشته است. معنا ندارد كه انتظار داشته باشیم كسی كه در دنیا هیچ كشتی نكرده است و یا كشت خار و حنظل كرده است در آخرت میوه‏ها و محصولات شیرین درو كند.
مولوی در این رابطه می‏گوید:
ای دریده پوستین یوسفان گرگ برخیزی از این خواب گران
گشته گرگان یك به یك خوهای تو می‏درانند از غضب اعضای تو
گر ز خاری خسته‏ای خود كشته‏ای ور حریر و قزدری خود رشته‏ای
چون ز دستت زخم بر مظلوم رُست آن درختی گشت ازو زقّوم رُست
آن سخنهای چو مار و كژ دمت مار و كژدم گشت و می‏گیرد دُمت
و یا سعدی می‏گوید:
خُرما نتوان خورد از ین خار كه كشتیم دیبا نتوان بافت از ین پشم كه رشتیم
ما را عجب ار پشت و پناهی بود آن روز كامروز كسی را نه پناهیم و نه پشتیم
گر خواجه شفاعت نكند روز قیامت شاید كه ز مشّاطه نرنجیم كه زشتیم
آیا می‏توان همین اشكال را در مورد مجازاتهای تكوینی دنیا مطرح كرد؟ اگر كسی خود را به عمد از بلندی به پایین پرتاب كند و یا این كه به عمد سم كشنده میل كند و یا این كه در درس خواندن خود تن‏پروری و یا در رانندگی بی احتیاطی كند و به مقررات راهنمایی و رانندگی اعتنا نكند و یا كسی كه بی‏پروا به توصیه‏های ایمنی و یا بهداشتی بی اعتنایی كند و... آیا می‏توان در این موارد با تكیه به عظمت و رحمت الهی این گونه اشخاص را از نتایج و لوازم اعمالشان معاف كرد؟ مگر خداوند در دنیا دارای این اوصاف كمالی نیست؟
از این گذشته همانگونه كه قبلاً متذكر شدیم مجازات اخروی مقتضای عدل الهی و پای‏بندی او به وعده‏هاست. نمی‏توان با استناد به عظمت و رحمت الهی، از خدا انتظار داشت كه كاری بر خلاف مقتضای عدل انجام دهد و یا در گزارشهای خود مرتكب دروغ گردد و یا در وعده‏های خود تخلف ورزد. البته معنای سخن ما این نیست كه در عرصه قیامت از مغفرت و رحمت خداوند خبری نیست. یقینا بر اساس آنچه كه در آیات و روایات فراوان آمده است مغفرت و رحمت الهی در قیامت نقش گسترده‏ای خواهد داشت. شفاعت شفیعان در آخرت جلوه روشنی از مغفرت و رحمت الهی است. آنچه كه در اینجا مورد نظر ماست این است كه نباید به بهانه رحمت و عظمت پروردگار اصل عقوبت اخروی مورد انكار و یا تردید قرار گیرد.
شبهه سوم
با عنایت به این كه تناسب میان جرم و مجازات امر مسلم عقلی است چگونه خداوند برای گناهان كوچك و محدود، مجازاتهای بزرگ و سنگین و گاه نامحدود وضع می‏كند؟
پاسخ: اولاً تناسب میان جرم و جریمه هر چند یك امر عقلی و عقلایی است اما باید توجه داشت كه در اندازه‏گیری اهمیت جرم نمی‏توان تنها به كمیت و تعداد آن و مقدار زمانی كه در انجام آن به كار رفته نگاه كرد بلكه باید به ماهیت و كیفیت جرم نیز توجه داشت. گاه یك جرم كه در یك دقیقه و یا كمتر از آن انجام می‏گیرد از صدها و هزارها جرم دیگر كه روزها و هفته‏ها در انجام آن صرف شده است، اهمیت بیشتری دارد. آیا می‏توان جرم كسی كه در یك دقیقه با بمبی هزاران نفر را قتل عام می‏كند نسبت به جرم كسی كه در چندین فقره دزدی كه ماهها طول كشیده و چند كالای نه چندان مهم را از افراد مختلف به سرقت برده كمتر و یا حتی برابر دانست؟ آیا در این گونه موارد در مقام مجازات به تعداد و كمیت گناه و جرم نگاه می‏كنند؟
در مجازات اخروی یقینا تناسب میان جرم و جریمه منظور می‏شود اما این كه چه جرمی از اهمیت بیشتری برخوردار است و چه جریمه‏ای متناسب با جرمی كه شخص مرتكب شده است می‏باشد از حد درك و معرفت ما خارج است و خداوند بر اساس علم و احاطه كامل خود عمل خواهد كرد. ثانیا همانگونه كه گذشت مجازات اخروی از نوع مجازات تكوینی و حقیقی و از نوع تجسم صورتهای غیبی و ملكوتی و اعمال و اخلاق و نیتهای ماست و ربطی به مجازاتهای قراردادی و اعتباری ندارد. در مجازاتهای قراردادی جای این است كه مجازاتی كه برای شخص مجرم مقرّر می‏شود مورد سؤال و یا اعتراض قرار گیرد اما در مجازاتهای تكوینی جایی برای این گونه اعتراضها نیست. در این گونه موارد گاهی یك لحظه بی احتیاطی، عواقب سنگین و غیرقابل جبرانی دارد؛ مثلاً یك لحظه خواب رفتن در موقع رانندگی ممكن است باعث افتادن شخص به اعماق دره و نابودی و هلاكت دائمی شود و یا یك غفلت و بی توجهی باعث افتادن از ارتفاع بالا و یا خوردن سم كشنده به جای آب گردد كه نابودی و یا معلولیت دائمی را به همراه دارد.شهید مطهری در این رابطه می‏گوید:
«پاسخ اشكال «تناسب كیفر و گناه» به این صورت خلاصه می‏شود كه رعایت تناسب بحثی است كه در مورد كیفرهای اجتماعی و قراردادی قابل طرح است. البته در اینگونه كیفرها، قانونگذار باید متناسب بودن كیفر را با جرم در نظر بگیرد. اما در كیفرهایی كه رابطه تكوینی با عمل دارد؛ یعنی معلول واقعی و اثر حقیقی كردار است یا كیفری كه با گناه رابطه عینیت و وحدت دارد؛ یعنی در حقیقت خود عمل است، دیگر مجالی از برای بحث تناسب داشتن و نداشتن نیست. كسی كه می‏گوید چگونه ممكن است خدایی باشد و ما را در برابر جرمهای بسیار كوچك مجازاتهای بسیار بزرگ بكند این معنا را درك نكرده است كه رابطه آخرت با دنیا از قبیل روابط قراردادی اجتماعی نیست...»(۷)
در ارتباط با مسأله خلود در جهنم باید گفت كه مسأله از همین قبیل است. زیرا خلود در آتش، كیفر همه كسانی نیست كه در دنیا مرتكب گناه شده‏اند. شاید بتوان گفت اكثریت اهل نار مشمول كیفر خلود نیستند. اصحاب آتش به حسب مقدار و مرتبه گناه و جرمی كه مرتكب شده‏اند در صورتی كه مشمول مغفرت واقع نشوند و صلاحیت شفاعت را از همان آغاز نداشته باشند پس از مدتی هر چند بسیار طولانی از آتش خارج خواهند شد. خلود در آتش شامل حال عده‏ای از گنهكاران و كیفر برخی از گناهان است. این كه چه كسانی مشمول این كیفر و چه گناهانی باعث خلود آتش است از دایره علم و اطلاع ما خارج است قرآن كریم می‏فرماید:
«بَلی مَنْ كَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(۸)
یعنی: آری! كسانی كه مرتكب گناه شوند و آثار گناه سراسر وجودشان را بپوشاند آنها اهل آتشند و جاودانه در آن خواهند بود و آنها كه ایمان آورده و كارهای شایسته انجام دهند آنان اهل بهشتند و همیشه در آن خواهند بود.
