ارزیابی رابطه اقتصادی ایران با امریکا

● چکیده
این مقاله با ارزیابی رابطه اقتصادی با امریکا، به منافع و ضررهای هر یک از دوطرف در صورت وجود رابطه اشاره می‏کند.
در این ارزیابی، با اشاره به اهداف امریکا از داشتن رابطه اقتصادی با دیگر کشورها، به نیاز روزافزون این کشور و کشورهای صنعتی به کشورهای در حال توسعه و جهان سومی، توجّه؛ سپس به‏طور خاص، رابطه اقتصادی ایران و امریکا پیش و پس از انقلاب اسلامی بررسی شده است. در پایان اظهار می‏دارد که داشتن یا نداشتن رابطه، افزون بر بررسی از بُعد اقتصادی به بررسی از ابعاد دیگر نیز نیاز دارد که مقاله درصدد بیان آن نیست.
● مقدّمه
۱) حجم مقالات، مطالعات و تحقیقات انجام شده در ایران در خصوص رابطه با امریکا، در مقایسه با مطالعات انجام شده در امریکا، به‏صورت مهم‏ترین چالش سیاست خارجی آن کشور طی سال‏های گذشته، بسیار اندک و حتّی قابل چشم‏پوشی است.
۲) روشن است که رابطه، عملی دو سویه است که به تبادل چیزی از طرفی به طرف دیگر نیاز دارد؛ بنابراین، شرط داشتن رابطه، ایجاد مذاکره و تبادل دو سویه است و از طرفی، رابطه در شکل‏ها و ابعاد گوناگون اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... نمود می‏یابد و اگر از رابطه اقتصادی بحث می‏شود، گرچه یکی از ابعاد مهمّ رابطه است، به تنهایی تمام جوانب بحث را در نظر ندارد و از مطالعه جوانب دیگر کفایت نمی‏کند.
۳) هدف از این نوشته، فقط ارزیابی رابطه اقتصادی با امریکا است. در این ارزیابی بدون بررسی دیگر ابعاد رابطه، به منافع و ضررهای هر یک از دوطرف اشاره خواهد شد؛ بنابراین، تجویز یا عدم تجویز رابطه با امریکا نمی‏تواند بر اساس ارزیابی صرف رابطه اقتصادی صورت گیرد.
۴) در این بررسی با اشاره به اهداف امریکا از داشتن رابطه اقتصادی با دیگر کشورها به نیاز روزافزون این کشور و کشورهای صنعتی به کشورهای در حال توسعه و جهان سومی توجّه خواهد شد؛ سپس به‏طور خاص، رابطه اقتصادی ایران و امریکا پیش و پس از انقلاب بررسی، و در پایان، بعد از نتیجه‏گیری، پیشنهادهایی در این زمینه ارائه می‏شود.
● اهداف امریکا و کشورهای صنعتی از رابطه با دیگر کشورها
گستردگی و تراکم ثروت و انبوهی تولید، غرب و نظام سرمایه‏داری را بر آن داشت تا بخشی از تولید خودر ا به سرزمین‏های تحت نفوذ و سلطه خود منتقل کنند و بدین ترتیب، برنامه به اصطلاح صنعتی کردن کشورهای فقیر و جهان سومی در دستور کار آن‏ها قرار گرفت. سرمایه‏گذاری در این کشورها دو منفعت بزرگ به همراه داشت: یکی آن‏که بیکاری و تورّم را در کشورهای سرمایه‏دار صنعتی کاهش می‏داد و دوم آن‏که، سبب وابسته‏تر شدن کشور تحت سلطه شده، زمینه لازم را برای اِعمال سیاست تهی سازی و انتقال منابع و ثروت آن کشور به کشور صنعتی فراهم می‏آورد.
اهداف کلان و عمده امریکا و کشورهای صنعتی از داشتن رابطه اقتصادی با دیگر کشورها به‏طور کلّی عبارتند از:
الف) وابسته کردن اقتصادی کشورهای در حال توسعه در زمینه کالاهای ضرور، مصرفی و فن‏آوری: کشورهای صنعتی و پیشرفته همواره می‏کوشند تا کشورهای تحت نفوذ خود را از نظر کشاورزی و صنعتی به خود وابسته کنند تا هیچ‏گاه به مرحله خودکفایی و استقلال اقتصادی نرسند. کشورهای شیلی، الجزایر، ایران پیش از انقلاب، نمونه‏های بارزی از این‏گونه کشورها هستند.(۲)
ب) سوق دادن کشورهای در حال توسعه به نداشتن برنامه‏ای منظم به‏منظور تخریب اقتصاد کشور: تجربه کشورهای در حال توسعه و جهان سومی نشان می‏دهد که امریکا و دیگر کشورهای پیشرفته، کشور تحت سلطه را به‏گونه‏ای هدایت می‏کنند که همواره مانند اسب عصّاری هر چه می‏رود، سر جای اوّلش باشد. تشویق برای سرمایه‏گذاری در صنایع مونتاژ و استفاده از مزایای صنعتی شدن و فن‏آوری وارداتی از جمله کوشش‏ها در این زمینه است.
ج) اجرای سیاست تهی سازی در کشورهای در حال توسعه: کشورهای صنعتی پیشرفته از طریق سازوکارهای گوناگونی می‏کوشند تا منابع نفتی، زیرزمینی و معادن و منابع نفتی کشورهای در حال توسعه و عقب مانده را به همراه مغزهای فعّال و نیروی انسانی متخصّص این کشورها، به سرزمین‏های خود منتقل کنند.
