اگر بچه‌ها را نیاورید ، اذیت می‌شوم‌

درباره اندیشه حضرت امام‌ره سخن گفتن کار مشکلی است. مخصوصا در باب اندیشه و روش‌های تربیتی ایشان، زیرا وسعت وجود، ظرافت فکر و اندیشه حضرت امام‌ره در بخش تربیتی افکار ایشان تجلی یافته است. اگر برای افکار امام‌ره‌هرمی تصور کنیم، مسائل تربیتی در قاعده و امور دیگر به طرف راس هرم قرار دارند و همه بر این قاعده و پایه متکی هستند و با روح تربیت زنده‌اند. نظام تربیتی مورد نظر حضرت امام‌ره متاثر از ویژگی‌های انسان کامل است.
انسان کامل که مطلوب نظر دین مبین اسلام بود و جلوه‌ای از تمام صفحات حق الهی و جلوه‌گاه نور مقدس حق تعالی است. به عقیده آن حضرت، اساس عالم بر تربیت انسان است و تربیت انسان در راس همه امور است. این مساله خود، بیش از پیش، اهمیت تربیت را می‌نمایاند و این‌که تربیت در راس همه امور بوده و اساس عالم برتربیت انسان است.
اندیشه‌ها و رهنمودهای تربیتی حضرت امام(ره) درباره تربیت کودکان ، نشأت گرفته از تعالیم اسلامی و توجه به محیط فرهنگی در همین راستا قابل بررسی و تحلیل است.تاکید حضرت امام راحل بر این اصل است که فطرت انسان خوب است و این مربیان (محیط) هستند که می‌توانند بچه‌های انسان یا شیطان تربیت کنند.
در اندیشه‌های امام توجه داشتن به خداوند، محور فعالیت‌های تربیتی است و امام با تاکید مکرر بر این امر لزوم توجه به کودک در سال‌های اولیه رشد (نقش مادر) برنامه‌ریزی تربیتی برای شکل دادن به رفتار کودک، خانواده و نقش مکان‌های آموزشی در پرورش اعتقادات و معیارهای ارزشی (مدرسه)، را از محورهای اساسی تربیت دانسته‌اند. در این مقاله برای شناخت بیشتر با اندیشه‌های تربیتی حضرت امام‌ره به روش‌های تربیتی آن حضرت اشاره کرده‌ایم .
تربیت از نظر امام از اهمیت فوق‌العاده برخوردار بوده است، لذا پیوسته آن را با توجه به آثار آن گوشزد می‌کردند و فقدان آن را به خطر بزرگ تعبیر می‌نمودند. و می‌فرمودند: «از خطر مغول هم بالاتر است». «انسانی که از طرف خدای تبارک و تعالی آمده برای همین تربیت بشر و برای انسان‌سازی آمده، تمام کتب انبیاء خصوصا کتاب مقدس قرآن کریم کوشش دارند چه با این که انسان را تربیت کنند، برای این‌که با تربیت انسان، عالم اصلاح می‌شود.
آنقدر که انسان تربیت شده برای جوامع مفید است، هیچ ملائکه و هیچ موجودی آن قدر مفید نیست، اساس عالم بر تربیت انسان است، انسان عصاره همه موجودات است و فشرده تمام عالم است و انبیاء آمده‌اند برای این‌که دین عصاره بالقوه را بالفعل کنند و انسان یک موجود الهی بشود.» «انسان اگر درست بشود همه چیز عالم درست می‌شود.»
«علم و دانش اگر در کنار آن تربیت نباشد مضر است. تربیت کنید مهم تربیت است، علم تنها فایده ندارد، علم تنها مضر است.»
مسامحه و سهل‌انگاری در تعلیم و تربیت خیانت به اسلام و جمهوری اسلامی و استقلال فرهنگی یک ملت و کشور است و باید از آن احتراز کرد. تربیت از نظر امام به قدری اهمیت دارد که می‌فرمایند: «در صورتی‌که امر دائر باشد، بین علم و تربیت و این‌که کدام [را] رها کنیم، باید علم رها شود.»