معیاری كه در این آیه برای خلود در آتش داده شد این است كه شخص، گناه و یا گناهانی انجام دهد كه آثار سوء گناه تمام وجود او را در بر گیرد و روزنه‏های نجات را بر او ببندد. در تفسیر شریف المیزان در ذیل این آیه آمده است:
«كلمه خطیئه به معنای آن حالتی است كه بعد از ارتكاب كار زشت به دل انسان دست می‏دهد... احاطه خطیئه باعث می‏شود كه انسان محاط آن، دستش از هر راه نجاتی بریده شود گویا آنچنان خطیئه او را محاصره كرده كه هیچ راه و روزنه‏ای برای این كه هدایت به وی روآورد باقی نگذاشته، در نتیجه چنین كسی جاودانه در آتش خواهد بود و اگر در قلب او مختصری ایمان وجود داشت و یا از اخلاق و ملكات فاضله كه منافی با حق نیستند از قبیل انصاف و خضوع در برابر حق و نظیر این دو پرتوی می‏بود قطعا امكان این وجود داشت كه هدایت و سعادت در دلش رخنه یابد پس احاطه خطیئه در كسی فرض نمی‏شود مگر با شرك به خدا كه قرآن درباره‏اش می‏گوید: «خداوند شرك را نمی‏آمرزد و پایین‏تر از آن را از هر كس كه بخواهد می‏آمرزد»(۹) و مگر با كفر و تكذیب آیات خدا(۱۰) پس در حقیقت كسب سیئه و احاطه خطیئه به منزله معیار جامعی است برای هر فكر و عملی كه باعث خلود در آتش است.»(۱۱)
آیاتی كه بر مسأله خلود در نار برای عده‏ای از اهل نار دلالت دارد فراوان است. تعابیر متعددی در قرآن به كار رفته است كه بر جاودانگی عذاب برای عده‏ای از اهل جهنم دلالت دارد تعبیراتی مانند: «خالدین فیها» «یخلد فیه» «دار الخلد» «عذاب الخلد» «عذاب مقیم» «لا یخفّف عنهم العذاب» «ما هم بخارجین من النّار» و دیگر تعابیر مشابه كه در این رابطه می‏توان به سوره بقره / ۳۹، ۸۱ـ۸۰، ۱۶۲ـ۱۶۱، مائده / ۳۷ و یونس / ۵۲ مراجعه كرد. با این همه تصریحات قرآنی، برخی از عرفا و فلاسفه برای فرار از اشكال، مسأله خلود در عذاب را به گونه‏ای منكر شده و یا مورد تردید قرار داده‏اند. برخی از آنها خلود را به معنای زمان طولانی دانسته‏اند. و بعضی دیگر، بر این عقیده‏اند كه آیات مزبور در حد وعید است و چون عمل به وعید لازم نیست نمی‏توان سرنوشت كفار را در جهنم پیش‏بینی كرد و برخی نیز بر این باورند كه هر چند از صراحت قرآن فهمیده می‏شود كه عده‏ای از جهنمیان از جهنم هرگز خارج نمی‏شوند اما این آیات بر جاودانگی عذاب دلالت ندارد زیرا پس از مدتی طولانی اهل جهنم با آتش خو می‏گیرند و عذاب به عذب و شیرینی بدل خواهد شد. ولی انصاف این است كه همه این توجیهات بر خلاف آیات و روایات فراوان است. تعریف خلود به زمان طولانی با آیاتی كه به صراحت از عدم خروج اهل نار از آتش دلالت دارد منافی است. در مورد این كه آیات خلود در حد وعید است و تخلف از وعید، قبیح نیست باید گفت كه اولاً آیات قرآن درباره خلود، از حد وعید بالاتر است. برخی از آیات، اِخبار از خلود در عذاب می‏دهد و برخی از آیات از حال جهنمیان كه خلود در آن دارند گزارش می‏دهد و می‏دانیم كذب در خبر قبیح است و خداوند از آن منزه است. در این رابطه می‏توان به سوره بقره / ۱۶۲ـ۱۶۱ ـ مائده / ۳۷ ـآل‏عمران / ۸۸ ـ فاطر / ۳۶ و بیّنه / ۶ مراجعه كرد. ثانیا این كه تخلف از وعید قبیح نیست خصوصا آنجایی كه تخلّف فراگیر باشد به این معنا كه حتی یك مورد از آن تحقق پیدا نكند، مورد تردید و اختلاف جدّی است. در مورد توجیه سوم (دوام در نار غیر از دوام عذاب است) باید گفت كه با صراحتهای آیات و روایات منافات دارد؛ زیرا آیات مزبور تنها بر خلود در نار دلالت ندارند بلكه بر خلود در عذاب و درد و رنج دلالت دارند. شاهد این معنا آن است كه در برخی از آیات برای عذاب، وصف الیم (دردناك) آورده شد. در این رابطه می‏توان به برخی از آیات پیشین مراجعه كرد. به نظر می‏رسد كه دلالت و صراحت آیات و روایات در مورد خلود در عذاب به همان معنایی كه همگان از آن می‏فهمند به هیچ وجه قابل انكار نیست. صدرالمتألهین از كسانی است كه در برخی از كتب خود مانند «اسفار» و «الشواهد الربوبیّة» و كتب تفسیری، طریقه برخی از عرفا مانند ابن عربی مبنی بر این كه عذاب جهنم پس از مدتی طولانی به عذب و شیرینی تبدیل می‏شود را می‏پذیرد(۱۲) امّا در كتاب عرشیه خود پس از بیان همین نظریه، جملاتی می‏آورد كه ظاهرا بیانگر تجدید نظر او ـ خصوصا با توجه به این كه گفته‏اند این كتاب آخرین اثر تألیفی اوست ـ در این زمینه می‏باشد. وی می‏نویسد:
