نهضت نرم‌افزاری، راهکار توسعه دانش و فناروی در ایران

انقلاب اسلامی در ایران براساس اصول استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی بنا گردید. شکل گیری نظام اسلامی، حرکتی فکری و فرهنگی بوده و دوام و بقای آن نیز در گرو تولیدات فکری و فرهنگی ناب و همه جانبه ایست که جانهای تشنه آزادی، استقلال و جمهوری اسلامی را سیراب سازد. نهضت اسلامی به عنوان بستر حکومت واحد جهانی، بایستی رودخانه زلال تفکر، و پالایشگاه تفکرات ارائه شده در جهان بشری باشد. نهضت اسلامی و جریان فکری و ارزشی مربوط به آن، نیاز به موتوری قوی داشته و دارد که آن را نهضت نرم افزاری می‌نامیم. نهضت نرم‌افزاری در رابطه با سیستم اجتماعی نقش علّی دارد. کارکرد اصلی نهضت نرم‌افزاری، ایده پردازی، غربال ایده‌ها، نظریه پردازی، گزینش نظریه‌های با ارزش‌تر، ارائه راه حل‌های مناسب و با اثر بخشی و کارایی بالاست. از هدفهای نهضت نرم افزاری ارتقای سطح تفکر و فرهنگ، ارتقای پایگاه دانش و خرد جامعه است. علت اساسی ضعف تعامل حوزه و دانشگاه در ضعف نهضت نرم افزاری است. عدم توازن عرضه و تقاضا و نبود شبکه های مناسب فناوری و نوآوری، از مشکلات عمده نهضت نرم افزاری است.
● مقدمه
اگر بخواهیم کشورهای جهان را براساس سهم شان علم و فناوری رتبه بندی کینم، کشورهای جهان به شکل زیر در چهار دسته قرار خواهند گرفت]۱ [
۱) کشورهای تولید کننده غالب در علم و فناوری؛
۲) کشورهای مشارکت کننده در توسعه علم و فناوری؛
۳) کشورهای مصرف کننده، آموزش دهنده علم و بکار گیرنده فناوری دیگران؛
۴) کشورهای صرفاً بهره‌بردار ضعیف در علم و فناوری دیگران؛ امکانات و اعتبار بین المللی کشورها، براساس تلفیقی از معیارهای اخلاقی و مادی رقم زده می‌شود.
اقتدار و امنیت ملی، سهم جهانی در اشتغال مولد و موثر، ارتقای سطح جهانی در تولید علم و فناوری، ارتقای سهم جهانی در درآمد و ثروت جهانی از عوامل اساسی در رتبه بندی کشورها، و ارزش و اعتبار ملی آنهاست که رابطه مستقیمی با تقسیم بندی فوق دارد. در این میان، گزینش ملی علم و فناوری]۱[ و توسعه صنایع، درجه قابلیت مدیریتی و فرهنگی یک ملت را نشان می‌دهد. کشوری که در اثر رشد فرهنگ علمی و صنعتی انتخاب اصلح نموده و با صرفه ترین و مهم ترین و موثر ترین راه‌ها را برگزیند، قادر است در مدت کوتاهی جایگاه خود را در سطح جهانی ارتقاء بخشد و به آزادی و اختیار حقیقی دست یابد. در کشورهای با بینش و آگاهی ضعیف، هرگونه استقلال نسبی سیاسی مادامی که پشتوانه علمی و دفاعی قوی نداشته باشد، می‌تواند مواجه با شکست گردد. انقلاب اسلامی در ایران براساس اصول استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی بنا گردید [i] در این اصول، اصل استقلال بر پایه اسلام از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است. از طرفی پایه ریزی آزادی نیز مبتنی بر تحقق حقیقی استقلال کشور بنا می‌گردد. استقلال همه‌جانبه جامعه اسلامی، پایه اساسی