کم‌خونی ناشی از فقر آهن و راه‌های کنترل آن

عدم آگاهی مردم از رژیم مناسب غذایی موجب آسیب‌های ناشی از کمبود مواد غذایی می‌گردد که این امر در برخی موارد جبران‌ناپذیر می‌باشد.
کمبود آهن یا فقر آهن و اسید فولیک شایع‌ترین اختلال تغذیه‌ای در جهان است که در صورت تداوم و عدم اجرای برنامه‌های پیشگیرانه منجر به عقب‌افتادگی ذهنی و جسمی در کودکان و کاهش مقاومت بدن و افزایش مرگ و میر مادران می‌شود. براساس گزارش سازمان بهداشت بیش از دو میلیارد نفر از مردم جهان دچار کم‌خونی می‌باشند.
ساکنان آفریقا و جنوب آسیا بالاترین میزان شیوع فقر آهن را دارا هستند. امروزه بخش چشم‌گیری از جمعیت جهان دچار کمبود مواد معدنی و ویتامین‌هایی هستند که آنها را مجموعا ریزمغذی‌ها می‌نامند. این مواد در مقادیر بسیار اندک نقش مهمی در تکامل جسمی و ذهنی، سلامت عمومی و به‌طور کلی کیفیت زندگی تمامی افراد ایفا می‌کند.
کمبود آهن و کم‌خونی، ناشی از فقر آهن چیست؟ آهن اساسی‌ترین ماده اولیه برای ساختن گلبول قرمز خون است و اگر برای ساختن گلبول‌های قرمز خون، آهن به مقدار کافی در دسترس نباشد، بدن فرد به‌صورت سیستماتیک برای جایگزینی کمبود آهن از ذخایر آهن موجود در بدن استفاده می‌کند و در صورت عدم تامین آهن به میزان کافی و عدم استفاده آهن به‌صورت فوق، آهن بدن تخلیه و کم‌خونی فقر آهن بروز می‌کند.
البته علاوه بر آهن مواد مغذی دیگری هم مانند اسید فولیک، ویتامین B۶، ویتامین B۱۲، ویتامین C و پروتئین برای خون‌سازی لازم است که باید از طریق رژیم غذایی مناسب روزانه تامین شود. آهن، ویتامین A و ید ۳ عضو خانواده ریزمغذی‌ها هستند که به‌ویژه در چند دهه اخیر بیش از سایر ریزمغذی‌ها توجه محافل علمی را به خود جلب کرده است.
براساس آمار جهانی کمبود ویتامین A، ید و کم‌خونی ناشی از فقر آهن در تمامی دنیا از شیوع بسیار بالایی برخوردار است. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO)، کودکان کم‌سن و سال و زنان باردار به ترتیب با ۴۳ و ۵۱ درصد تاثیرپذیرترین گروه می‌باشد.به‌طور کلی علل پدیدآورنده کمبود آهن در کشور عبارتند از: ۱- کمبود در بافت ۲- عادت و الگوهای غذایی نامناسب ۳- بارداری‌های مکرر به‌ویژه با فاصله کم ۴- عدم دریافت بموقع غذای کمکی ۵- ابتلای مکرر به بیماری‌های عفونی ۶- بیماری‌های انگلی به‌ویژه در کودکان.
● گروه‌های در معرض خطر
۱) زنان: در دوران بارداری به‌طور طبیعی آهن از بدن مادر به جنین منتقل می‌شود حتی اگر ذخایر آهن مادر کم باشد. در بارداری‌های مکرر به‌ویژه با فاصله کم مادر فرصت تکمیل ذخایر بدن خود را ندارد، در این دوران بدن سریع‌تر از زنان عادی گلبول قرمز می‌سازد و همچنین به علت رشد جفت و جنین و افزایش حجم خون مادر، نیاز به آهن افزایش می‌یابد.
