وضعیت جنگ تا فتح خرمشهر

آغاز جنگ علیه جمهوری اسلامی ایران و حمله به دولتی كه هنوز كاملاًمستقر نشده و ساختار جدید آن به طور كامل سمت و سوی خود را بازنیافته فشار بسیار زیادی به جمهوری اسلامی وارد ساخت. در این میان، مهم ترین مسأله در هم ریختگی نیروهای مسلح سنتی و عدم انسجام نیروهای نظامی انقلابی (سپاه و بسیج) بود كه این امكان را برای دشمن فراهم كرد تا به فكر حمله به كشورمان بیفتد.
با این ، وجود دو عامل اساسی مانع از آسیب دیدن نظام جمهوری اسلامی شد: نخست، انگیزه انقلابی مردم و دوم، رهبری مقتدر و شایسته حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه.این عوامل علاوه بر غلبه بر وضع انفعالی و آزادسازی مناطق اشغالی، در دوره تنبیه متجاوز و همچنین تا پایان جنگ در مهار بحران ها و حوادث بزرگ كارساز بودند.
در حالی كه بخش های وسیعی از سرزمین ایران بویژه مناطق نفت خیز كه شاهرگ اقتصادی كشور به شمار می رفتند در اشغال دشمن قرار داشتند، نظام انقلابی برای حفظ و تثبیت خود و نیز حفظ مشروعیت انقلابی، باید كارآمدی خود را در اداره و حل جنگ نشان می داد. در غیر این صورت و نیز چنانچه قادر به آزادسازی سرزمین ها نمی بود، باید در سازش دیپلماتیك علاوه بر تن دادن به شروط دشمن، خود نیز قدرت را واگذار كرده و از آرمان های انقلابی عدول می كرد.
در این راستا، عدم تطابق هدف های رئیس جمهوری مخلوع وقت (بنی صدر) با افكار عمومی برتری نظامی در صحنه جنگ را با مشكل جدی مواجه ساخته بود. با وجود این وضع روانه شدن نیروهای مردمی به جبهه، در ابتدا توانست از پیشروی بیشتر عراقی ها جلوگیری كند. كارآمدی این نیروها به اندازه ای بود كه توانست دشمن را تا ۳۵ روز، از دستیابی به خرمشهر ناكام بگذارد و از تسلط كامل ارتش عراق بر آبادان جلوگیری كند.
● بحران های داخلی
پس از شكست عملیات كلاسیك به رهبری بنی صدر، رئیس جمهور وقت جنگ را از جبهه ها به داخل كشور كشاند. اتحاد وی با گروهك تروریستی منافقین، موجب تشدید درگیری منافقین علیه مردم و سران نظام اسلامی شد كه شهادت بسیاری از مردم كوچه و بازار و همچنین شماری از برجسته ترین نیروهای انقلابی همچون آیت الله بهشتی، حجت الاسلام والمسلمین باهنر و شهید رجایی را در پی داشت.
در این وضع، جبهه های جنگ دومین هدف ملی به شمار می رفت، نظام سیاسی كه موجودیت خود را از ناحیه دشمن بیرونی در خطر می دید، نخست باید خود را از تعرض دشمن داخلی نجات داده و حفظ می كرد. بنابراین، با عزل بنی صدر از قدرت بحران فروكش كرد و امكان رویكرد مجدد به مسأله جنگ فراهم شد. با این تفاوت كه این بار، با یكپارچگی و امكان نیروهای انقلابی برای ایفای نقش در صحنه نبرد، زمینه بیرون راندن ارتش عراق بیش از پیش فراهم شد.
● شروع سلسله عملیات موفق موسوم به «طرح كربلا»
در شرایط جدید، سپاه و بسیج در كانون تصمیم گیری و اقدام حضور یافتند و با بهره مندی از توان ارتش، دور جدیدی از عملیات نظامی را طراحی كردند و قرارگاه مشترك ارتش و سپاه، سلسله عملیات «طرح كربلا» را به اجرا گذاشت.
هنوز۳ ماه از ماجرای خرداد ۱۳۶۰ (بحران داخلی) نگذشته بود كه عملیات ثامن الائمه (ع) در ۵ مهر ۱۳۶۰ در محور آبادان و با هدف شكستن محاصره این شهر، با موفقیت كامل انجام شد. این پیروزی كه بیش از هر چیز، مرهون روش جدید در جنگ بود و با اتكا به روش های مردمی انجام شده بود و همچنین وحدت و همدلی نیروهای مسلح در آن نقش داشت،زنگ خطر جدی برای ارتش عراق به شمار می رفت.
پس از این عملیات نیروهای خودی بدون از دست دادن زمان و با جمع كردن نیرو و تجهیزات، عملیات دوم را با نام «طریق القدس» در محور بستان و در ۸ آذر ۱۳۶۰ انجام دادند. مهم ترین ویژگی این عملیات، گذاشتن فلش حمله از زمین های رملی بود كه دشمن براساس روش كلاسیك، امكان حمله از این محور را منتفی می دانست اما چنین شد و با آزاد شدن شهر بستان، پیروزی بزرگ دیگری به دست آمد. این موفقیت، فرماندهان ارتش و سپاه را بر آن داشت كه به اجرای عملیات ادامه دهند و از شوك وارد شده به دشمن به گونه ای شایسته بهره برداری كنند. از این رو، در ۳ ماه، سپاه تلاش زیادی برای افزایش تیپ ها و لشكرهای خود به كار بست تا نبرد بعدی، بزرگ تر از عملیات گذشته طراحی و اجرا شود.