جامعه ایران قرار گرفته است. شکل گیری نظام اسلامی، حرکتی فکری و فرهنگی بوده [ii] و دوام و بقای آن نیز در گرو تولیدات فکری و فرهنگی ناب و همه جانبه ایست که جانهای تشنه آزادی، استقلال و جمهوری اسلامی را سیراب سازد. نهضت اسلامی به عنوان بستر حکومت واحد جهانی، بایستی رودخانه زلال تفکر، و پالایشگاه تفکرات ارائه شده در جهان بشری باشد تا، تسلط فکری خود را در داخل و خارج، از راه تجلی تفکر ناب بر اندیشه بشری و نه از راه تسلط قدرت نظامی صورت دهد. این امر هنگامی اتفاق خواهد افتاد که نهضت فرهنگی انقلاب اسلامی، توجه دانشمندان جهان را به خود جلب کند. در این صورت، این اندیشمندان جهان هستند که در مقابل استکبار جهانی خواهند ایستاد و مردم جهان نیز به آنها اقتدا خواهند کرد. نهضت اسلامی به دنبال تعریف و تبیین ارزشهای اسلامی در ابعاد فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده است. این نهضت در درجه اول یک نهضت فکری است که با درک عمیق از اسلام ناب [iii] به رهبری روحانیت عالم و متقی، قدرت نوآوری را دارد.
● تعریف نهضت نر‌م افزاری
نهضت اسلامی و جریان فکری و ارزشی مربوط به آن، نیاز به موتوری قوی داشته و دارد که آن را نهضت نرم افزاری می‌نامیم. نهضت نرم افزاری در رابطه با سیستم اجتماعی نقش علّی دارد؛ یعنی عامل اساسی تغییرات در کل سیستم و در هر یک از زیر سیستم‌هاست. پس ریشه رهبری اصلاحات (نهضت اصلاحات) در تولید ایده و فکر برای حل معضلات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. متاسفانه بخش سیاسی و سیاستی کشور از جریان نهضت نرم افزاری غافل است. این بخش، صرقاً عامل سیاسی را عامل غلبه بر سایر عوامل می‌دانند. در هر نهضتی، اگر ایده و فکر برای مشکل گشایی در هریک از زمینه‌ها وجود نداشته باشد، تغییرات سیاسی به تنهایی نمی‌تواند مشکل گشای جامعه باشد.
● کارکرد اصلی نهضت نرم افزاری
کارکرد اصلی نهضت نرم‌افزاری، ایده پردازی، غربال ایده ها، نظریه پردازی، گزینش نظریه‌های با ارزش‌تر، ارائه راه حل‌های مناسب و با اثر بخشی و کارایی بالاست. مدیریت دانایی و دانش، نهضت بهره‌وری و مدیرتیت فناوری در غرب چالشهای مشابهی را دنبال می‌کنند. تنها تفاوت امر این است که در غرب، دین و اخلاق یک امر فردی تلقی شده و در بطن نهضت اجتماعی قرار ندارد. نهضت نرم افزاری می‌تواند به عنوان موتور قدرتمند نهضت اسلامی، انرژی عظیمی را برای نهضت اسلامی در ابعاد مختلف توسعه می‌تواند ایجاد کند. متاسفانه این موتور مدتی است که مورد بی توجهی قرار گرفته، بطوری که به دلیل ضعف نهضت نرم افزای، این موتور قدرت حرکت دادن نهضت اسلامی را ندارد. هر چند تلاشهای فردی و گاه گروهی در این زمینه قابل تقدیر است، لیکن نهضت نرم افزاری به معنای فراگیر آن یک نهضت است و باید همراه با تدارک استراتژی، هدف، برنامه و غیره باشد. تفکر عقلا و دانشمندان حوزه و دانشگاه سوخت این موتور است که بایستی نهضت تولید اندیشه را دنبال کند.