● اهداف تربیتی‌
▪ شکوفایی استعدادهای بالقوه در انسان و تبدیل انسان این جهانی به موجودی الهی‌
▪ پرورش بعد مادی و معنوی انسان‌
▪ شناخت پیامبران به عنوان نخستین و آخرین پیشگامان تعلیم و تربیت انسان‌
▪ آگاهی از مقصد، راه و روش و برنامه تربیتی پیامبران‌
▪ مراتب رشد در انسان‌
▪ تهذیب و تزکیه نفس انسان و آگاهی از کتاب و حکمت‌
▪ پرورش انسانی برخوردار از توازن و هماهنگی درونی‌
▪ خارج کردن انسان از ظلمت گناه و تربیت آن‌
▪ تربیت افرادی که به طور مداوم و تا لحظه مرگ فراگیرنده باشند
▪ شناختن انسان‌هایی که علم و عمل و اخلاقشان نورانی باشد
▪ شناخت میراث فرهنگی اسلام و درک هویت اسلامی خویشتن‌
▪ ایجاد اعتماد و اطمینان به توانایی‌های خویشتن و مقابله با از خود باختگی‌
▪ دستیابی به استقلال فرهنگی، سیاسی و اقتصادی‌
▪ پرستش خداوند، ترویج اخلاق نیک و گسترش ارزش‌های انسانی‌
● روش‌های تربیت در رفتار امام‌
▪ تکریم کودکان:
یکی از روش‌های تربیت در اسلام، که در قرآن مورد توجه است و امام(ره) به بهترین شکل آن در منزل رفتار می‌کرده‌اند، روش تکریم به کودکان است. در مصاحبه‌هایی که با اعضای محترم بیت معظم ایشان به عمل آمده، پیوسته این روش امام را یادآور شده‌اند. یکی از نکات این است که امام جواب نامه‌هایی را که بچه‌ها به ایشان می‌نوشتند، با ابراز علاقه خاصی پاسخ داده‌اند.
به عنوان مثال امام در جواب نامه دانش‌آموزان کلاس پنجم دخترانه فاطمیه این طور می‌نویسد: فرزندان عزیزم، نامه محبت‌آمیز شما را قرائت کردم. کاش شما عزیزان مرا نصحیت می‌کردید که محتاج آنم. امید است با نشاط و خرمی درس‌هایتان را خوب بخوانید و در همان حال، به وظایف اسلامی که انسان‌ها را می‌سازد، عمل کنید و اخلاق خود را نیکو کنید و اطاعت و خدمت پدران و مادرانتان را غنیمت شمارید و آنها را از خود راضی کنید و به معلم‌هایتان احترام زیاد بگذارید. سعی کنید برای اسلام و جمهوری اسلامی و کشورتان مفید باشید.
از خداوند تعالی، سلامت و سعادت و ترقی در علم و عمل برای شما نور چشمان آرزو می‌کنم. سلام بر همه شماها.
▪ توجه به ذوق هنری بچه‌ها:
محمدحسن رحیمیان نقل می‌کنند که یکی از دوستان همراه با خانواده، به دستبوسی حضرت امام نائل شدند. بعد از دستبوسی، به حقیر مراجعه کرد و گفت این پسرم که کلاس پنجم دبستان است، دفتر نقاشی‌اش را برای تقدیم به امام آورده بود که محافظان مانع آوردن آن به خدمت امام شدند. برای همین خیلی ناراحت شده است.
دفتر نقاشی را گرفتم و در روز بعد ضمن توضیح، خدمت امام تقدیم کردم. حضرت امام با دقت تمام اوراق آن را ملاحظه کردند و بویژه با روِیت پشت آن که عبارت بود از تانکی که چرخ‌های آن را مداد تراش و تنه آن را کتاب و لوله شلیک آن را یک مداد و سرنشین آن را یک طفل دانش‌آموز تشکیل داده بود و... متبسم شدند.
سپس دستور دادند برای تشویق این دانش‌آموز خردسال و همچنین طراحی آن دفتر که به وسیله امور تربیتی یکی از مناطق آموزش و پرورش تهران تهیه شده بود جایزه‌ای مناسب پرداخت شود که جایزه همراه با نامه‌ای از سوی دفتر به ایشان تقدیم شد.
همچنین از قول یکی از خانواده‌های حضرت امام‌ره نقل می‌شود که من وقتی خدمت امام می‌رسیدم، سلام می‌کردم. اما ایشان سعی داشتند زودتر به من سلام کنند. وقتی ایشان سلام می‌کردند، من جواب سلام ایشان را می‌دادم خیلی مهربان و دلنشین با ما برخورد می‌کردند.
یکی از نوه‌های ایشان نقل می‌کند امام در خانواده علاقه زیادی به کودکان داشتند. هر گاه که من به خدمت ایشان می‌رسیدم و فرزندم را نمی‌بردم، ایشان می‌پرسیدند، چرا حسین را نیاوردی؟ می‌گفتم حسین خیلی شیطنت و بدی می‌کند، شما اذیت می‌شوید.