د. عقب نگه‏داشتن اقتصاد کشورهای در حال توسعه: کوشش کشورهای صاحب سرمایه و فن‏آوری بر آن است که کشورهای جهان سوم را از نظر اقتصادی عقب نگه‏دارند؛ چرا که فقط از این طریق می‏توان آن‏ها را وابسته، و سیاست تهی‏سازی را درباره آنان اجرا کرد. مونتاژی کردن کشورهای در حال توسعه، عمده‏ترین کوشش در این مسیر است.(۳) آثار سوء تحمیل و داشتن نظام اقتصاد تک محصولی، از دیگر علل عقب‏ماندگی اقتصاد کشورهای جهان سوم به شمار می‏رود.(۴)
ه) نیاز روزافزون کشورهای پیشرفته صنعتی به کشورهای جهان سوم در حال توسعه: برای تأمین چنین نیازی، ایجاد وابستگی اقتصادی بهترین راه‏حلّ است: با توجّه به وابستگی اقتصادی جامعه جهانی، هیچ کشوری قادر به پیگیری سیاست‏های اقتصادی خود به‏طور جداگانه، مستقل و خارج از چارچوب اقتصاد بین‏الملل نخواهد بود و از آن‏جایی که توسعه و رشد اقتصادی کشورها در گرو یک‏دیگرند، لذا رشد و توسعه اقتصادی در کشورهای صنعتی، بدون در نظر گرفتن رشد و توسعه اقتصادی و پیشرفت دیگر کشورهای جهان قابل دسترسی نیست.(۵)
امریکا و دیگر کشورهای صنعتی پیشرفته، توسعه و پیشرفت خود را در گرو وضعیّت اقتصادی کشورهای در حال توسعه می‏بینند: اگر بحران جنوب شرقی آسیا در سال ۱۹۹۷ به میزان ۴/۱ درصد از رشد اقتصادی ایالات متحده در سال ۱۹۹۸ می‏کاهد و در کار و اشتغال، حدود دو میلیون نفر در امریکا تأثیر منفی می‏گذارد، واضح است که سیاستمداران ایالات متحّده تمام کوشش خود را در مهار این بحران و نفوذ در اقتصاد چنین کشورهایی به کار خواهند گرفت؛(۶)
نتیجه این‏که امریکا و دیگر کشورهای صنعتی به دو علّت به کشورهای در حال توسعه نیاز دارند و به همین سبب در پی وابستگی اقتصادی آن‏ها هستند: یکی آن‏که این کشورها محلّ مناسبی برای سرمایه‏گذاری‏های خارجی بوده، سودهای کلانی از آن‏ها عاید می‏شود و دوم آن‏که این‏گونه کشورها به خوبی، منابع و مواد اوّلیّه مورد نیاز امریکا و کشورهای صنعتی پیشرفته را تأمین می‏کنند(۷) و در این جهت است که طی سال‏های گذشته، میزان واردات امریکا زیادتر شد، و به واردات مواد معدنی که در آن‏جا کمیاب هستند، منحصر نبود؛ بلکه شامل همه نوع مواد اوّلیه می‏شود و هدف، دست یافتن به منابع با صرفه‏تر و کنترل این منابع در عرصه رقابت‏های خارجی است.(۸)
● اهمّیّت رابطه با خاورمیانه و جهان اسلام برای امریکا
منطقه خاورمیانه و جهان اسلام برای امریکا در این میان جایگاه ویژه‏ای دارد و از چند جهت دارای اهمّیّت است.
۱) اهمّیّت دینی و مرکزیّت دنیای اسلام
۲) اهمّیّت نظامی، راهبردی و جغرافیایی
۳) اهمّیّت اقتصادی از جهت ذخایر نفتی و بازار محصولات غرب.
۱) از آن‏جا که بیش‏تر کشورهای این منطقه، مشتریان مطمئن و بازارهای خوبی برای کشورهای غربی و صنعتی هستند، منطقه خاورمیانه به‏طور عام، و خلیج‏فارس به‏طور خاص، به مرکز ثقل رقابت قدرت‏های بزرگ صنعتی تبدیل شده است و می‏توان انتظار داشت که ترکیب قدرت در منطقه خاورمیانه، آیینه ترکیب قدرت در نظم نو جهانی خواهد بود.(۹) این منطقه آن‏قدر برای سران امریکا دارای اهمّیّت است که در بین آنان، اصلی به‏نام «اصل کارتر» وجود دارد که آشکارا بر تمایل امریکا به‏منظور سلطه بر این منطقه دلالت می‏کند. آن اصل چنین است: هر تلاشی که از سوی هر قدرت خارجی برای کسب سلطه بر منطقه خاورمیانه صورت گیرد، تجاوز به منافع حیاتی امریکا تلقّی خواهد شد و امریکا با استفاده از کلیّه وسایل لازم، از جمله با استفاده از نیروهای نظامی در مقابل چنین تجاوزی خواهد ایستاد.(۱۰)
نفت اعراب و فعّالیت‏ها و صنایع مرتبط با آن، یگانه سود یا یگانه منبع تأمین سودهای سرشار امریکا از کشورهای عربی در خاورمیانه نیست؛ زیرا افزایش درآمد اعراب، منطقه خاورمیانه را ابتدا به بازار مهمّ و بسیار غنی برای صادرات و خدمات امریکایی تبدیل می‏کند و این امر، موجب رونق اقتصاد داخلی کشور امریکا می‏شود. از سوی دیگر، حجم عظیمی از پول نقد اعراب به صورت‏های گوناگون در امریکا و بانک‏های این کشور سپرده‏گذاری و سرمایه‏گذاری می‏شود. داشتن اقتصادی تک محصولی و گسترش صنایع مونتاژ و وابسته نیز مزید بر علّت و سبب وابستگی بیش از پیش این کشورها شده است: آمار نشان می‏دهد تنها در سال ۱۹۹۷ میلادی، کشورهای عربی ۱۲۰ میلیارد دلار در بانک‏های اروپا و امریکا ذخیره پولی داشته‏اند؛ به‏طوری‏که در این میان، کشور عربستان به تنهایی ۸۶ میلیارد دلار را به خود اختصاص داده است. ... بدین ترتیب بوده که سرمایه کشورهای نفت‏خیز عربی در اروپا و امریکا وسیله‏ای برای نجات سرمایه‏داری از بحران‏های احتمالی می‏شده است.(۱۱)
مقام معظم رهبری در این باره می‏فرماید: امروز دولت امریکا به این قانع نیست که بر کشور و منافع خود تسلّط داشته باشد و خود را به‏عنوان یک کشور و یک ملّت طبق میل و اراده خود اداره کند. آن‏ها می‏خواهند در هر نقطه‏ای از عالم که موقعیّت جغرافیایی حسّاسی وجود دارد، حضور داشته باشند؛ هر جا آبراه مهمّی وجود دارد، بر آن مسلّط باشند؛ هر جا منافع حیاتی زیرزمینی‏ای وجود دارد، تحت سلطه آن‏ها باشد؛ هر جا پول، قدرت و امکانی هست، آن‏ها بتوانند بر آن تسلّط داشته باشند؛ هر جا مجموعه‏ای از انسان‏ها زندگی می‏کنند، تا آن‏جا که می‏توانند، اراده خودشان را بر آن مجموعه تحمیل کنند.(۱۲)
● هدف از کمک‏های اعطایی به کشورهای در حال توسعه
اگر به موارد و میزان کمک‏های اعطایی در قالب وام و سرمایه‏گذاری‏های خارجی و نیز عایدی‏های ناشی از آن‏ها که همواره مورد توجّه کشورهای صنعتی پیشرفته از جمله امریکا بوده است، اشاره شود، مفید خواهد بود. این مسأله سبب می‏شود تا کشورهای غربی، نفوذ و منافع خویش را در ممالک توسعه نیافته و در حال توسعه، حفظ و تقویت کنند. امروزه به‏جای کنترل‏ها و دخالت‏های مستقیم، هدف، کنترل غیرمستقیم کشورهای در حال توسعه و جهان سومی است و اگر هم کمکی اعطا می‏شود و در کشوری سرمایه‏گذاری انجام می‏گیرد، نه به‏منظور کسب سود مستقیم، بلکه برای کنترل و در نتیجه، حصول سود غیرمستقیم در کشورهای در حال توسعه است.