● اهداف نهضت نرم افزای
هدف اصلی نهضت نرم افزاری برخورد خلاق، پیش دستانه، عالمانه و استراتژیک با جریانهای فکری، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی می‌باشد. نظریه پردازی و تولید ایده، باید در کلیه زمینه‌ها راهگشایی کند. برخی از اهداف عمده عبارتند از:
▪ ارتقای سطح تفکر و فرهنگ،
▪ ارتقای پایگاه دانش و خرد جامعه
▪ ارتقای سطح زندگی مردم،
▪ رفع مشکلات اقتصادی مردم و اشتغال مولد آنها
▪ ارتقای سطح علم و فناوری جامعه برای ساختن جامعه‌ای مولد و رقابتی
▪ تولید علم و فناوری به منظور حل مشکلات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی (ساختن جامعه ای قدرتمند)
▪ خلق و کشف روشهای میانبر برای رسیدن به توسعه علمی و فناوری و جبران عقب ماندگی‌ها
▪ حمایت از مظلومان و مستضعفین جهان از طریق جنبش نرم افزاری
▪ ایجاد تعامل بین دانشمندان در کلیه بخشهای علمی، نه فقط در سطح ملی بلکه در سطح بین المللی و جوامع اسلامی
▪ ایجاد عزم ملی برای دستیابی به علوم و فنون با ارزش بالا و رقابتی به عنوان عوامل اساسی موفقیت نهضت اسلامی
▪ انطباق فرایندهای کار و تولید نوآوری به عنوان موتور اقتصاد پویا
▪ ایجاد مزیت رقابتی جهانی و توسعه رقابت آمیزی جهانی
▪ توسعه عدالت محور در کار و تولید از طریق توزیع عادلانه مشاغل و منافع
▪ مردمسالاری در طراحی محصولات و فرایندها برای دستیابی به رضایت مردم و همزمان نوآوری در محصول و فرایندها]۶[
▪ تربیت مدیران عالی برای توسعه فرهنگ علمی و فناوری
▪ توسعة مدلهای ارزیابی سیستمها و مدیران برای کشف نارسایی‌ها و برنامه ریزی بهبود
▪ توسعة مشارکت مردم در کلیه امور فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی
▪ خصوصی‌سازی و واگذاری عمده امور تولید و خدمات به مردم و ایفای نقش رهبری فکری و کنترل معیارها و بهبود معیارها و استاندارد توسط دولت.
● سیستم تولید علم و فناوری
در نهضت نرم افزاری در نهضت نرم افزاری جریان تولید ایده و نوآوری علمی بایستی در قالب یک سیستم کامل دیده شود که اجزای آن عبارتند از
▪ زیر سیستم تجزیه و تحلیل نیازهای همه جانبه جامعه اعم از علم و فناوری
▪ بررسی درخواست‌های تغییر در سیستم ‌های موجود و دگرگونی آنها در کلیه زمینه‌ها
▪ طراحی محصولات نرم افزاری برای پاسخ‌گویی به نیازهای فوق
▪ طراحی فرایندها و شبکه‌ها (مانند شبکه نوآوری و فناوری) و تبیین نحوه ارتباط اجزای شبکه
▪ تبیین الگوی مدیریت در شبکه نوآوری علم و فناوری
▪ ایجاد سیستمهای نرم‌افزاری و قوانین مورد نیاز
▪ تبیین و انتخاب روشها و ابزارهای نوآوری و فرایندها و محصولات
● علل ضعف نهضت نرم افزاری
برخی معتقدند که اسلام یا نهضت‌های اسلامی فاقد موتور نرم افزاری است و نمی‌تواند تولید ایده، فکر، نظریه و راه و روش برای جامعه مدرن نمایند. در مقابل، فرزندان راستین اسلام ناب محمدی (ص) بزرگترین دغدغه شان خاموشی این موتور نرم افزاری است و امیدشان به این انرژی متراکم است که می‌تواند در درجه اول جهان اسلام و سپس جهان بشری را گرم نموده و به حرکت وا دارد. این انرژی صرفاً بعد سیاسی ندارد، این انرژی در همه زمینه های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قدرت شگرفی دارد. هدف اساسی حضرت امام از تاسیس شورای انقلاب فرهنگی، رهبری این انرژی ارزشی بود که بتواند با تولید ایده، فکر، نظریه و راه، امت اسلامی را در فرایند زمان و اصلاحات هدایت نماید. به همین دلیل مسیر نفوذ نارسایی‌ها، بر نهضت باز شد. (مانند شبیخون فرهنگی [x]) با مشکلات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به صورت انفعالی برخورد شد، هجوم فرهنگ بیگانه، کالای بیگانه، اندیشه بیگانه بسیاری از جریانهای اجتماعی را تحت تاثیر قرار داد. شبیخون فرهنگی در اثر برخورد انفعالی سیستم فرهنگی کشور موثر افتاد. علت اساسی ضعف تعامل حوزه و دانشگاه در ضعف نهضت نرم افزاری است.