«صاحب فتوحات مكیه (ابن عربی) در این زمینه (توجیه خلود به معنایی كه گذشت) امعان نظر كرده و بر این نظریه در آن كتاب تأكید كرده است و در فصوص گفته است كه فرجام اهل نار به نعیم است... اما آنچه كه بر من كه به ریاضتهای علمی و عملی اشتغال دارم آشكار شده است این است كه دار جحیم، دار نعیم نخواهد بود بلكه آنجا جایگاه درد و رنج و عذاب دائم است اما باید دانست كه رنجهای آنجا همواره و پیوسته در حال نو شدن و تجدّد است و پوستها در آنجا در حال تبدل است آنجا هرگز جایگاه راحتی و آسایش و امنیّت نیست زیرا دار جحیم در آن عالم همانند عالم كون و فساد در این عالم دنیاست.»(۱۳)
شبهه چهارم
با توجه به وعده‏هایی كه در قرآن كریم جهت مغفرت گناه‏كاران داده شده است چگونه می‏توان به عقوبت اخروی یقین كرد و از ترس آن از انجام گناه دست كشید؟
پاسخ: اولاً: هر چند آیاتی كه بر مغفرت و رحمت الهی در جهان آخرت دلالت دارد فراوان است و یقینا بسیاری از گناه‏كاران مشمول مغفرت پروردگار و شفاعت شفیعان واقع می‏شوند اما از طرف دیگر آیاتی كه بر عذاب و عقوبت اخروی دلالت دارد كمتر از آنها نیست. قرآن در بسیاری از آیات از حالات جهنمیان به گونه‏ای گزارش می‏كند كه شكّی برای انسان در اصل وقوع عقوبت باقی نمی‏گذارد علاوه بر این از افرادی سخن می‏گوید كه شفاعت شفعا كه تجلی كامل مغفرت الهی در آخرت است شامل حال آنها نخواهد شد و به همین دلیل به عذاب دوزخ گرفتار آمده‏اند. مثلاً در سوره مدّثر آمده است:
هر كس در گرو اعمال خویش است مگر اصحاب یمین كه در باغهای بهشت‏اند و از مجرمان می‏پرسند كه چه چیز شما را به دوزخ وارد ساخت؟ می‏گویند ما از نمازگزاران نبودیم و اطعام مستمند نمی‏كردیم و پیوسته با اهل باطل همنشین و همصدا بودیم و همواره روز جزا را انكار می‏كردیم تا زمانی كه مرگ ما فرا رسید. از این رو شفاعت شفاعت كنندگان به حال آنها سودی نمی‏بخشد.(۱۴)
در جای دیگر آمده است:
خداوند به آنها می‏گوید: در صف گروههای مشابه خود از جن و انس در آتش وارد شوید هر زمان كه گروهی وارد می‏شوند گروه دیگر را لعن می‏كنند تا همگی در آن قرار گیرند. گروه پیروان درباره پیشوایان خود می‏گویند: خداوندا اینها بودند كه ما را گمراه ساختند پس كیفر آنها را از آتش دو برابر كن... و پیشوایان آنها به پیروان خود می‏گویند: شما امتیازی بر ما نداشتید پس بچشید عذاب را در برابر آنچه انجام می‏دادید. كسانی كه آیات ما را تكذیب كردند و در برابر آن تكبر ورزیدند هرگز درهای آسمان به رویشان گشوده نمی‏شود و هیچگاه داخل بهشت نخواهند شد مگر این كه شتر از سوراخ سوزن بگذرد این گونه گنهكاران را جزا می‏دهیم برای آنها بستری از آتش دوزخ و روی آنها پوششهایی است... بهشتیان، دوزخیان را ندا می‏دهند كه آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود همه را حق یافتیم آیا شما هم آنچه را پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟ گفتند بلی... دوزخیان، بهشتیان را صدا می‏زنند كه مقداری آب یا از آنچه خدا به شما روزی داده به ما ببخشید آنها می‏گویند: خداوند اینها را بر كافران حرام كرده است...(۱۵)
اینگونه آیات كه در قرآن كم نیست نه تنها بر امكان عقوبت بلكه بر فعلیت و وقوع آن به وضوح هر چه تمامتر دلالت دارد.
ثانیا: هر چند نسبت به وقوع عقوبت در آخرت یقین پیدا نكنیم اما می‏دانیم انجام گناه به حكم عقل و شرع موجب استحقاق عقوبت است و احتمال وقوع عقوبت ـ آن هم عقوبت سخت و سنگین اخروی با توجه به استحقاق آن ـ كافی است كه انسان را دچار بیم و هراس ساخته و از ارتكاب گناه باز دارد.شبهه پنجم
نوع عقاب مقرّر در آیات و روایات برای مجرمان، به دلیل شدت زیاد، از حد توان و ظرفیت وجودی بشر خارج است. مسأله مورد نظر در این شبهه این است كه مجازات شدیدی كه برای گنهكاران ذكر شده است چیزی نیست كه در حد طاقت و تحمل و ظرفیت وجودی هیچ انسانی باشد قهرا عقل نمی‏تواند وجود این گونه عقوبتها را بپذیرد.