امریکا و دیگر کشورهای صنعتی و صاحب سرمایه و فن‏آوری، فقط در شاخه‏هایی از صنایع کشورهای توسعه نیافته سرمایه‏گذاری می‏کنند که امکان بهره‏برداری سرشار و منافع کلان مسلّم باشد، و براساس همین اصل، اقتصاد کشورهای جهان سوم به صنایع استخراجی و تهیّه مواد خام صنعتی و کشاورزی محدود است.(۱۳) در فاصله سال‏های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰، کلّ سرمایه‏گذاری خارجی امریکا در جهان برابر با ۲۳.۹ میلیارد دلار، و سود حاصل از این سرمایه‏گذاری ۳۷ میلیارد دلار بوده است. ... از ۱۴.۹ میلیارد دلار سرمایه‏ای که از امریکا به اروپا و کانادا سرازیر شده، ۱۱.۴ میلیارد دلار به صورت سود به امریکا بازگشته، و این به‏معنای خروج ۳.۵ میلیارد دلار سرمایه است؛ در حالی‏که بین امریکا و سایر کشورهای جهان که اغلب توسعه نیافته هستند، وضع برعکس بوده؛ به‏طوری‏که ۹ میلیارد دلار سرمایه‏گذاری در این کشورها، سودی معادل ۲۵.۹ میلیارد دلار برای امریکا در برداشته است و این یعنی ورود ۱۶.۶میلیارد دلار سرمایه به امریکا؛(۱۴) نتیجه این‏که با توجّه به وجود ریسک و عدم حتمیّت‏های موجود، امریکا بیش‏تر به‏دنبال سرمایه‏گذاری در کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته است و در تأمین منافع سیاسی و اقتصادی خود در کشورهای جهان سوم در مقایسه با دیگر کشورهای اروپایی و امریکایی تمایل فراوانی دارد و بدین سبب در پی نزدیک شدن به این کشورها بوده، مایل است آن‏ها را به خود وابسته‏تر کند.
● وظایف و اهداف شرکت‏های چندملّیّتی در کشورهای جهان سوم
با مطالعه تجربی، نقش شرکت‏های چند ملّیّتی را می‏توان به شرح ذیل برشمرد: ۱. این شرکت‏ها بازوی کشورهای پیشرفته بوده، در وابسته کردن کشورهای در حال توسعه می‏کوشند. ۲. سرمایه‏گذاری این شرکت‏ها به‏گونه‏ای است که همواره از فن‏آوری سرمایه‏بر استفاده می‏کنند؛ بدین سبب از نظر ایجاد اشتغال، نقش بسزایی را ایفا نمی‏کنند. ۳. فن‏آوری وارداتی بر اساس مقتضیّات کشور میزبان، طرح‏ریزی نشده است؛ به همین علّت، همواره کالاهای ساخت این شرکت‏ها در کشور میزبان از کالاهای مشابه گران‏تر تولید می‏شود. ۴. به علّت وابستگی صنعت کشور میزبان، کالاهای ساخت شرکت‏های چندملّیّتی نامرغوب است. ۵. موارد پیشگفته دست به دست هم داده‏اند تا میزان واردات از کشورهای پیشرفته صنعتی افزایش یابد.(۱۵) آمار ارائه شده در زمینه عایدی‏های کلان شرکت‏های چندملّیّتی امریکایی، خود گواه خوبی بر اهداف و نیّت‏های این شرکت‏ها است:میزان کلّ پولی که از کشورهای توسعه نیافته در طول سال‏های ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۰ عاید شرکت‏های چندملّیّتی امریکایی شده است، تقریبا معادل ۵۶ میلیون دلار می‏شود؛ یعنی در مقابل هر دلار سرمایه‏گذاری، حدود هفت دلار عاید شرکت‏های چندملّیّتی امریکایی شده است.(۱۶)
گذشته از بحث بازپرداخت وام‏ها و بهره آن‏ها،(۱۷) نکته جالب آن است که این وام‏ها و کمک‏های دریافتی، صرف آبادانی و رشد اقتصادی کشور پذیرنده نشده، بابت خرید کالاهای امریکایی هزینه می‏شود: تقریبا ۲۰۰۰ میلیون دلار از ۲۴۰۰ میلیون دلار کمک درخواستی، به‏طور مستقیم برای خرید کالاهای امریکایی صرف می‏شود و در جهت منافع اقتصادی امریکا و تأمین آن‏ها مصرف شده است. از سوی دیگر، لازم به توضیح است که قیمت کالاهای امریکایی که کشورهای دریافت کننده وام (طبق موافقت به عمل آمده) از امریکا خریداری می‏کنند، ۴۰ درصد گران‏تر از قیمت معمولی کالاها در بازارهای جهانی است و در خصوص برخی از وسایل و ابزار امریکایی، این افزایش حتّی به ۱۰۰ تا ۲۰۰ درصد نیز می‏رسد.(۱۸)
● مروری تاریخی به رابطه ایران و امریکا پیش از پیروزی انقلاب
ایران با داشتن موقعیّتی راهبردی و برخورداری از منابع غنی نفت و گاز، همواره برای امریکایی‏ها اهمیّت فوق‏العاده‏ای داشته است و بدین سبب، ایران در گذشته یکی از نزدیک‏ترین هم پیمانان امریکا و غرب بود.