زیرا در صورتی که یک نهضت شکل گیرد، تعامل این دو قشر فرهیخته الزامی است. نظریه پردازی و تولید علم و رویه‌های کاربردی نیازمند به همکاری متقابل این دو قشر نخبه دارد
● مشکلات پیش روی سیستم نرم افزاری
▪ اقتصاد مبتنی بر داد و ستد، سوداگری و جذب درآمدهای نفتی و توسعة واردات که درست در جهت خلاف جریان تولید داخلی بوده و باعث اختلال کامل در ورودی سیستم تولید نرم افزاری می‌گردد و بطور خلاصه: اصل عرضه و تقاضای علم و فناوری در کشور را مختل می‌سازد
▪ این امر باعث شده که علم و فناوری و نوآوری محور توسعه قرار نگیرد و مراکز علمی و تحقیقاتی مخاطب توسعه قرار نگیرند و باعث شده که تولید مبتنی بر علم و فناوری مجال رشد نداشته باشد.
▪ چند برابر بودن درامدزایی پولی در مقابل درامدزایی تولید فکر و محصول باعث گردیده که سرمایه بسمت تولید مولد (برپایه علم و فناوری) حرکت نکند.]۱۰[ علت اصلی جذب سرمایه های خارجی در کشوری مانند چین عمدتاً به دلیل سودآوری و جذب آنها در تولید مولد بوده است.
▪ بهمین دلیل ملاحظه می‌گردد که تحقیق و توسعه و طراحی در کشور رشد و توسعه نیافته است. در حالی که ملاحظه می‌شود در بخش دفاعی به دلیل نیاز (تهدیدات و جنگ) رشد چشمگیری کرده و تحقیقات مربوطه نیز در حال شکوفایی است.
▪ طراحی شبکه های علم و فناوری نیز به همین دلیل در کشور کامل نشده و ناقص مانده و حتی در بعضی از شاخه‌های علمی وارد هم نشده‌ایم.
▪ از این جهت سیستم‌ها و شبکه های نوآوری علم و فناوری و قوانین مربوط توسعه کافی نیافته است.]۸[
▪ این موضوع باعث ضعف درونزایی علم و فناوری در داخل کشور گردیده است. در سالهای اخیر به فکر معرفی شاخص تولید کنندگی علمی افتاده‌ایم و مجلات ISI را برگزیده‌ایم، آیا توجه کرده‌ایم که اینگونه تولیدات روی حل مسائل فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ما چه تاثیری گذاشته است.
۶۲ عدم برخورد ارزشی در اشل جهانی در تولیدات نرم افزاری که باعث افت بهره وری ملی گردیده و تولید سرانه را به یک دهم تا یک بیستم کشورهای پیشرفته صنعتی کاهش داده است.
▪ عرصه های تولید نرم افزاری کمابیش با بیماری خطرناکی مواجهند و آن جریانهای سیاست‌بازی حاکم بر محیطهای علمی است که باعث گردیده تا تولید علم و فناوری در سایة جریانهای سیاسی قرار گیرد.