پاسخ: اولاً: درست است درك و تصور شدت این عقوبتها برای ما كه در این دنیا در چارچوب عالم طبیعت و ماده قرار داریم مقدور نیست چنان كه درك ثوابها و خوشیها و برخورداریهای آنجا نیز در توان ما نیست؛ اما هیچگاه نمی‏توان این امر را بهانه‏ای برای انكار و یا تردید عقوبت اخروی قرار دهیم؛ زیرا بسیاری از چیزهاست كه فوق حد ادراك ماست، ولی با توجه به این كه این امور به وسیله مخبر صادق (خدا، پیامبران و اولیای الهی) به صراحت و تأكید به ما گزارش شده است، جایی برای انكار باقی نمی‏گذارد.
ثانیا: اشتباه ما در این قضاوت این است كه صحنه جهان آخرت را با صحنه عالم دنیا یكسان و همانند فرض كرده‏ایم در حالی كه این دو عالم تفاوت عمیق و جوهری با هم دارند. این عالم، عالم حجاب و غفلت و تعلق به ماده است و همین امر باعث می‏شود كه انسان نتواند حقیقت درون خود را ببیند و آتشی كه در درون او زبانه می‏كشد را احساس كند و یا درد و رنج دور افتادگی از رحمت و لطف خدا را درك كند اما وقتی كه این حجابها كنار رفت و حقیقتها به وضوح برای او مكشوف شد و دورافتادگی خود از رحمت خدا و مغفرت الهی را احساس كرد و شعله‏های آتش درون را با تمام وجود لمس كرد، قهرا عذاب و رنجی كه به او می‏رسد به مراتب از عذاب و رنج دنیایی بیشتر خواهد بود. قرآن در وصف آتش جهنم می‏فرماید:
«نارُ اللّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الأَْفْئِدَةِ»(۱۶)
یعنی: آتش برافروخته الهی است آتشی كه بر دلها زبانه می‏كشد. این آتش بر آنها از هر سو احاطه كرده است در ستونهای بلند و كشیده شده.
در جای دیگر در وصف آتش جهنم می‏فرماید:
ای كاش كسانی كه كافرند از آن موقع خبر می‏داشتند كه آتش را از چهره‏های خویش و پیشانی‏های خود باز نتوانند داشت و یاری نشوند ولی این آتش ناگهان بیاید و مبهوتشان كند و بر دفع آن هم قدرت ندارند و كمك هم داده نمی‏شوند.(۱۷)
در تفسیر المیزان در ذیل این دو آیه آمده است:
«معلوم است آتشی كه چنین وصفی دارد باطن انسان را مانند ظاهرش فرا می‏گیرد شمولش نسبت به باطن كمتر از ظاهر نیست و مانند آتش دنیا نیست كه متوجه تنها ظاهر بدن می‏شود و در نتیجه از یك سو انسان متوجه آن می‏شود و ظاهر را قبل از باطن می‏سوزاند و در نتیجه مهلتی به انسان می‏دهد كه از سوی دیگر فرار كند و یا چاره‏ای اندیشد و یا جا خالی دهد و یا حائلی میانه خود و آن به وجود آورد و یا بر كسی پناهنده شود، ولی آتش دوزخ چنین نیست، بلكه همان طور كه جان آدمی به همراه انسان است آن آتش هم همراه انسان است، همان طور كه نمی‏توان جان را به طرفی نهاد و خود به طرف دیگری رفت، آتش دوزخ نیز چنین است و میان آدمی و آن، اختلاف جهت نیست و مهلت هم نمی‏پذیرد و مسافتی میان آدمی و آن نیست و وقتی كه فرا می‏رسد جز افسوس و حسرت هیچ چاره‏ای دیگر برای كسی نمی‏ماند.
پس معنای آیه این است كه نمی‏توانند آتش را از پیش رو و نه از پشت سر خود دفع كنند بلكه وقتی می‏رسد از جایی می‏آید كه خودشان هم نمی‏دانند و ناگهان هم می‏رسد و دیگر نمی‏توانند آن را رد نموده و یا از آمدنش مهلت بگیرند.»(۱۸)
نكته قابل توجهی كه از قرآن فهمیده می‏شود این است كه در برخی از آیات، اوصافی را برای آتش جهنم ذكر می‏كند در حالی كه همان اوصاف را در آیات دیگر برای اهل جهنم ذكر می‏كند. مثلاً در سوره مُلك درباره جهنم می‏فرماید:
«زمانی كه كفار در آتش جهنم افكنده می‏شوند از آتش، صدایی همانند صدای نفسی كه هوا را به درون سینه‏ها می‏برد شنیده می‏شود در حالی كه آتش فوران می‏كند گویی از شدت غضب می‏خواهد متلاشی شود و قطعه قطعه گردد.»(۱۹)
و یا در جای دیگر می‏فرماید:
«آتشی كه چون از مكانی دور آنها را ببیند غلیان و صفیر هول‏انگیز آن را كه همانند تردّد و آمد و شد نفس در سینه‏هاست می‏شنوند.»(۲۰)
اما در جای دیگر درباره جهنمیان می‏فرماید:
«اما كسانی كه بدبختند در آتشند برای آنها در درون آتش صدای هولناكی همانند صدای رفت و آمد نفس در سینه‏هاست.»(۲۱)
و یا می‏فرماید:
«برای جهنمیان در جهنم صدایی است همانند صدای كشیدن نفس به درون سینه‏ها.»(۲۲)
شاید بتوان از مجموع این آیات چنین استفاده كرد ـ همانگونه كه برخی از مفسرین گفته‏اند ـ جهنم اخروی چیزی جز باطن و درون انسان نیست كه پرده از روی آن برداشته می‏شود. وقتی كه در قیامت پرده‏ها از روی ملكوت و باطن عالم برداشته می‏شود(۲۳) از روی چهره باطنی انسان نیز پرده‏ها برداشته می‏شود(۲۴) در حقیقت برای اهل شقاوت پرده از روی جهنم آنها برداشته می‏شود(۲۵) به تعبیر علامه طباطبایی، ظاهرا منظور از آوردن جهنم در روز قیامت كه در سوره فجر، آیه ۲۳ بدان اشاره شده است همین پرده برداری از روی جهنم است.(۲۶)
بنابراین، عقلاً معنی ندارد كه چیزی نتواند لوازم ذات خود را تحمل كند؛ از این رو، این شبهه كه مجرم نمی‏تواند عقاب شدید را تحمل كند از اساس مرتفع می‏شود.شبهه ششم
قانون حبط و تكفیر چگونه با عدل خدا در مجازات سازگار است؟
پاسخ:جا دارد در ابتدا تعریف‏این‏دو واژه بیان‏گردد. حبط به این معناست كه اعمال صالح انسان به وسیله عمل بدی كه بعدا انجام می‏دهد پوچ و باطل گردد و تكفیر به این معناست كه عمل صالح بعدی انسان، عمل ناشایست پیشین او را بپوشاند و آن را از اثر بیندازد. در آیات متعدد قرآن از حبط و تكفیر سخن به میان آمده است. در ارتباط با حبط می‏توان به سوره بقره / ۲۱۷، انعام / ۸، مائده / ۵، اعراف / ۱۴۷، توبه / ۱۷ و ۶۹، كهف / ۱۰۵، حجرات / ۲، زمر / ۶۵، احزاب / ۱۹ و محمد / ۹، ۲۸ و ۳۲ و در ارتباط با تكفیر به سوره بقره/ ۲۷۱، مائده ۱۲ و ۶۵، نساء / ۳۱، انفال / ۲۹، طلاق / ۵، محمد / ۲ و تغابن / ۹ مراجعه كرد.