مهم‏ترین تحوّلی که پیش از انقلاب در بخش کشاورزی صورت گرفت و از طرف امریکا دیکته شد، اصلاحات ارضی بود: در این مرحله که گمان می‏رفت ۵۰ درصد زمین‏ها در اختیار کشاورزان قرار گیرد، تنها ۹ درصد آنان صاحب زمین شدند.(۱۹)
سیل مهاجرت روستائیان به شهرها از نتایج اصلاحات ارضی و نتیجه آن، فزونی واردات مواد مصرفی و غذایی بود و شهرها نیز برای پذیرایی این مهاجران امکانات کافی نداشتند.(۲۰) در بخش صنعت کشور نیز وضع چندان مناسبی حاکم نبود و هزینه‏های سرسام‏آور نظامی و تسلیحاتی بر مشکلات این بخش افزوده بود. سیاست‏های نادرست اصلاحات ارضی، عدم حمایت از کشاورزان، عدم فعّالیّت کافی سرمایه‏گذاران داخلی و واردات مواد غذایی و راهبردی و نیز گسترش صنایع مونتاژ، زمینه وابستگی را بیش از پیش فراهم ساخته بود.(۲۱)
بهانه ژاندارمی منطقه باعث شده بود که ایران، قبرستان صنایع و کارخانه‏های وابسته و زرّادخانه تسلیحات نظامی شود. ایران در دهه ۱۳۵۰، سلاح‏ها و تسلیحاتی داشت که حتّی برای ارتش امریکا نیز گران تشخیص داده می‏شد و از طرفی دارای سلاح‏هایی بود که حتّی نیروهای نظامی امریکا نیز به آن‏ها مجهّز نبودند.(۲۲) ده‏ها میلیارد دلار درآمد نفت در زمان شاه، یا صرف خرید کالاهای مصرفی و نظامی می‏شد یا اگر هم برای سرمایه‏گذاری به کار می‏گرفت، به‏گونه‏ای بود که تأثیر چندانی بر رشد و توسعه اقتصادی پایدار کشور نداشت. روابط اقتصادی ایران و امریکا ماهیّت امپریالیستی داشت:
مثلاً ایران در برابر هر دلاری که از تجارت با امریکا به‏دست می‏آورد، حدود دو دلار برای خرید کالاها، تجهیزات و خدمات امریکایی می‏پرداخت.(۲۳)
جرج بال یکی از معاونان پیشین وزارت خارجه ایالات متّحده، ضمن اشاره به آماری در خصوص وابستگی ایران به امریکا، از اوج سلطه‏گری امریکا و سلطه‏پذیری ایران در زمان شاه پرده برداشته، به نقش مستقیم امریکا در سیاست‏گذاری‏های نظامی ایران اشاره دارد:
ما شاه را به‏طور کامل تحت نظارت داشتیم. این ما بودیم که می‏گفتیم شما به فلان سلاح احتیاج ندارید و به فلان سلاح احتیاج دارید.(۲۴)
جالب این‏جا است که شاه نیز خود بر این مسأله اذعان داشته، و خود، دولت خود را به امریکا وابسته می‏دانست؛ وی در واپسین روزهای اقتدار خود در ایران، خطاب به وزیر خزانه‏داری وقت امریکا (در دوران ریاست جمهوری کارتر) گفت:
ارتش در دست شما بود. اقتصاد مملکت را خودتان برنامه‏ریزی می‏کردید. ساواک را خودتان و اسرائیل تأسیس کردید. پلیس را دولت جنابعالی تربیت می‏کرد. چیزی نبود که من از شما پنهان کرده باشم. حال هم نباید همه شکست‏هایتان را به گردن من بیندازید.(۲۵)
به‏سبب همین مسائل است که کارتر، سقوط شاه و وقوع انقلاب اسلامی ایران را برای امریکا فاجعه‏آمیز خوانده، می‏گوید: عجب است که سرنوشت انتخابات ریاست جمهوری امریکا، نه در شیکاگو و یا نیویورک، بلکه مستقیما در تهران تعیین می‏شود.(۲۶)
● بررسی رابطه اقتصادی ایران و امریکا پس از پیروزی انقلاب
دولت وقت امریکا در سال‏های نخست پیروزی انقلاب ایران (پس از اشغال سفارت امریکا و قطع رابطه از سوی امریکا)(۲۷) در اجرای تحریم اقتصادی ایران، افزون بر قطع صادرات، بلوکه کردن مبلغ هشت میلیارد دلار ذخایر و سپرده‏های ارزی ایران در امریکا را نیز اعلام کرد. آثار منفی تحریم مذکور با توجّه به وابستگی‏های شدید بخش‏های اقتصاد کشور، به طور طبیعی سخت و زیانبار ارزیابی می‏شد.(۲۸)
در طول جنگ تحمیلی، امریکا بسیار کوشید تا قیمت نفت را پایین آورده، با محروم‏ساختن ایران از درآمدهای نفتی و ضعیف کردن آن در تهیّه سلاح و مهمّات، ایران را به کرنش در مقابل خود وادارد. پس از جنگ نیز همزمان با آغاز دوران بازسازی، امریکایی‏ها ادّعا کردند که تهران به رابطه بهتری با واشنگتن نیاز دارد؛ زیرا ایران قصد دارد اقتصاد بیمار و ضعیف ناشی از جنگ را بازسازی کند؛ یعنی امریکایی‏ها می‏گفتند که امریکا نخواهد گذاشت دیپلماسی ایران، بدون ایجاد رابطه با امریکا شکل بگیرد و این مسأله باعث شد تا تحریم‏های امریکا برضدّ ایران به شکل گسترده‏ای آغاز شود.(۲۹) تحلیلگر امریکایی می‏گوید:جایی که قانون، اجازه مداخله شرکت‏های امریکایی را نمی‏دهد، رقبای اروپایی و آسیایی به سرعت جایگزین آن‏ها می‏شوند و این امر تنها به زیان شرکت‏های امریکایی خواهد بود.(۳۰)
از دیگر رویدادهای واقع شده در مسیر رابطه ایران و امریکا، اِعمال سیاست مهار دو جانبه از سوی امریکا بود؛ سیاستی که انزوا و تضعیف دو کشور ایران و عراق را مدّنظر داشت. مقوله تحریم اقتصادی و مهار ایران در چارچوب سیاست‏گذاری خارجی امریکا جایگاه خاصّی دارد؛ چرا که با توجّه به نبودن تحریم‏های سازمان ملل برضدّ ایران، دولت امریکا چاره‏ای جز ایجاد موقعیّت مناسب برای جلب همکاری و هماهنگی متّحدان اروپایی و غیراروپایی، پیش روی خود نمی‏بیند و از طرفی، دستیابی به توافق و اجماعی قابل قبول، ضرورتی انکارناپذیر برای تضمین اجرای کارآمد در جهت آغاز تحریم اقتصادی و فن‏آوری به شمار می‏رود.(۳۱) بدین ترتیب، مسأله چگونگی برخورد با سیاست اعمال تحریم برضدّ ایران به شاخص بسیار مهمّ و نقش آفرین در صحنه روابط متقابل امریکا با متّحدان اروپایی و غیراروپایی تبدیل شده است.(۳۲) یکی از مقام‏های ارشد دولت امریکا می‏گوید:
متحدان استراتژیک امریکا، منافع اقتصادی خود در خلیج فارس و جهان اسلام را بر سیاست تحریمی واشنگتن علیه ایران ترجیح می‏دهند و از طریق توسّل به سیاست مذاکرات انتقادی می‏کوشند تا زمینه‏های توسعه و روابط اقتصادی و تجاری و سرمایه‏گذاری‏های کلان را در مورد ایران هموار ساخته و به یکی از طرف‏های تجاری مهمّ ایران تبدیل شوند.(۳۳)