▪ مدیریت فضاهای علمی نیز تحت تاثیر جریانهای سیاسی قرار گرفته و باعث شده که شایسته سالاری در محیطهای علمی ضعیف شده و همین امر باعث شده که تولید علم و فناوری محور اصلی حرکت مراکز علمی قرار نگیرد.
▪ شایسته سالاری در محیطهای تولید نیز تحت تاثیر روابط و منافع فردی، گروهی و سیاسی قرار گرفته و اصل تولید و تولید رقابتی با ارزش افزوده بالا محور قرار نگرفته است.
▪ به دلایل فوق تعامل بین محیطهای علمی و کاربردی توسعه چندانی نیافته است. استراتژی توسعه علم و فناوری و استراتژی توسعه صنعتی سالهاست که مورد غفلت قرار گرفته و آنچه اخیراً ارائه شده (توسط وزارت صنایع و معادن) در حد مقدمه‌ای بر توسعه صنعتی ، آنهم در حد یک وزارت خانه قابل ملاحظه است. در حالیکه حداقل هفت وزارت خانه صنعتی داریم و یک استراتژی جامع و فراگیر برای همه آنها باید مد نظر قرار گیرد و ضمناً آنچه ارائه شده شامل برنامه کاربردی نیست. در استراتژی و مشابه آن باید:
الف) فرمول اولویت علم و فناوری مشخص گردد]۱[
ب) راه‌های دستیابی به این علوم و فناوری‌ها معین گردد.
ج) ماموریت سازمانها و مدیتهای مراکز علمی و تحقیقاتی و با برنامه زمانی معین گردد.
د) چگونگی تامین منابع و چگونگی تامین دانش فنی معین گردد و غیره...
۷۰ مراکز علمی و تحقیقاتی ما غالباً استراتژی حرکت ندارند، ماموریت گرا و مشتری مدار نیستند. و این امر ملی است که بایستی در نضت نرم افزاری مورد ملاحظه قرار گیرد.
▪ استراتژی توسعة علوم و فناوری نیز مشخص نگردیده و ارتباط آن با استراتژی توسعه صنعت نیز مشخص نیست. لذا نمی توانند پشتیبان یکدیگر قرار گیرند.
● نتیجه‌گیری
نهضت نرم افزاری به عنوان موتور نهضت اسلامی، و دانشمندان و عقلاً به عنوان سوخت رسانان به این موتور در ایجاد حکومت واحد جهانی و اعتلای فرهنگی و علمی جهان به رهبری اسلام و مسلمانان رقش اصلی را ایفا می‌کند. توسعه دانش و فناوری نیز نتیجه تبعی از نهضت نرم افزاری است. متاسفانه جامعه و خصوصاً نظام سیاسی و علمی کشور توجه لازم را به این نهضت مبذول نداشته‌اند و ضعفهای آنها در برنامه ریزی و عملکرد انفعالی باعث واردشدن صدمات جدی به بخش علمی و فرهنگی کشور شده است.

منابع:
i - The Management of Technology: perception & opportunitiesChapman & HALL۱۹۹۵ ii - قانون اسای جمهوری اسلامی ایران iii -مجموعه سخرانی‌های شهید مطهری iv - صحیفه نور v -
تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم‌ها /دکتر علی رضاییان vi - QFD،
رویکرد مشتری مدار به طرح ریزی و بهبود کیفیت مستمر/
دکتر کامران رضایی، مهندس حمید رضا حسینی آشتیانی، مهندس محمد هوشیار Vii -
الگوریتم نوآوری، چگونه مخترع شویم؟/
دکتر محمدحسین سیلیم نمین، مهندس حمید رضا شهابی حقیقی، مهندس سید حسین ایرانمنش. viii -مقاله شبکه‌نوآوری و فناوری ix -
سخنان مقام معظم رهبری در مورد جبش نرم‌افزاری x
- اقتصاد رشد و توسعه/ دکتر مرتضی قرباغیان/ جلد های یک و دو

منبع : انجمن علمی دانشگاه شیخ بهایی