تشکل فراگیر، کتابی درباره حزب جمهوری اسلا‌می

دکتر عبدا... جاسبی بیشتر به ریاست دانشگاه آزاد اسلا‌می شناخته می‌شود، در حالی که او از اعضای اولیه حزب جمهوری اسلا‌می بوده و در زمان دبیرکلی آیت‌ا... خامنه‌ای به‌عنوان جانشین دبیرکل در این حزب فعال بوده است.
دورانی که برای او خاطره و دغدغه آفریده است. دغدغه از آن جهت که برای حفظ دستاوردها، خاطرات و اسناد حزب تلا‌شی پیگیر دارد. بر این اساس، او تاکنون به تالیف و گردآوری چهار جلد کتاب تحت عنوان <تشکل فراگیر، مروری بر یک دهه فعالیت حزب جمهوری اسلا‌می> همت گماشته است.
این چهار جلد تفاوت‌هایی با هم دارند که موجب شده است یکدستی یک مجموعه منسجم را نداشته باشند. به طوری که جلد چهارم که با عنوان اسناد نخستین کنگره حزب جمهوری اسلا‌می منتشر شده است، گردآوری گردیده و شامل اسناد می‌باشد.
این کتاب بسیار ارزشمند و نکات جالبی از بزرگ‌ترین حزب مذهبیون و تشکیلا‌ت آن ارائه می‌کند. اقدامی که اگر در مورد دیگر اسناد حزب تکرار شود، مددرسان محققان خواهد بود. نکته اما این است که چرا این کتاب قبل از سه جلد ابتدایی و به‌عنوان جلد چهارم منتشر شده است.
سه جلد دیگر اما تالیف شده‌اند و با جلد چهارم متفاوت می‌باشند. در جلد اول سعی شده است با نگاهی به تحزب از دیدگاه مذهبی به تاریخچه احزاب در ایران نگاهی گذرا داشته باشد و حوادث تاریخی را تا پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می ادامه داده است.
در پایان کتاب نیز مقدمات تشکیل حزب جمهوری اسلا‌می آمده است. جلد دوم نیز با تغییراتی، خلا‌صه‌ای از کتاب اول است. آنچه در این دو جلد مشهود است، متن‌های ارجاعی طولا‌نی و بحث‌های دامنه‌دار نامربوط به تحزب و حزب جمهوری اسلا‌می می‌باشد، به طوری که بخش عمده‌ای از جلد دوم به حوادث انقلا‌ب اسلا‌می و دهه فجر اختصاص یافته است. موضوع دیگر آنکه در برخی موارد ارجاعات دقیق نمی‌باشند.
در جلد سوم که با تاخیر زیادی منتشر گردیده، طرحی نو در انداخته شده است. در این جلد سعی گردیده است به اندیشه سیاسی علمای شیعه به‌ویژه در دوره معاصر پرداخته و از این منظر تعامل و تقابل آنان با حکومت‌های قاجار و پهلوی بررسی گردد.
امام خمینی(ره) اما در میان علمای شیعه جایگاه خاصی داشتند. او با وجود آنکه میراث‌دار اندیشه علمای سلف خود بودند، نگاهی نو به حکومت داشتند. نگاهی که به مبارزه ایشان با رژیم پهلوی منجر شد و گستره عظیمی از مذهبیون را به این تقابل کشاند.
هرچند مذهبیون در دوره‌های مختلف تاریخ دارای تشکل‌هایی چون هیات‌ها و مجامع مذهبی بودند، اما این تشکل‌ها بیشتر جنبه مذهبی و اجتماعی داشتند و نهایتا دارای کارکردهای عام‌المنفعه بودند. این تقابل اما این تشکل‌ها را دارای جنبه و کارکرد سیاسی نمود و مهم‌ترین آنها را می‌توان هیات‌های موتلفه اسلا‌می نامید که حتی تشکیل آن با اذن مرجع مذهبی بود. در جلد سوم سعی گردیده به این نکات توجه و تحلیلی از آن داده شود.
از همین رو به تشکل‌های سیاسی مذهبیون در پیش از پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می همچون حزب ملل اسلا‌می، گروه‌های هفت‌گانه و گروه بی‌نام اشاره شده است. به‌نظر می‌رسد مولف در نظر دارد حزب جمهوری اسلا‌می را میراث‌دار اندیشه سیاسی علمای شیعه و تشکل‌های دینی و سیاسی مذهبیون معرفی کند. بر همین اساس پس از این معرفی و اشاره، به تشکیل حزب جمهوری اسلا‌می و سازمان آن پرداخته است.
بخش مهم کتاب اما به مواجهه حزب جمهوری اسلا‌می با مهم‌ترین احزب پس از پیروزی انقلا‌ب از سه طیف لیبرال، چپ و التقاطی اختصاص دارد. در مباحث این بخش حزب توده، چریک‌های فدایی خلق ایران، حزب دموکرات کردستان ایران، کموله، نهضت آزادی ایران، جبهه ملی، حزب جمهوری اسلا‌می خلق مسلمان ایران، سازمان مجاهدین خلق ایران، جنبش مسلمانان مبارز، جاما و جنبش حاج سیدجوادی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. تاریخچه این احزاب همراه با مقابله آنها با حزب جمهوری اسلا‌می و موضع حزب در مقابل آنها از مهم‌ترین نکات این بخش است.
آنچه در این کتاب قابل توجه است، ارجاع به اسناد منتشرنشده آرشیو دفتر تدوین و پژوهش تاریخ انقلا‌ب اسلا‌می است که بر غنای کتاب افزده است، اما آنچه می‌توان به‌عنوان کاستی کتاب عنوان کرد، اینکه با وجود عضویت دکتر جاسبی در این حزب و آگاهی وی از جریانات درون آن، انتظار می‌رود وی از این آگاهی‌ها در تالیف کتاب استفاده کند.
نکته دیگر، ضمایم اسنادی کتاب است که آن را از دو جلد پیشین متفاوت ساخته است. همچنین نمایه جلد سوم علمی و دقیق‌تر از دو جلد پیشین تهیه شده است.
انتظار آن است جلدهای بعدی با انسجام بیشتر و آگاهی‌های افزون‌تری از اطلا‌عات دکتر جاسبی تالیف گردد.

فاطمه رستمی

منبع : روزنامه اعتماد ملی