ایران به‏طور مستمر با تحریم‏ها و اقدام‏های قهرآمیز امریکا روبه‏رو است؛ ولی پس از گذشت سال‏ها، اکنون بسیاری از صاحب‏نظران معتقدند که اقدام‏های پیشین نه تنها موجب انزوای ایران در صحنه بین‏المللی نشده، بلکه با گرایش ایران به کشورهای جنوب شرقی آسیا، خاورمیانه و اروپا و نیز کشورهای مشترک المنافع، موجبات کاهش وابستگی به امریکا، بیش از پیش فراهم شده است. از سویی، عدم رابطه اقتصادی به‏طور رسمی، هم برای دولت و هم برای شرکت‏های امریکایی ضرر مالی و تجاری بسیاری را در برداشته است و شرکت‏ها و مقام‏های ارشد دولت امریکا با عناوین گوناگون، دولت را به داشتن رابطه با ایران ترغیب می‏کنند جیمز بیل در این زمینه اذعان داشته است:
اگر هدف امریکا این است که ایران را به لحاظ اقتصادی، ضعیف و به لحاظ سیاسی، منزوی نماید، این امر نتایج بی‏حاصلی را ایجاد خواهد کرد و اگر امریکا، ضربه سیاسی و اقتصادی مهمّ و قابل توجّهی را به ایران وارد نماید، در آن‏صورت بازتاب‏های فاجعه‏آمیزی در محیط سیاسی منطقه خلیج‏فارس ایجاد خواهد کرد.(۳۴)
برژینسکی که زمانی مشاور امنیّت ملّی در حکومت کارتر بود، می‏گوید: اگر در دو دهه آینده نه تنها خواهان ثبات در خلیج‏فارس، بلکه دستیابی به آسیای مرکزی و کشورهای حوزه خلیج‏فارس با ذخایر عظیم نفتی آن‏ها هستیم، نیازمند آنیم که با ایران روابط استراتژیک خوبی داشته باشیم.(۳۵)
لی هامیلتون نماینده دموکرات مجلس نمایندگان، در شورای روابط خارجی امریکا در سال ۱۹۹۸ نیز بیان می‏دارد: رویارویی میان ایالات متّحده و ایران به نفع هیچ‏یک از طرفین نمی‏باشد. بایستی سیاست کار با ایران را شروع کنیم که چنین سیاستی بسیار بیش‏تر از سیاست امروز ما، یعنی مهار و منزوی ساختن ایران، در خدمت منافع ملّی امریکا می‏باشد. ... اگر مذاکره نکنیم، غیر از این نمی‏توانیم انتظار داشته باشیم که بن‏بست غیرقابل قبول جاری تداوم نیابد. ... به‏طور خلاصه، روابط ضعیف با ایران به شکل گسترده‏ای سیاست خارجی امریکا را با مشکل روبه‏رو می‏سازد؛ بنابراین، بهبود روابط با ایران می‏تواند منافع قابل توجّهی را در بر داشته باشد. ... تلاش‏های ما برای منزوی کردن ومهار ایران نه تنها موفّق نبوده، بلکه نتایج معکوسی داشته است. این‏ها موجب تنش‏های بزرگی با هم‏پیمانان ما در اروپا و دوستان عرب ما در خلیج‏فارس شده است. درواقع سیاست ما، ایران را منزوی نمی‏کند. این سیاست، ایالات متحده را منزوی می‏سازد ... ما در تلاش‏های خود برای منزوی ساختن و تحریم ایران، به طیف گسترده‏ای از منافع ایالات متّحده زیان می‏رسانیم. سیاست خارجی ما در قبال ایران عمیقا خدشه‏دار است.(۳۶)
نظریّات شرکت‏های امریکایی، مقام‏های بلند پایه امریکایی و غیرامریکایی ناکارآمدی سیاست‏های اتّخاذی از جانب امریکا برضّد ایران را نشان می‏دهد و این سیاست‏ها در عمل با شکست مواجه شده است و این امریکا است که از عدم رابطه، ضرر بیش‏تری می‏برد و به طور طبیعی به مذاکره و روابط با ایران تمایل بسیاری دارد.
● نتیجه‏ گیری و ارائه پیشنهاد به‏ منظور رابطه با امریکا
اگر به معنای مذاکره توجّه کنیم، به اهداف امریکا از طرح مذاکره و رابطه با ایران پی می‏بریم. مذاکره در عرف بین‏الملل به معنای معامله است و در معامله به طور طبیعی دو طرف باید از مواضع خود عدول کنند تا در یک نقطه به هم رسیده، به توافق دست یابند. در مذاکره، همواره آن‏که دست بالا و بر نظام جهانی و مجامع بین‏المللی تسلّط بیش‏تری دارد، از موضع قوی‏تری برخوردار است و طرف دیگر مذاکره کننده را تحت فشار قرار داده، به‏تدریج او را به دست کشیدن از مواضع خود و تسلیم شدن وامی‏دارد.
برای بررسی رابطه آتی ایران و امریکا بهتر است به سابقه این رابطه طی سال‏های گذشته (فقط در سال‏های پس از انقلاب) دقّت داشته باشیم تا اهداف امریکا از تمایل به رابطه و مذاکره بهتر روشن شود. خطّ مشی و رفتار امریکا در برابر ایران (فقط از دید اقتصادی) می‏توان به شرح ذیل بیان کرد:
ـ به کارگیری خطّ مشی مهار برضدّ ایران در اوایل انقلاب
ـ ورود به جنگ با ایران به نفع عراق با حمله به سکوهای نفتی ایران
ـ حمله به ناوگان دریایی ایران و انهدام بخشی از توان دریایی ایران در اوج جنگ تحمیلی
ـ اعمال نفوذ در دادگاه لاهه و تبدیل آن به مرجع غیرمنصف
ـ تشدید تحریم‏های اقتصادی بر ضدّ ایران در سال‏های پایانی جنگ
ـ جلوگیری از اجرای قراردادهای نفتی و پتروشیمی و نیروگاه‏های اتمی
ـ پیشگیری از دستیابی ایران به غرامت‏های ناشی از جنگ
ـ اِعمال سیاست مهار دوگانه و قانون داماتو
ـ مخالفت با عبور خطوط لوله نفت و گاز و راه‏های ترانزیت آسیای میانه از ایران (طبق محاسبه، عبور لوله‏های ترانزیت از ایران، سالانه چهار میلیارد دلار برای ایران درآمد خواهد داشت.)(۳۷)
ـ اِعمال تحریم شرکت‏های خارجی سرمایه‏گذاری در منابع انرژی ایران
ـ فشار مستمر بر اتحادیه اروپا و ژاپن برای قطع روابط اقتصادی با ایران
ـ تصویب بودجه در کنگره امریکا برای سرنگونی یا تعدیل رفتار سیاسی ایران
ـ جلوگیری از اعطای وام به وسیله بانک‏های جهانی و کشورهای ثروتمند و ایجاد موانع در راه عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی.(۳۸) به جهت همین مطالب مقام معظم رهبری می‏فرماید:
هدف آن‏ها تسلّط است، نه رابطه. هدفشان چپاول است، نه مبادله. هدفشان این است که همه کاره ممکلت باشند. ... برای آن‏ها رابطه به معنای مقدّمه برای تسلّط است و به کم‏تر از آن هم راضی نیستند. مسأله، مسأله برگرداندن همان قدرت سیاسی، اقتصادی و امنیتّی است که ۳۰ سال امریکایی‏ها در این کشور داشتند.(۳۹)