منظور از اشكال یاد شده این است كه اگر به خاطر اعمال بدی كه بعدا انجام می‏شود اعمال نیك قبلی انسان باطل و پوچ گردد چگونه عدل الهی قابل توجیه است؟
در پاسخ این اشكال باید گفت هر عمل بدی كه انسان انجام می‏دهد باعث حبط حسنات پیشین نمی‏شود بلكه تنها برخی از اعمال بد مانند كفر، شرك، تكذیب آیات الهی، ارتداد، قتل انبیا و اولیای الهی، وابستگی به دنیا و تعلق خاطر به زخارف دنیا و نفاق در ایمان باعث حبط می‏گردند و این امر با مراجعه به آیات و روایات باب روشن می‏شود.
حبط در اینگونه موارد نه با عقل انسانی منافات دارد و نه با عدل الهی؛ زیرا ارزش كار نیك به اثر مثبت و ماندگاری است كه در روح و جان انسان باقی می‏گذارد اما این گونه سیّئات، بكلّی اثرات مثبت كارهای نیك پیشین را از بین می‏برند. بنابراین، با وجود این گناهان بزرگ، عمل صالحی در پرونده انسان باقی نمی‏ماند تا از خداوند پاداش آن را مطالبه كند.
نقطه مقابل آن، برخی از كارهای نیك به خاطر تأثیرات مثبت فوق العاده‏ای كه بر دل و روح انسان باقی می‏گذارند اثرات سوء گناهان قبلی را شستشو و زنگارهای دل را صیقل می‏دهند (تكفیر).
بر این اساس، حبط و تكفیر با مضمون آیه: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»(۲۷) منافاتی نخواهد داشت؛ زیرا این آیه درباره عمل خیر و یا شرّی است كه در جان و روح انسان پایدار و ماندگار باشد.
در تفسیر شریف المیزان در ذیل آیه ۷ و ۸ زلزال آمده است:
«در اینجا این سؤال به ذهن می‏رسد كه در آیات شریفه قرآن آیاتی هست كه با این ضابطه كلی (مضمون آیه ۷ و ۸ زلزال) سازگار نیست. از آن جمله آیاتی كه دلالت دارد بر حبط و بی‏نتیجه شدن اعمال خیر به خاطر پاره‏ای از كارها و آیاتی كه بر انتقال اعمال خیر و شر اشخاص به دیگران دلالت دارد مانند انتقال حسنات قاتل به مقتول و گناهان مقتول به قاتل و آیاتی كه دلالت بر این دارد كه در برخی از موارد توبه باعث تبدیل گناه به ثواب می‏شود و...
پاسخ این است كه آیات نامبرده حاكم بر این دو آیه‏اند و بین دلیل حاكم و محكوم منافاتی نیست؛ مثلاً آیاتی كه دلالت بر حبط دارند دلالت بر این دارند كه برای صاحب عمل خیر، عمل خیری باقی نمی‏ماند و یا قاتلی كه نگذاشت مقتول زنده بماند و عمل خیر انجام دهد، اعمال خیرش را به مقتول می‏دهند و خودش عمل خیری ندارد، تا آن را ببیند و توبه كاری كه گناهش مبدل به حسنه می‏شود برای این است كه گناه موافق میل او نبوده، عوامل خارجی باعث گنهكاری او شدند، و آن عوامل خارجی (اشخاصی كه باعث گناه این شخص شدند) كار خیر موافق طبعشان نبوده ولی چون می‏خواستند در بین مردم نیكوكار موجّه باشند و بلكه رئیس و رهبر آنان باشند این كارهای خیر را انجام دادند، لذا در قیامت بدیهای توبه‏كاران را به این عوامل و اشخاص می‏دهند و خوبیهای آن اشخاص را به توبه‏كاران، و در نتیجه توبه‏كاران گناهی ندارند تا به حكم آیه مورد بحث در قیامت آن را ببینند و نیز عوامل شرّ كار خیری ندارند تا به حكم آیه مذكور آن را ببینند.»(۲۸)
شبهه هفتم
شفاعت اخروی چگونه با قانون مجازات سازگار است؟
در باب شفاعت اشكالات متعددی شده است كه به برخی از آنها اشاره می‏كنیم:
۱ـ شفاعت نوعی تبعیض ناروا و حاكمیت روابط به جای ضوابط است و با عدل الهی سازگار نیست.
۲ـ در قرآن كریم شفاعت در آخرت مورد نفی و انكار واقع شده است.
۳ـ شفاعت با قانون «لیس للأنسان الا ما سعی» منافات دارد.
۴ـ لازمه شفاعت این است كه رحمت شفیع بیشتر از رحمت خدا باشد.
۵ـ اعتقاد به شفاعت موجب تجرّی نفوس و بلكه تشویق آنها نسبت به ارتكاب گناه است.
۶ـ اعتقاد به شفاعت شفعا و درخواست شفاعت از آنها نوعی شرك است.