۲) کودکان: در شش ماه اول زندگی به علت ذخیره آهن جنین و جذب آهن از شیر مادر نیازی مشهود نمی‌باشد ولی نوزادان کم‌وزن و نارس ذخیره آهن کمتری دارند و فرصت کافی برای تکمیل ذخایر آهن خود نداشته و احتمالا در دو الی سه ماهگی دچار کمبود آهن می‌شوند. شیرخوارانی که با شیر گاو تغذیه می‌کنند ممکن است در حدود چهارماهگی دچار کمبود آهن شوند. همچنین بسیاری از کودکان بین شش ماهگی تا سه سالگی به دلیل عفونت‌هایی که در این سن شایع می‌باشد و روی اشتها و جذب و ذخیره مواد مغذی تاثیر منفی می‌گذارند و همچنین نوزادانی که از غذاهای کمکی استفاده می‌کنند و جذب آهن کافی از آنها مشکل می‌باشد دچار کمبود آهن می‌شوند. در کودکان مبتلا به سوءتغذیه که دوره درمان را می‌گذرانند کمبود آهن ممکن است شدیدتر باشد.
۳) نوجوانان: در سنین مدرسه و دوران بلوغ به علت جهش رشد، بدن به آهن بیشتری نیاز دارد که اغلب غذاهای مصرفی روزانه به‌خصوص الگوهای نامناسب غذایی مانند انواع پیتزا و برگرها و همچنین خوراکی‌های کم‌ارزش از قبیل پفک و چیپس و نوشابه جوابگوی نیاز نبوده و کمبود آهن بروز می‌کند. دختران در دوران بلوغ علاوه بر جهش رشد و نیاز به آهن به علت عادات ماهانه و از دست دادن خون نسبت به کم‌خونی فقر آهن بسیار حساس‌تر و آسیب‌پذیرتر هستند.
۴) سالمندان: سالمندان به دلایل مختلف ممکن است کمتر از نیاز غذا بخورند مثلا به علت مشکلات مالی توان تهیه مواد غذایی غنی از آهن مثلا گوشت را نداشته باشند یا به خاطر مشکلات دندانی بیشتر غذاهای نرم مانند غلات بخورند که جذب آهن از آنها مشکل است یا به دلیل مشکلات گوارشی از مصرف سبزیجات تازه و میوه منع شده باشند یا به دلایل متعدد دیگر.
عوارض کم‌خونی ناشی از فقر آهن در بزرگسالان: کاهش فعالیت بدنی و خستگی زودرس و در زنان باردار ضعف و ناتوانی بدنی، افزایش خطر مرگ و میر به هنگام زایمان و افزایش خطر تولد نوزاد نارس و کم‌وزن یا احتمال سقط جنین است. کم‌خونی در کودکان منجر به اختلال در تکامل گفتاری و حرکتی و کاهش میزان یادگیری و موجب افت تحصیلی می‌شود.
● عوامل افزاینده جذب آهن
۱) اسید اسکوربیک یا ویتامین ث (افزودن ۵۰ میلی‌گرم ویتامین ث معادل یک پرتقال یا ۱۰۰ گرم سبزی خوردن جذب آهن را دوبرابر می‌کند).
۲) گوشت قرمز، گوشت پرندگان،‌ماهی و غذاهای دریایی
۳) محیط اسیدی (مثلا اسید لاکتیک موجود در ماست)
۴) تخمیر و جوانه زدن: در این مواد افزایش میزان ویتامین ث یا کاهش میزان تانن و اسید فنتیک دریافتی یا هر دو انجام می‌شود. مثلا جوانه زدن برخی غلات و حبوبات به مدت ۴۸-۲۴ ساعت با تولید ۷۰-۱۰ میلی‌گرم ویتامین ث در ۱۰۰ گرم،‌کاهش برابر ۲۵-۸ درصد میزان تانن و ۳۵-۲۵ درصد کاهش اسید فنتیک همراه است.
● علائم فقر آهن
رنگ‌پریدگی دائمی زبان و مخاط داخل پلک چشم و لب‌ها، کمرنگ‌شدن خطوط کف دست، احساس ضعف و خستگی چشم‌ها، بی‌تفاوتی، سرگیجه، سردرد، بی‌اشتهایی، حالت تهوع، خواب رفتن دست‌ها و پاها و در موارد کم‌خونی شدید؛ تنگی نفس و تپش قلب و ورم قوزک پا و قاشقی شدن ناخن‌ها هم مشاهده می‌شود.

فریبا لطفی، محسن فلاح:

منبع : روزنامه تهران امروز