با این حال، امروزه کشور ما برای این که بیش از ۲۰ سال است به‏رغم فشارهای گوناگون امریکا بدون ارتباط با آن‏کشور، خود را اداره کرده، به شخصیّتی بین‏المللی تبدیل شده است، و نه تنها در بین ملّت‏ها بلکه از دید بسیاری از دولت‏ها نباید آن‏را به بهای اندک از دست بدهد. در پاسخ به کسانی که داشتن رابطه را یگانه راه حلّ فائق آمدن بر مشکلات اقتصادی می‏دانند، باید گفت: اوّلاً رابطه با امریکا از جنبه اقتصادی، شاید مشکلات کوتاه‏مدّت ما را حل کند، امّا عملکرد امریکا با دیگر کشورها و مروری بر این رابطه (حتّی در ایران پیش و پس از انقلاب) به خوبی خوی استکباری و منافع استیلاطلبانه آن کشور را نشان می‏دهد. از سوی دیگر، بسیاری از کشورها که با امریکا روابط نزدیک اقتصادی دارند نیز با مشکلاتی شبیه مشکلات ما مواجهند؛ بنابراین، چه تضمینی وجود دارد که مشکلات اقتصادی ما در صورت برقراری رابطه حل شود. ثانیا اگر حساب شده عمل کنیم، روابط اقتصادی با امریکا را تا میزان فراوانی بدون داشتن رابطه سیاسی نیز می‏توان به‏دست آورد؛ ولی آن‏چه امریکا به‏دنبال آن می‏رود، داشتن رابطه سیاسی و پیگیری اهداف استیلاطلبانه است. نکته دیگر آن‏که از کجا معلوم امریکا در صورت داشتن رابطه با ما، ایرانی آباد، اسلامی و مقتدر از نظر اقتصادی می‏خواهد؟ این امر در حالی است که وزیر دفاع پیشین این کشور با صراحت اعلام داشت که باید ریشه ملت ایران را خشکاند و هیچ‏کدام از مقام‏های امریکایی نیز این سخن را تکذیب نکرد و نگفت که نظر او صرفا نظری شخصی است.(۴۰) اگر پرسیده شود که چرا سیاستمداران امریکایی در زمان شاه چنین جمله‏هایی را نمی‏گفتند، پاسخ روشن است؛ چون شاه مطیع امریکا و حافظ منافع آن کشور در منطقه بود و لزومی نداشت به مقابله با شاه و دولت او برخیزد.
محاصره اقتصادی و تحریم‏های متعدّد، به ملّت ایران فهماند که باید روی پای خود بایستند و ایران اسلامی را با امکانات خود و امداد از خداوند بسازند. باید بپذیریم که در سایه باروری استعدادهای درخشان خودی، به‏سبب احساس عزّت و استقلال از استکبار جهانی و بی‏نیازی از دشمنان بر مشکلات پیروز خواهیم شد. فقط کوشش در جهت خودکفایی و استقلال است که ما را به سر منزل مقصود می‏رساند.(۴۱)
اگر قرار است رابطه و مذاکره‏ای هم صورت گیرد باید موقعیّت و تمهیداتی را فراهم کنیم تا از موضع ضعف، به توافقی به زیان منافع ملّی تن ندهیم؛ این شرایط را به اجمال می‏توان به‏صورت ذیل بیان کرد:
۱) تدوین و اجرای برنامه توسعه اقتصادی مستقل از دستورالعمل‏های محافل و نهادهای رسمی نظام سرمایه‏داری و به کمک تمام کارشناسان ملّی و بر پایه امکانات درونی و در چارچوب قانون اساسی در جهت تحقّق استقلال ملّی و اقتصادی و قطع صادرات نفت
۲) ایجاد رابطه منطقی همراه با احترام به منافع متقابل کشورهای مسلمان و رفع تنش‏های گذشته و موجود که این‏کار باعث خواهد شد تا امریکا و دیگر متّحدان او نتوانند از اختلاف بین مسلمان به نفع پیشبرد مقاصد خود بهره گیرند.
۳) گسترش و تعمیق رابطه اقتصادی و سیاسی با کشورهای در حال توسعه مانند چین، روسیه، هند و کشورهای اروپایی و ژاپن و کشورهای عرب خلیج‏فارس و همسایگان شمالی برای ارتباط فرهنگی با مردم کشورهای غربی و خنثاکردن تبلیغات گذشته که این‏کار از طریق مسلمانان این کشورها، دانشگاهیان، روشنفکران و هنرمندان مقدور خواهد بود.(۴۲) با چنین عملکردی، پس از یک دروه زمانی، وضعیّت به نفع ایران تغیر خواهد کرد. همچنین اصل باید بر اساس تأمین منافع ایران و جبران خسارت‏های گذشته، احترام متقابل و شناخت حقوق ملّت ایران از جانب دولت امریکا بنا نهاده شود. باید شرایط مذاکره مهیّا شود تا کامیابی بیش‏تری به دست آید. ایران اسلامی دیپلماسی فعّالی را باید دنبال کند که رهبر فرزانه انقلاب ـ مدظله‏العالی ـ اصول این دیپلماسی فعّال را چنین ترسیم فرموده است:
بارها گفته‏ام: عزّت را، حکمت را و مصلحت را رعایت کنند، بروند با همه دولت‏ها ارتباط داشته باشند.(۴۳)
باید خود را بیش‏تر در عمل بی‏نیاز کنیم؛ چرا که اگر بپذیریم به‏دلیل نیاز، با امریکا رابطه داشته باشیم، لازم است وضعیّت برتر آن را بپذیریم و این سرآغاز وابستگی است. آموزه‏های دینی نیز کوشش در جهت دستیابی به استقلال و خودکفایی در تمام ابعاد را به کشورها و ملّت‏های مسلمان گوشزد کرده‏اند. مفاد آیه ۲۹ سوره فتح، به قدرت یافتن مسلمانان و رسیدن آنان به شکوه و عظمتی توجّه می‏کند که دشمنان اسلام، تاب تحمّل آن را نداشته باشند و به طور طبیعی باید در جهت اقتدار سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی بکوشیم. در متون اسلامی، یکی از اهداف دولت اسلامی، تأمین نیازمندی‏های جامعه اسلامی عنوان شده و این‏که دولت، با حفظ استقلال اقتصادی، برنامه‏ریزی جهت خودکفایی و قطع نیاز به دیگران را دنبال کند و این بدان جهت است که قرآن کریم، جامعه اسلامی را از ذلّت و وابستگی به دشمنان بازداشته و استقلال و توانمندی‏های جامعه را ارزش قلمداد کرده است.(۴۴) کشور اسلامی باید به مرتبه‏ای از قدرت اقتصادی دست یابد که دشمنان اسلام فکر مبارزه و رقابت اقتصادی با او را از ذهن بیرون کنند. لازمه این استقلال، خودکفایی در کالاهای مصرفی، ضرور و راهبردی است. جامعه‏ای که در این امور به دشمن نیازمند است، هیچ‏گاه نمی‏تواند سخنی از استقلال به میان آورد. حضرت علی علیه‏السلام فرموده است: به هر کسی نیازمند باشی، اسیر اویی و از هر کسی بی‏نیاز باشی، همتای اویی.(۴۵)

پی‏نوشت‏ها:
۱. کارشناس ارشد اقتصاد.