امام‌ره می‌فرمودند: بچه باید بدی بکند، این کار بچه‌ها بدی نیست، شما اشتباه می‌کنید که می‌گویید بچه بدی می‌کند، بچه‌ها باید این کارها را بکنند از این‌که شما بیایید و بچه‌ها را نیاورید، من اذیت می‌شوم.
به علت این برخورد حضرت امام‌ره و احترامی که به کودکان قائل می‌شوند، کودکان نسبت به ایشان شدیدا مشتاق و مأنوس بودند، به طوری که علاقه فرزند یادگار حضرت امام‌ره یعنی علی آقا به امام فوق‌العاده بوده است.
بچه‌های خردسال معمولا به پارک، مهمانی و تفریح علاقه دارند، اما این بچه از اوان کودکی تنها دلخوشی‌ای که داشت، این بود کنار حضرت امام‌ره باشد. ملاحظه می‌کنیم شخصیتی که در همه ابعاد رشد کرده و به کارهای خیلی عظیم سیاسی و اجتماعی اقدام می‌کند، در داخل خانه رسالت تربیتی خود را فراموش نمی‌نماید و این برخورد عاطفی و تکریم اخیر با کودکان به تعبیر یادگار امام‌ره، حجت الاسلام حاج احمد آقا خمینی، یک ذره روی مسائل اساسی و روی تصمیم‌گیری‌های ایشان اثر نمی‌گذاشت. یعنی که پرداختن به کارهای بزرگ باعث نمی‌شد ایشان کارهای کوچک را فراموش کنند و نه این کار عاطفی کوچک باعث می‌شد در تصمیم‌گیری‌های کشوری خودشان متاثر و متوقف شوند.
روش مطایبه و تفریح: مطایبه به معنی شوخی است. حضرت امام‌ره گاهی نوه‌های خود را سرگرم کرده و از این راه با آنها مطایبه می‌کردند و مطالب لازم را می‌آموختند. یا مشاعره مکالمه (بیان جمله‌ها و درخواست از طرف مقابل برای آغاز کردن جمله‌ای که کلمه اول آن، آخرین کلمه جمله رقیب باشد) و... از جمله تفریحات سالمی است که ایشان با نوجوانان و منسوبین به کار می‌بردند.
روش احسان در مقابل احسان: یکی از روش‌هایی که در اسلام به آن توجه می‌شود، احسان کردن در مقابل احسان است. اگر یک بزرگ از خردسال رفتار انسانی ببیند با انجام دادن رفتار مشابه نسبت به کودک، باعث تقویت آن رفتار در کودک می‌شود. این روش از جانب حضرت امام‌ره مورد توجه بوده است.
از فرزند چهارمین شهید محراب حضرت آیت‌الله اشرفی اصفهانی نقل می‌کنند که می‌گوید: حدود ۴۰ سال پیش که ۱۵۱۴ ساله بودم، روزی برای استحمام به گرمابه‌ای در قم رفته بودم، در بدو ورود مشاهده کردم یکی از آقایان که سر خود را صابون زده و روی چشمانش را نیز کف صابون پوشیده است، با دست به دنبال ظرف آب می‌گردد.
بلافاصله ظرفی را که نزدیکم بود برداشته و از خزینه پر آب ساختم و دو بار روی سر ایشان ریختم. آن مرد نورانی نگاه تشکرآمیزی به من انداخت و پرسید آیا شما هم سر خود را شسته‌اید؟ عرض کردم خیر تازه به حمام آمده‌ام. سرانجام به گوشه‌ای رفته و سر و صورت خود را صابون زدم، قبل از این‌که آب بر سر خود بریزم، ناگاه دو ظرف آب روی سرم ریخته شد. چشم خود را باز کردم دیدم آن مرد بزرگ به تلافی خدمت من با کمال بزرگواری محبت کرده است. در خانه موضوع را به مرحوم پدرم گفتم، لکن چون او را نمی‌شناختم نتوانستم معرفی کنم.
یکی از روزهای عید مذهبی که با پدرم به منزل علما رفتیم، ناگاه چشمم به ایشان افتاد و او را به پدرم نشان دادم. پدرم فرمود: عجب! ایشان حاج آقا روح‌الله خمینی است!