در پاسخ این اشكالات خوب است تعریف درستی از شفاعت در آخرت بیان شود. حقیقت این است كه مسأله شفاعت در آخرت یك پدیده استثنایی نیست بلكه طبق یك فرمول كلی در نظام هستی اعم از دنیا و آخرت و تكوین و تشریع است و آن این كه مغفرت الهی در آخرت مانند هر رحمت دیگر الهی دارای نظام و قانون است. رحمت الهی اعم از خلق و رزق و هدایت و مغفرت و احیا و اماته و تعلیم و وحی، بدون واسطه صورت نمی‏گیرد. در روایت آمده است كه خداوند ابا و امتناع دارد از این كه كارها را به جز از راه اسبابش به جریان بیندازد. علوّ و شموخ و قدّوسیّت ذات حق ابا دارد از این كه مستقیما و مباشرتا كار خویش را در عوالم پایین انجام دهد. وساطت فرشتگان در نظام تكوین و تشریع بر همین اساس است. هدایت الهی از طریق جبرئیل و پیامبران و اولیا انجام می‏گیرد چنان كه احیا به وسیله اسرافیل و اماته بوسیله عزرائیل و وحی بوسیله جبرئیل انجام می‏گیرد. بنابراین، امكان ندارد هیچیك از جریانهای رحمت پروردگار بدون نظام انجام گیرد به همین دلیل مغفرت الهی در آخرت نیز باید از طریق نفوس كامل و ارواح بزرگ انبیا و اولیا به گناهكاران برسد.(۲۹)
فرق اساسی میان شفاعت حقیقی اخروی با شفاعتهای باطل دنیوی این است كه بر اساس قاعده مزبور شفاعت واقعی از خدا شروع می‏شود و به گناهكار ختم می‏گردد ولی در شفاعت باطل دنیوی جریان بر عكس است. به تعبیر دیگر در شفاعت حقیقی خدا برانگیزاننده شفیع است. بنابراین، شفیع تحت تأثیر خدا است اما در شفاعتهای باطل، این مجرم است كه شفیع را تحت تأثیر قرار می‏دهد و شفیع نیز شفاعت كننده را تحت تأثیر قرار می‏دهد.(۳۰)
نكته دیگری كه در شفاعت اخروی باید مورد توجه قرار گیرد این است كه همانگونه كه در بهره‏مندی از جریانهای دیگر رحمت الهی قابلیت و صلاحیت شرط است در بهره‏مندی از رحمت و مغفرت الهی در قیامت نیز، لیاقت و قابلیت شرط است. بنابراین، شفاعت شفعیان بر اساس قابلیتهای افراد صورت می‏گیرد. به همین دلیل در قرآن و روایات عدّه زیادی از انسانها فاقد قابلیت برای شفاعت قلمداد شده‏اند.(۳۱)با عنایت به توضیحی كه در باب شفاعت داده شد پاسخ بسیاری از اشكالات روشن می‏گردد. زیرا بیان شد كه شفاعت تبعیض باطل نیست؛ چرا كه بدون ضابطه و بدون داشتن قابلیت انجام نمی‏گیرد و هر كس كه واجد قابلیت باشد از این جریان رحمت و مغفرت الهی برخوردار خواهد شد و نیز روشن شد كه با اصل «لیس للأنسان الا ما سعی» منافاتی ندارد زیرا قابلیتی كه برای بهره‏مندی از شفاعت لازم است با كار و تلاش خود شخص حاصل می‏شود و نیز روشن شد كه لازمه شفاعت این نیست كه رحمت شفیع بیشتر از رحمت خدا باشد چنان كه لازمه‏اش این نیست كه خدا تحت تأثیر شفیع قرار گیرد؛ چون دستگاه شفاعت از جانب خدا و با انگیزه رساندن رحمت و مغفرت به بندگان می‏باشد. این شفیع است كه تحت تأثیر خداست نه بالعكس و نیز روشن شد كه اعتقاد به شفاعت شرك نیست زیرا وجود نظام واسطه‏ها در تكوین و تشریع و دنیا و آخرت غیر قابل انكار است. معنای شفاعت و یا توسل به انبیا و اولیا این نیست كه آنها می‏توانند در خارج از چارچوب نظام الهی نقش و تأثیری داشته باشند، بلكه به این معناست كه خداوند مقربان درگاه خویش را واسطه فیض خود قرار داده و از بندگان خواسته است با توسل به آنها و طلب شفاعت از آنها از رحمت و مغفرت الهی، خود را بهره‏مند سازند.
هر چند برخی از آیات(۳۲) شفاعت را در آخرت نفی كرده است اما یك دسته دیگر از آیات، اصل شفاعت را پذیرفته است ولی آن را در انحصار خدا و به اذن او دانسته است(۳۳) دسته سوم از آیات بر وجود شفاعت در آخرت و یا عده‏ای به نام شفیع دلالت دارد.(۳۴)
جمع بندی این آیات این است كه شفاعت خود سرانه و باطل و بی اذن خدا در قیامت وجود ندارد شفاعتی كه از ناحیه مقربان الهی صورت می‏گیرد با اذن و اراده الهی است.