۲. ر.ک: محفوظ بنون: سرمایه‏داری دولتی در الجزایر، ترجمه پیروز الف، [بی‏نا]؛ جورگه یالارسیوس: شیلی، ترجمه زمانی و نادری، [بی‏نا].
۳. زیان‏های اقتصادی حاصل از جامعه مونتاژی را در این مأخذ می‏توان جست‏وجو کرد: حسن توانایان‏فرد: توطئه‏های اقتصادی امپریالیسم در ایران، سازمان انتشارات کتاب؛ تهران، ۱۳۶۴؛ ص ۱۲۸ ـ ۱۴۵.
۴. ر.ک: همایون الهی: امپریالیسم و عقب ماندگی، انتشارات مؤسّسه اطلاعات، تهران، ۱۳۶۷؛ ص ۸۷ و ۸۸.
۵. سخنان نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متّحد، سال ۱۳۷۲؛ به نقل از روزنامه کیهان، ۲۱/۷/۱۳۷۲، ص ۳.
۶. علی رشیدی: «رابطه منطقی با امریکا: افزایش فرصت برای حضور بین‏المللی»؛ ایران فردا، ش ۴۴، تیر ۱۳۷۷؛ ص ۳۶.
۷. حضرت امام قدس‏سرهم در این زمینه به تفصیل بیانات گوناگونی داشته است. ر.ک: در جست‏وجوی راه از کلام امام، دفتر چهاردهم؛ ص ۱۴۵.
۸. آنجلو یولوس: جهان سوم در برابر کشورهای غنی، ترجمه امیرحسین جهانبگلو، انتشارات خوارزمی، تهران، ۱۳۵۷، ص ۳۳. برای مطالعه بیش‏تر، ر.ک: هاری مگداف و تام کمپ: امپریالیسم: تئوری، تاریخ، جهان سوم، ترجمه هوشنگ مقتدر، انتشارات کویر، تهران، ۱۳۶۹، ص ۶۷ ـ ۷۱.
۹. سعید تائب: «قانون داماتو: ایران یا اروپا؟»، مجله سیاست خارجی، سال یازدهم، ش ۱، بهار ۱۳۷۶، ص ۳۳.
۱۰. نظام شرابی: امریکا و اعراب، ترجمه عباس عرب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۵، ج ۲، ص ۱۳۴۱.
۱۱. یوردان یه یُف: جهان عرب و امپریالیسم، ترجمه هادی آزادی، [بی‏نا]؛ ص ۲۱۸ ـ ۲۲۳. در این زمینه حتّی خود کارشناسان امریکایی نیز اعتراف دارند که «اگر امریکایی‏ها به مدّت یک‏سال نفت کشور فقط عربستان را از دست بدهند، درآمد ملّی امریکا در حدود ۲۷۲ میلیارد دلار کاهش خواهد یافت و در حدود ۲ درصد به‏میزان بیکاری این کشور افزوده خواهد شد و شتاب تورّم به‏صورت حادّی درخواهد آمد و منجر به نوعی هرج و مرج اقتصادی خواهد گردید». نظام شرابی: امریکا و اعراب، ص ۱۴۹۱.
۱۲. روزنامه جمهوری اسلامی، ۴/۲/۱۳۷۶، ص ۲.
۱۳. به‏منظور بررسی بیش‏تر در این زمینه، ر.ک: پروین معظمی گودرزی (مترجم): «ابعاد سیاست امریکا در مورد کشورهای مستقل مشترک‏المنافع»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال هشتم، دوره سوم، ش ۲۵، بهار ۱۳۷۸.
۱۴. روزنامه‏ئ اطلاعات، ۹/۱۲/۱۳۵۹، ص ۲. برای ملاحظه آمار دیگری در این زمینه، ر.ک: پل هریسون: درون جهان سوم، ترجمه شاداب وجدی، انتشارات فاطمی، تهران، ۱۳۶۴، ص ۴۲۰ ـ ۴۲۵.
۱۵. سعید رهنما (مؤلّف و مترجم): شرکت‏های چندملّیّتی و کشورهای توسعه نیافته، انتشارات بهاران، تهران، خلاصه‏ای از صفحات ۸۶ ـ ۸۹.
۱۶. همایون الهی: امپریالیسم و عقب‏ماندگی، ج ۲، نشر قومس، تهران، ۱۳۷۲، ص ۱۲۷.
۱۷. ر.ک: ل فیتونی: امپریالیسم و کشورهای توسعه نیافته، ترجمه ع. هوشیار، انتشارات پیشگام، تهران، ۱۳۵۷، ص ۸۲.
۱۸. همان، ص ۸۲ ـ ۸۴.
۱۹. فرد هالیدی: دیکتاتوری و توسعه سرمایه‏داری در ایران، ترجمه فضل‏اللّه‏ نیک آئین؛ انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۵۸، ص ۱۱۹ و ۱۲۰.
۲۰. ر.ک: رابرت گراهام: ایران، سراب قدرت، ترجمه فیروزنیا، انتشارات سحاب، تهران، ۱۳۵۸، ص ۴۱ و ۴۲.
۲۱. ر.ک: نیکی کدی: ریشه‏های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، انتشارات قلم، تهران، ۱۳۶۹، ص ۲۵۹ و ۲۶۰.
۲۲. مثال‏های بسیاری در این زمینه می‏توان ذکر کرد؛ از جمله این‏که: «در بین سال‏های ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۷ کارخانجات امریکایی، تسلیحات نظامی به ارزش ۷/۱۳ میلیارد دلار را به ایران فروخته‏اند. این مبلغ تقریبا برابر است با یک‏چهارم کلّ منابع به‏دست‏آمده از بابت سلاح‏هایی که امریکا در همین زمان به ۸۳ کشور جهان به میزان ۷/۵۳ میلیارد دلار فروخته است». (نیکی کدی: ریشه‏های انقلاب ایران، ص ۲۵۹ و ۲۶۰) همچنین ر.ک: حسن توانایان فرد: امپریالیسم زدگی اقتصاد ایران، انتشارات آگاه، تهران، ۱۳۶۱، ص ۱۴۴ ـ ۱۴۶.