رفتار در عمل: رفتار مربی، بیش از کلام او در افراد بویژه در کودکان تاثیر می‌کند. کودک سعی می‌کند در رفتارهای خود از بزرگسالانی که با او در ارتباط هستند، تقلید نماید. تقلید تاثیر فوق‌العاده‌ای در تربیت دارد. نکته ظریف اینجاست که هر قدر بین بزرگسالان و کودک رابطه عاطفی قوی‌تری حاکم باشد، این تاثیرپذیری بیشتر است، لذا حضرت امام‌ره به رابطه مادر و کودک اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: آنقدر که بچه از مادر چیزی می‌شنود، از پدر نمی‌شنود. آنقدر که اخلاق مادر در بچه کوچک نورس تاثیر دارد به او منتقل می‌شود، از دیگران عملی نیست. مادران مبدا خیرات هستند و اگر خدای نخواسته مادرانی باشند که بچه‌های بد تربیت کنند، مبدا شرند.
این تاثیر به این علت است که علاقه بچه به مادر بیشتر از همه علایقش هست و هیچ علاقه‌ای بیشتر از علاقه مادری و فرزندی نیست.
به همین نسبت پدر، معلم و مربی با رفتار خودشان متربی را تحت تاثیر قرار می‌دهند و هر قدر معلم موفق باشد در ایجاد الفت و عاطفه سالم بین خود و شاگرد، به همان نسبت در شکل دادن شخصیت شاگرد موفق‌تر خواهد شد. اگر مادر و پدر در خانه و معلم در کلاس رفتار صحیح اسلامی داشته باشند لکن در سطح جامعه رفتارها با گفتارها نخوانند، هدف‌های تربیتی در دبستان‌ها و دبیرستان‌ها عقیم می‌مانند.
▪ پرورش با شیوه آسان‌گیری و جذب :
یکی از فرزندان امام می‌گوید: سن تکلیف من در تابستان بود و قم بسیار گرم بود. روزها نیز بلند بود. امام مرا به مسافرت بردند که مسافر باشم و نتوانم روزه بگیرم، ولی در طول زمستان، هفته‌ای ۳ شب ما را بیدار می‌کردند برای سحری خوردن، سحری ما را می‌دادند و خود به نماز می‌ایستادند.
یکی از نوه‌های امام هم می‌گوید: خانه حاج احمدآقا بودیم، امام وارد شد. سوال کردند نماز خوانده‌اید؟ گفتیم: نه. گفت: بلند شوید بخوانید. گفتیم: تلویزیون فیلم دارد و اگر بخواهیم نماز بخوانیم باید پشت به تلویزیون کنیم.
گفت: عیب ندارد رو به تلویزیون بخوانید. گفتیم: اگر رکوع و سجود کنیم فیلم را نمی‌بینیم. گفت: بدون آنها بخوانید. فقط حمد و سوره بخوانید... امام مخصوصا این طور کردند که روحیه نماز خواندن در ما زنده بشود.
ایجاد روحیه خودباوری: در سخنان زیادی، امام از خودباختگی در برابر غرب و شرق (روسیه آن روز) همه مردم و از جمله جوانان را برحذر داشته است و دائما تاکید نموده که «می‌توانیم یک ملت مستقل باشیم و یک ملت آزاد باشیم، پیوند به غیر نداشته باشیم و خودمان سر پای خودمان بایستیم و کارهای خودمان را خودمان انجام بدهیم...» آزاد باشیم، آزاد فکر کنیم، آزاد عمل کنیم.
در روزگاری که ملت ما، بویژه جوانان از هر نوع ابتکار، اختراع و نوآوری ممنوع بودند و جایی برای تحقق خودباوری و خوداتکایی نداشتند، امام، جوان‌ها را به آزادگی و استقلال روحی و فکری متوجه کرد. اگر در وزارت آموزش و پرورش واحدی به نام «مرکز پژوهش و نوآوری دانش‌آموزان» وجود دارد، از برکات انگیزشی است که امام در جوان‌ها ایجاد کرد.
▪ پرورش به شیوه محبت:
در سخنی امام به معلمان یادآور شده‌اند: این جوان‌ها و... پیش شما می‌آیند، اینها فرزندان شما هستند یک تربیت با محبت و همان‌طوری که فرزند خودتان را می‌خواهید تربیت بکنید.
امام با فرزندان خویش نیز چنین عمل کرده‌اند. خانم دکتر طباطبایی عروس حضرت امام ره می‌گوید: گاهی علی با امام به حسینیه (جماران) می‌رفتند. من به آقا عرض می‌کردم علی با شما به حسینیه نیاید... این که امام با آن عظمت در آنجا (حسینیه) بایستد و یک بچه هم در کنار ایشان باشد و همراه امام دست تکان بدهد، بد است.