بویژه آن كه پیروزی های قبلی، موجب افزایش روحیه و تجربه نیروها شده بود. بدین سان، فرماندهان مصمم شدند در اسفندماه ،۱۳۶۰ عملیات دیگری را آغاز كنند؛ اما پیشدستی عراق و حمله به «چزابه» موجب به تعویق افتادن زمان عملیات شد.
حمله عراق چنان سنگین و ادامه دار بود كه احتمال لغو عملیات نیز می رفت. اما استقامت نیروها و فرماندهان موجب شد، حمله عراق مهار شود و بدین ترتیب، عملیات فتح المبین در فروردین ۱۳۶۱ و همزمان با نخستین روزهای عید نوروز آغاز شد.
عملیات فتح المبین در مقایسه با عملیات قبلی (طریق القدس) از وسعت بیشتر و هدف های مهم تری برخوردار بود. همچنین، برای این عملیات نیرو و امكانات بسیار بیشتری فراهم شده بود. در مجموع، رزمندگان اسلام پس از هشت روز نبرد، با دستیابی به هدف های مورد نظر، به بزرگ ترین پیروزی جنگ دست یافتند. شوق و شور ناشی از این فتح بزرگ نظامی، تمام كشور را فرا گرفت و امام خمینی (ره) این حماسه بزرگ را «فتح الفتوح» نامیدند و متواضعانه فرمودند: «من بر دست و بازوی رزمندگان بوسه می زنم و بر این بوسه افتخار می كنم»
● فتح الفتوح مقدمه آزادی خرمشهر
پس از عملیات فتح المبین، یك گام دیگر تا آزادسازی كامل مناطق استراتژیك ایران باقی مانده بود و آن، آزادی خرمشهر به عنوان نماد توازن سیاسی ـ نظامی بود كه بدین ترتیب، استراتژی عراق و متحدان بین المللی و منطقه ای آن به طور كامل به شكست می انجامید و اراده دینی و ملی ملت ایران در سخت ترین شرایط تاریخی (كه در دوران معاصر نظیر نداشت) تحقق می یافت. بدین ترتیب، عملیات بیت المقدس با هدف آزادسازی خرمشهر در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ تنها ۴۰ روز پس از عملیات فتح المبین آغاز شد.
اما حساسیت و اهمیت هدف های ایران و عراق در این منطقه موجب شد كه عملیات به مدت ۲۵ روز به درازا بكشد. ولی در نهایت رزمندگان اسلام، در حالی كه در شرایط بسیار دشوار آب و هوایی (گرمای سخت جنوب) می جنگیدند، در اوج اقتدار، خرمشهر را آزاد كردند. عملیات بیت المقدس از نظر توان ارتش عراق، وسعت منطقه درگیری و نیز موانع بسیار، چنان بزرگ و شگفت انگیز بود كه امام خمینی (ره) هشتم خرداد ۱۳۶۱ فرمودند: «فتح خرمشهر یك مسأله عادی نبود، این كه ۱۵ تا ۲۰ هزار نفر به صف برای اسارت بیایند و تسلیم شوند مسأله عادی نیست، بلكه مافوق طبیعت است.»
● تغییر موازنه به نفع جمهوری اسلامی ایران
پیروزی های دوران آزادسازی كه در چهار عملیات و در مدت ۹ ماه تحقق یافت، موازنه نظامی ـ سیاسی را به نفع ایران تغییر داد. مهم تر از آن چند عملیات این دوره، یكی پس از دیگری از جنبه نیروی انسانی و یگان های درگیر و همچنین گستره جغرافیایی، دامنه وسیع تری یافت و نتایج هر كدام از آنها، ضمن آن كه هدف های دیگری را تكمیل می كرد، به طور مستقل، نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.
همچنین، تسلسل عملیات موسوم به «كربلا» به گونه ای طراحی شد كه هدف های اساسی و كلان را دنبال كند. عمده ترین این هدف ها عبارتند از: آزادسازی مناطق اشغالی و انهدام ارتش عراق؛ كه پس از پایان دوره آزادسازی تقریباً به طور كامل تحقق یافت. سرزمین های اشغالی جنوب كشور كه مهم ترین برگ برنده عراق به شمار می رفت، كاملاً آزاد شد.
در عملیات فتح المبین و بیت المقدس ۲۴ هزارتن از نیروهای عراق به اسارت رزمندگان اسلام درآمدند. همچنین، تنها در عملیات بیت المقدس ۱۶ هزار تن از آنها كشته شدند. علاوه بر این، در این دو عملیات، ۵۱۱ دستگاه تانك و نفربر، ۳۸ فروند هواپیما و ۸۰ قبضه توپ از ارتش عراق منهدم شد و شماری بیش از این (به جز هواپیما) به غنیمت درآمد. بدین ترتیب دوره اول با ناكامی دشمنان دربرابر اراده خدا و ملت به پایان رسید.

تهیه و تدوین
روابط عمومی مركز مطالعات و تحقیقات جنگ

منبع : روزنامه ایران