در مورد این اشكال كه اعتقاد به شفاعت باعث تجری و تشویق انسانها به گناه است باید گفت اولاً همین اشكال در مورد آیاتی كه به صراحت مغفرت خدا را مطرح می‏كند و یا آیاتی كه بر آمرزیده شدن همه گناهان با توبه دلالت دارد مطرح است. ثانیا با عنایت به این كه برای بهره‏مندی از شفاعت قابلیت لازم است و هیچ‏كس هم نمی‏داند كه واجد این قابلیت است یا فاقد آن و نیز با عنایت به این كه نه در مورد هیچ گناه خاصی وعده شفاعت داده شد و نه به هیچ گناهكار خاصی، قهرا این اشكال مطرح نخواهد بود بلكه به عكس همین وعده به همراه شروطی كه دارد باعث قرار گرفتن انسان در میان خوف و رجا می‏گردد. به تعبیر مرحوم شهید مطهری:
«... هیچ كس نمی‏تواند جمیع شرایط شفاعت را به صورت قطعی بیان كند خدا خودش می‏داند و بس... گویی قرآن نخواسته است كه همه شرایط شمول شفاعت را به طور صریح بیان كند، خواسته است قلوب را در میان خوف و رجا نگهدارد. از اینجا می‏توان فهمید كه اشكالی كه می‏گوید عقیده به شفاعت موجب تجرّی است وارد نیست.»(۳۵)
شبهه هشتم
چرا در پاداش كارهای خیر در آخرت، ایمان شرط شده است؟ چرا كارهای خیر از غیرمؤمنین پذیرفته نیست؟
پاسخ: خداوند یقینا عمل صالح را بی پاداش نخواهد گذاشت اما مهم این است كه بدانیم عمل صالح كه مورد قبول خدا واقع می‏شود چیست؟ معمولاً در نگاه ظاهر بینانه‏ای كه ما داریم حسن فعلی كار را برای صالح و خوب بودن آن كافی می‏دانیم اما در نگاه قرآن عمل صالح عملی است كه هم برخوردار از حسن فعلی و هم حسن فاعلی باشد. در نگاه قرآن و روایات، روح و مغز عمل، همان نیت و انگیزه‏ای است كه در درون شخص فاعل تحقق پیدا می‏كند. عملی كه به انگیزه شهرت، شهوت، ریا و یا فریب مردم صورت گیرد در نگاه قرآن عمل صالح نیست هرچند دارای حسن فعلی بالایی هم باشد. ممكن است عملی در نگاه ما كوهی جلوه كند اما در نگاه خدا به اندازه كاهی ارزش نداشته باشد. به عكس ممكن است عملی در نگاه ظاهر بینانه ما كاه جلوه كند اما در نگاه خدا كوه به حساب آید. شرط ایمان در قبولی اعمال خیر برای تأمین حسن فاعلی است. كسی كه به خدا عقیده ندارد نمی‏تواند عمل خود را به قصد قرب و رضای الهی انجام دهد قهرا از حد نصاب مورد نظر شرع جهت قبولی برخوردار نیست. به تعبیر دیگر كسی كه كاری را برای خدا انجام نداده باشد بلكه به قصدی انجام داده باشد كه نهایتا برگشت آن به دنیا و شؤون دنیوی است، قهرا عمل او بالا نمی‏رود و عروج و صعود نخواهد داشت و نمی‏تواند مزد كار خود را مطالبه كند. (ما عندكم ینفد و ما عند الله باق).(۳۶)
به تعبیر استاد شهید مطهری:
«شرط این كه یك عمل، وجهه ملكوتی خوب و «علّیینی» پیدا كند این است كه با توجه به خدا و برای صعود به ملكوت خدا انجام گیرد، اگر كسی معتقد به قیامت نباشد و توجه به خدا نداشته باشد، عمل او وجهه ملكوتی نخواهد داشت و به تعبیر دیگر صعود به «علّییّن» نخواهد كرد. تا عملی از راه نیت و از راه عقیده و ایمان، نورانیّت و صفا پیدا نكند به ملكوت علیا نمی‏رسد. عملی به ملكوت علیا می‏رسد كه روح داشته باشد. روح عمل همان بهره اخروی و ملكوتی اوست. قرآن می‏فرماید: «الیه یصعد الكلم الطیّب و العمل الصالح یرفعه...» اگر به ما بگویند كه فلان كس از جاده شمال تهران خارج شد و در جهت شمال چند روز به سفر خود ادامه داد هرگز توقع نداریم كه چنین كسی به قم و اصفهان و شیراز برسد... محال است كسی به سوی تركستان برود ولی به كعبه برسد...»(۳۷)
شبهه نهم
خدمات بزرگ مخترعان و مكتشفان و انسانهای خیّر غیرمسلمان چگونه پاداش داده می‏شود؟
پاسخ این شبهه از پاسخ شبهه قبل روشن شد اگر اینگونه افراد به خدا و قیامت ایمان داشته باشند و خدمات بزرگ خود را به انگیزه الهی و اخروی انجام دهند یقینا پاداش نیك الهی در انتظار آنهاست در غیر این صورت نمی‏توانند مطالبه‏ای از خدا داشته باشند مثلاً كسانی كه به قصد ریا و شهوت و شهرت و یا توقعات مادی آنگونه خدمات را انجام می‏دهند انگیزه آنها جنبه دنیوی دارد اعم از این كه در دنیا به این انگیزه‏ها و مقاصد خود برسند یا نرسند، عمل آنها مقبول حق واقع نخواهد شد. بنابراین نمی‏توانند مطالبه‏ای هم در قیامت داشته باشند.
شبهه دهم
با عنایت به این كه ما معتقدیم اكثریت قاطع مردم جهان اهل باطلند چگونه می‏توان همه آنها را اهل دوزخ و محروم از رحمت الهی دانست؟
پاسخ: به نظر ما مسأله حق و باطل با مسأله نجات و عدم نجات در آخرت متفاوت است و همه جا با هم ملازمه ندارند. اینگونه نیست كه همه اهل باطل در آخرت مشمول عذاب و محروم از نجات باشند همان طور كه چنین نیست همه پیروان دین حق در هر شرایطی مصون از عذاب و غضب الهی باشند. چه بسیارند كسانی كه به دین حق نرسیدند اما به دلیل این كه اهل عناد و لجاج در برابر حق نیستند و نیز به دلیل این كه اهل دین حق نبودن آنها ناشی از تقصیر آنها نیست در آخرت اهل نجات خواهند بود. قرآن كریم این گونه افراد را ـ كه تعداد آنها كم نیست ـ مستضعف و «مرجون لأمر الله» دانسته و مغفرت و رحمت الهی را شامل حال آنها می‏داند.(۳۸)
در حقیقت كفری كه باعث شقا و عذاب در آخرت می‏شود، همان عناد و لجاج و حق‏پوشی است. هر كسی كه دارای روح تسلیم و انقیاد در برابر حقیقت باشد هر چند به حقیقت نرسد ـ البته به شرط این كه این نرسیدن از روی عمد و تقصیر نباشد ـ مشمول نجات اخروی خواهد بود. اگر اینگونه افراد اعمال خیری در پرونده اعمال خود داشته باشند و این اعمال را به انگیزه الهی و اخروی انجام داده باشند ـ هر چند مسلمان نباشند ـ در پیشگاه خداوند در قیامت مأجور خواهند بود.