ایشان فرمودند: چرا بد است؟ بچه که دلش می‌خواهد بیاید کنار من بایستد؛ بدی ندارد. بگذار بیاید و راحت باشد و هر کاری دلش می‌خواهد بکند؛ بدی ندارد.
پرورش بر مبنای فطرت: امام با توجهی که به فطرت در خلقت انسان دارند، در تربیت نسل جوان هم می‌خواهند این منبع درونی کاویده شود و پرورش از درون جوان سرچشمه گیرد. به همین مناسبت فرموده‌اند: چنانچه این اطفال را از اول یک نحو تربیت بکنند که در آن انحراف نباشد، تربیت‌های مناسب با ایشان باشد... آنها را به آن راهی که فطرتشان اقتضا دارد هدایت کنند... کشور را کشور نورانی، کشور انسانی، کشور به فطرت‌الله، تربیت می‌کنند.
فطرت جوان، حق‌جویی، حق‌خواهی، دادگری، ظلم‌ستیزی، تساوی فرصت‌ها و آزادی و آزادگی و امکان رشد برای همه استعداد‌ها را داراست. در چند سال گذشته ما شاهد حرکت عظیم نسل جوان با توجه به همین خواست های فطری بودیم. امروز هم از طریق تلویزیون ملاحظه می‌کنیم در بسیاری از کشورهای جهان در صف مبارزه با ستم و استبداد و استعمار جوانان پیشقدم هستند، در نظام آموزشی، با توجه به فطرت، کتاب‌ها و مقالات خوب و گوناگونی در چند سال اخیر نوشته شده است.
نقش خانواده در تربیت: امام خمینی‌ره در زمینه نقش خانواده و خصوصا مادر در تعلیم و تربیت فرزندان بیانات متنوع و مبسوطی دارند که به ذکر برخی از آنها اکتفا می‌شود.
اولین مدرسه‌ای که بچه دارد، دامن مادر است. مادر خوب، بچه خوب تربیت می‌کند؛ چون بچه‌ها آن علاقه‌ای که به مادر دارند به هیچ کس ندارند و در دامن مادر که هستند تمام... آرزوهایی را که دارند، خلاصه می‌شود در مادر و همه چیز را در مادر می‌بینند.
بچه‌ها از اول که در دامن مادر نباشند عقده پیدا می‌کنند و اکثر مفاسد از این عقده‌هایی است که بچه‌ها پیدا می‌کنند. تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد که چنانچه خانواده در رفع مشکلات رفتاری و آموزشی کودک نقش عاملانه و فعال داشته باشد، در آن صورت اقدامات درمانی درمانگر تاثیر خواهد گذاشت.
● تکرار و تلقین
در دیدگاه امام‌ره یکی از روش‌هایی که می‌توانست مفید باشد «تلقین» بود: انسان خودش هم اگر بخواهد ساخته شود باید آن مسائلی که مربوط به ساختن خودش است، تلقین کند و به خودش تکرار کند. مطلبی که تاثیر در نفس و انسان باید بکند، با تلقینات و تکرارها، بیشتر در نفس انسانی نقش پیدا می‌کند.
از روش‌های معمول، در شیوه تربیت امام‌ره موضوع «تلقین و تکرار» است، همچنان‌که خود می‌فرمود: خط عقل همان اعتقاد جازم برهانی است و این حاصل برهان اگر با مجاهلات و تلقین به قلب نرسد، فایده و اثرش ناچیز است...
قرآن که یک کتاب تربیتی است بخصوص در مسائل اخلاقی، به طور آشکار از این ابزار بهره می‌گیرد و مسائل مربوط به این موضوع را به تکرار و تلقین به قلب مؤمنان وارد می‌کند. این مساله گاهی در کلمات امام‌ره به صورت توصیه در به کارگیری آن در امر خودسازی مطرح می‌شود. مثل این‌که خطاب به فرزند گرامی‌شان می‌فرمایند: ... پسرم!
چه خوب است به خود تلقین کنی و باور خود بیاوری یک واقعیت را، که مدح مداحان و ثنای ثناجویان چه بسا انسان را به هلاکت برساند و از تهذیب دورتر و دورتر سازد...
گاهی اوقات خود آن حضرت با اعمال این روش به کار تربیت خلق می‌پردازد: آقایان می‌دانند، لیکن تذکر باز خوب است...

صابر محمدی‌

منبع : روزنامه جام‌جم