۲۳. جمعی از نویسندگان: انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، ج ۱۵، انتشارات نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‏ها، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، قم، بهار ۱۳۷۹، ص ۱۱۲.
۲۴. جمیله کدیور: رویارویی انقلاب اسلامی ایران و امریکا، انتشارات اطلاعات، تهران، ۱۳۷۲؛ ص ۴۸. همچنین ر.ک: مارک جی. گازیوروسکی: سیاست خارجی امریکا و شاه، ترجمه جمشید زنگنه، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، ۱۳۷۱، ص ۴۳.
۲۵. منوچهر محمدی: «آخرین روز یک دیکتاتور»، کیهان هوایی، ش ۱۱۶۸، ۱۸/۱۱/۱۳۷۴، ص ۱۸.
۲۶. هامیلتون جردن: بحران، ترجمه محمود شرقی، انتشارات هفته، تهران، ۱۳۶۲، ص ۱۸۳.
۲۷. دقّت شود که قطع رابطه با ایران از سوی امریکا صورت گرفته است.
۲۸. در سال‏های ۵۷ ـ ۱۳۵۶، یعنی واپسین سال حیات رژیم پهلوی، میزان مبادلات ایران و امریکا بالغ بر ۶/۶ میلیارد دلار بوده که ۷/۳ میلیارد دلار آن‏را واردات ایران از امریکا و ۹/۲ میلیارد دلار آن را صادرات ایران به امریکا تشکیل می‏داده است. این وضعیّت به‏طور مستقیم بر وضعیّت اقتصادی ایران آثار منفی داشت، ر.ک: جواد منصوری: شناخت استکبار جهانی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۶۷، ص ۱۸۵ و ۱۸۶.
۲۹. ر.ک: احمد جهان‏بزرگی: جرعه جاری: جستاری در استراتژی برخورد با امریکا در نخستین دهه انقلاب اسلامی، ص ۲۲۶ به نقل از نیوزویک، ۲ دسامبر ۱۹۹۱.
۳۰. «مهار دوگانه، تجارتی کم سود» صفحه اوّل، ش ۳۶، اردیبهشت ۱۳۷۴؛ ص ۱۸ به نقل از نیوزویک، ۲۷ مارس ۱۹۹۵.
۳۱. ر.ک: محمدجواد ظریف و سعید میرزایی: «تحریم‏های یک‏جانبه امریکا علیه ایران»، مجلّه سیاست خارجی، سال ۱۱، ش ۱، بهار ۱۳۷۶، ص ۹۴ و ۹۵.
۳۲. ر.ک: سیداصغر کیوان حسینی: «مروری بر ادبیات سیاست مهار دو جانبه»، فصلنامه مصباح، سال ۸، ش ۲۹؛ ص ۹۷ و ۹۸. همچنین، ر.ک: مرضیه ساقیان (مترجم): «مخالفت شدید متّحدان امریکا با تحریم ایران»، مجلّه سیاست خارجی، سال ۱۱، ش ۱، بهار ۱۳۷۶؛ ص ۳۲۵ ـ ۲۳۴.
۳۳. روزنامه کیهان، ۷/۸/۱۳۷۶، ص ۱۴. همچنین ر.ک: روزنامه سلام، ۲/۲/۱۳۷۵، ص ۹.
۳۴. James Bill, "The united State and Iran: Mutual Mythologyies " , Middle East Policy, Vol.۲, No.۳, ۱۹۹۳, PP: ۱۰۴ - ۱۰۵.
۳۵. اریک و اتکینز: «چهره عریان سیاست آمریکا و خاورمیانه»، ترجمه مرتضی میرمطهری، اطلاعات سیاسی، اقتصادی، ش ۱۱۶ ـ ۱۱۵، فروردین و اردیبشهت ۱۳۷۶، ص ۱۳۸ و ۱۳۹.
۳۶. لی هامیلتون: «ارزیابی مجدّد سیاست امریکا در قبال ایران»، ترجمه علی رستمی: فصلنامه خاورمیانه، سال ۵، ش ۱، بهار ۱۳۷۶، ص ۱۶۱ و ۱۶۲ و ۱۶۴ ـ ۱۶۶.
۳۷. ر.ک: روزنامه سلام: بررسی موضوع رابطه بین ایران و امریکا از منظر تحوّلات پس از دوم خرداد ۱۳۷۶، انتشارات روزنامه اسلام، تهران، تابستان ۱۳۷۸، ص ۳۹.
۳۸. به‏منظور بررسی دیگر جوانب رابطه ایران و امریکا، ر.ک: حسن واعظی: چرا مرگ بر امریکا؟، جزوه منتشر شده به وسیله ستاد مردمی بزرگداشت مراسم ۱۳ آبان، ۱۳ آبان ۱۳۷۹.
۳۹. روزنامه جمهوری اسلامی، ۵/۱۰/۱۳۷۷، ص ۲.
۴۰. ر.ک: روزنامه سلام، ۲۸/۲/۱۳۷۸.
۴۱. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر استقلال و قطع وابستگی از دشمنان بسیار تأکید شده است؛ از جمله: بند ج اصل ۹، بند (هشت) اصل ۲ و اصول ۴۳ و ۸۰ و ۱۴۵، ۱۴۶، ۱۵۲، ۱۵۳، ۱۵۴، قانون اساسی.
۴۲.روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۳/۲/۱۳۶۹، ص ۲.
۴۳. برای بررسی‏های بیش‏تر، ر.ک: سیدمحمد صدر: «امنیّت ملّی جمهوری اسلامی ایران، تهدیدات و استراتژی مقابله در زمینه سیاست خارجی»، مجلّه سیاست خارجی، سال ۹، ش ۱، بهار ۱۳۷۴؛ ص ۷۳ ـ ۸۲.
۴۴. ر.ک: آیه ۱۴۱ نساء: «خداوند هرگز برای کافران درباره اهل ایمان راه تسلّط را باز نخواهد کرد». همچنین ر.ک: آیه ۶۰ انفال: «هر نیرویی در توان دارید برای مقابله با دشمنان آماده سازید؛ اسب‏های ورزیده، آذوقه و آلات جنگی، تا به‏وسیله آن، دشمن خداوند و دشمن خویش را بترسانید ... . آن‏چه در راه خدا صرف می‏کنید، خداوند به شما عوض و پاداش خواهد داد».
۴۵. محمد محمدی‏ری‏شهری: میزان‏الحکمة، ج ۳، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۶۲، ش، ص ۲۳۰۶، ح ۱۵۳۴۷.
منبع:فصلنامه اقتصاد اسلامی

منبع : خبرگزاری فارس