شهید مطهری در این رابطه می‏فرماید:
«افرادی كه به خدا و آخرت ایمان دارند و اعمالی با انگیزه تقرب به خدا انجام می‏دهند عمل آنها مقبول درگاه الهی است و استحقاق پاداش و بهشت دارند اعم از این كه مسلمان باشند یا غیر مسلمان. غیر مسلمانان به موجب این كه از نعمت اسلام بی بهره‏اند طبعا از مزایای استفاده از این برنامه الهی محروم می‏مانند. عمل خیر مقبول اعم از آن كه از مسلمان صادر شود یا غیر مسلمان یك سلسله آفتها دارد كه ممكن است بعد از عمل عارض شود و آن را فاسد نماید در رأس آن آفتها، جحود و عناد است.... اعمال خیر افرادی كه به خدا و قیامت ایمان ندارند موجب تخفیف و احیانا رفع عذاب آنها خواهد بود... آیات و روایاتی كه دلالت می‏كند اعمال منكران نبوت یا امامت مقبول نیست ناظر به آن است كه آن انكارها از روی عناد و لجاج و تعصب باشد اما انكارهایی كه صرفا عدم اعتراف است و منشأ آن هم قصور است نه تقصیر، مورد نظر آیات و روایات نیست... به نظر حكمای اسلام از قبیل بوعلی و صدرالمتألهین اكثریت مردمی كه به حقیقت اعتراف ندارند قاصرند نه مقصّر. چنین اشخاصی اگر خداشناس نباشند معذب نخواهند بود. هر چند به بهشت هم نخواهند رفت ـ و اگر خداشناس باشند و به معاد هم اعتقاد داشته باشند و عملی خالص انجام دهند پاداش نیك خویش را خواهند گرفت. تنها كسانی به شقاوت كشیده می‏شوند كه مقصر باشند نه قاصر.»(۳۹)۱ مدرس حوزه و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشكی بابل، محقق و نویسنده.
۲ ـ مرتضی مطهری، زندگی جاوید یا حیات اخروی، انتشارات صدرا، اسفند ۱۳۷۶، ص ۲۸؛ مجموعه آثار، ج ۲، انتشارات صدرا، چاپ اول، ۱۳۶۹، صص ۵۲۰ ـ ۵۱۹.
۳ ـ مرتضی مطهری، عدل الهی، انتشارات صدرا، چاپ دهم، ۱۳۵۷، صص ۲۴۰ـ۲۳۹؛ مجموعه آثار، پیشین، ج ۱، صص ۲۲۶ـ۲۲۵.
۴ ـ سید محمدحسین طباطبایی، شیعه در اسلام، انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۳۷۳، صص ۱۶۲ـ۱۶۱.
۵ ـ مرتضی مطهری، حیات اخروی، ص ۵۰؛ سید محمدحسین طباطبایی، پیشین، ص ۱۶۰؛ محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج ۳، سازمان تبلیغات اسلامی، سال ۷۴، ص ۶۳.
۶ ـ مرتضی مطهری: حیات اخروی، صص ۳۲ـ۳۰؛ عدل الهی، صص ۲۵۲ـ۲۴۳؛ سید محمدحسین طباطبایی، پیشین، صص ۱۶۵ـ۱۶۲؛ محمدتقی مصباح یزدی، پیشین، صص ۱۲۱ـ۱۱۹.
۷ ـ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، پیشین، ص ۲۳۷.
۸ ـ بقره / ۸۱ـ۸۰.
۹ ـ انبیاء / ۴۸.
۱۰ ـ بقره / ۳۹.
۱۱ ـ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، انتشارات درالعلم، قم، ج ۱، ص ۳۹۹.
۱۲ ـ صدرالمتألهین، الاسفار الاربعة العقلیة، ج ۹، ص ۳۵۲؛ الشواهد الربوبیّة، مشهد رابع، اشراق سادس عشر، ص ۳۱۳؛ تفسیر القرآن الكریم، ج ۴، ص ۳۱۷.
۱۳ ـ صدرالمتألهین، عرشیه، انتشارات مولی، ۱۳۶۱، ص ۳۸۲.
۱۴ ـ مدّثّر / ۴۸ـ۳۸.
۱۵ ـ اعراف / ۵۱ـ۳۸.
۱۶ ـ همزه / ۹ـ۶.
۱۷ ـ انبیاء / ۴۰ـ۳۹.
۱۸ ـ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، پیشین، ج ۲۸، ص ۱۳۱.
۱۹ ـ ملك / ۸ـ۷.
۲۰ ـ فرقان / ۱۲.
۲۱ ـ هود / ۱۰۶.
۲۲ ـ انبیاء / ۹۹.
۲۳ ـ طارق / ۹: «یوم تبلی السّرائر».
۲۴ ـ ق / ۲۲: «لَقَدْ كُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ».
۲۵ ـ نازعات / ۳۶: «برّزت الجحیم لمن یری».
۲۶ ـ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، پیشین، ج ۴۰، صص ۲۲۶ـ۲۲۵.
۲۷ ـ زلزال / ۸ ـ ۷.
۲۸ ـ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، پیشین، ج ۴۰، صص ۳۵۰ـ۳۵۱.
۲۹ ـ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، پیشین، صص ۲۵۹ـ۲۵۸.
۳۰ ـ همان.
۳۱ ـ در این رابطه می‏توان به سوره مدّثر / ۴۸ـ۴۰، انبیاء / ۲۸، طه / ۱۰۹ و مریم / ۸۷ مراجعه كرد.
۳۲ ـ مانند سوره بقره / ۴۸، ۱۲۳ و ۲۵۴.
۳۳ ـ مانند زمر / ۴۴، سبأ / ۲۳، طه / ۱۰۹، بقره / ۲۵۵، انعام / ۵۱، ۷۰ و یونس / ۳.
۳۴ ـ مانند مدّثّر / ۴۸، انبیاء / ۲۸ و مریم / ۸۷.
۳۵ ـ مرتضی مطهری، پیشین، ص ۲۶۱.
۳۶ ـ نخل / ۹۶.
۳۷ ـ مرتضی مطهری، پیشین، ص ۳۰۴.
۳۸ ـ نساء / ۹۹ـ۹۷ و توبه / ۱۰۶.
۳۹ ـ مرتضی مطهری، پیشین، صص ۳۴۲ـ۳۴۱.

نویسنده:عباس نیكزاد

منبع : خبرگزاری فارس